18b. Definicje wybranych krótkich gatunków wierszowanych (np. aforyzm, anakreontyk, epigramat, fraszka, haiku, sentencja). Liryka i wiersz — związki i różnice.
Angelika Adamczuk
a) Definicje wybranych gatunków wierszowanych (aforyzm, anakreontyk, epigramat, fraszka, haiku, sentencja).
Aforyzm- zwięzłe sformułowanie, zwykle jednozdaniowe, ogólnej prawdy o charakterze filozoficznym, psychologicznym czy moralnym, odznaczające się stylistyczną wyrazistością i błyskotliwością (np. „Optymizm to obłęd dowodzenia, że wszystko jest dobrze, kiedy nam się źle dzieje” - Wolter); mechanizm wypowiedzi aforystycznej opiera się najczęściej na chwytach antytezy i paradoksu (mistrzami aforyzmu byli np. Pascal, Nietzsche, Goethe, Lec);
Anakreontyk- wierszowany utwór literacki o tematyce biesiadnej, wesołej lub rubasznej, sławiący uroki życia, opowiadający o miłości w sposób żartobliwy. Nazwa wywodzi się od imienia Anakreonta, sławnego poety greckiego epoki archaicznej. Formalnym wyróżnikiem anakreontyków antycznych było metrum: najczęściej dymetr jambiczny katalektyczny, prócz niego dymetr z joników a minore, zwany też metrum anakreontejskim. Dla postawy anakreontejskiej znamienna była pogarda dla bogactw, władzy i sławy, zamiłowanie do spokojnego życia na łonie natury. W anakreontykach starano się odtworzyć nastrój uczt w przyjacielskim gronie, których uczestnicy w różanych wieńcach na głowie, przy pucharach wina, śpiewali pieśni utrzymane w klimacie emocjonalnym. Swoistą atmosferę utworów kształtowały przygody. Ulubionym bohaterem był uzbrojony w łuk i kołczan mały, skrzydlaty Eros, jego psoty oraz przygody. Ody, w których się pojawiał, miały często rozbudowany element narracyjny. Typowe rekwizyty anakreontyków to kwiaty róży, winne grona, latorośle, pachnidła, zwierciadło, lutnia. Często występowały deklaracje na temat miłości, sprawianych przez nią radości i smutków. Wiele motywów powtarzało się — z niewielkimi zmianami — w różnych utworach, tak że można mówić o zamkniętym kręgu tematycznym anakreontyków. Obszerny wywód o utworach anakreontejskich pozostawił M. K. Sarbiewski. Według polskiego autora anakreontyki są czymś pośrednim „pomiędzy liryczną i epiczną fikcją”. Nazwa „anacreonticum” (i pokrewne) stała się terminem wieloznacznym, określającym i pieśń napisaną — jak ówcześnie sądzono — przez Anakreonta, i przekład, parafrazę czy utwór w stylu anakreontycznym. Ostatecznie każdy utwór miłosny czy biesiadny mógł pretendować do miana anakreontyku.
W Polsce twórczość anakreontyczną zapoczątkował J. Kochanowski, dla którego Anakreont (wedle stanu ówczesnej wiedzy o nim) był oprócz Horacego jednym z głównych antycznych mistrzów. Tradycja anakreontyczna była ważnym czynnikiem kształtowania się fraszki jako gatunku poetyckiego.
Epigramat- zwięzły utwór poetycki o charakterze aforystycznym, dowcipny, zamknięty wyrazistą i zaskakującą pointą, często o charakterze satyrycznym; pierwotnie wierszowany napis, zwykle w formie dystychu elegijnego, umieszczany w starożytnej Grecji na pomnikach, grobowcach, przedmiotach ofiarowywanych bóstwu; za twórcę literackiego epigramatu uważany jest Simonides z Keos. Późniejszy epigramat odszedł od wzorów łacińskich, stając się filozoficzną lub liryczną formułą opartą na chwycie antytezy lub paradoksalnym koncepcie; w polskiej poezji gatunek ten uprawiali m.in. K. Janicki, J. Kochanowski, W. Potocki, S. Trembecki, T.K. Węgierski, Mickiewicz, Norwid;
Fraszka- drobny utwór wierszowany (będący odmianą epigramatu), często o charakterze żartobliwym, oparty na dowcipnym pomyśle; nazwę gatunku wprowadził z języka włoskiego J. Kochanowski, który swoimi Fraszkami (1584) ustalił obowiązujący wzór stylistyczny dla późniejszych poetów; M. Rej utwory własne o analogicznym charakterze określił mianem figlików; w poezji polskiej gatunek ten m.in. W. Potocki, A. Morsztyn, S. Trembecki, Norwid, A. Mickiewicz, J. Tuwim, K.I. Gałczyński, S.J. Lec; dawniejsza fraszka operowała przede wszystkim dowcipem sytuacyjnym, miała często charakter zabawnej scenki opowiedzianej wierszem, współcześnie opiera się głównie na dowcipie językowym, chętnie podejmując przekorną grę ze zwrotami i powiedzeniami mowy potocznej, a także ze skostniałą frazeologią wyspecjalizowanych stylów językowych.
Haiku- gatunek japońskiej poezji lirycznej powstały w XVII w. i uprawiany do dziś; haiku składa się z trzywersowych, nierymowanych strof, w których kolejne wersy mają rozpiętość 5-, 7- i 5-sylabową; tematyka haiku jest bardzo rozległa, ujęta zwięźle, rzeczowo, często dowcipnie, utwory zamknięte są zazwyczaj wyrazistą pointą; mistrzem tej formy poetyckiej był żyjący w XVII w. poeta japoński Matsuo Basho; poeci europejscy tłumaczyli, a nawet naśladowali haiku na przełomie XIX i XX wieku; we współczesnej poezji polskiej nawiązali do tej formy m.in. S. Grochowiak i R. Krynicki.
Sentencja- zdanie zawierające ogólną myśl o charakterze moralnym lub filozoficznym, sformułowane w sposób wyrazisty i skłaniający do uznania jego bezwzględnej trafności;
b) Liryka i wiersz- związki i różnice
Liryka jest to jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich (obok dramatu i epiki). Obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne, przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej, odznaczającej się subiektywizmem, podporządkowanej funkcji ekspresywnej języka. Centralnym elementem utworu lirycznego jest tzw. podmiot liryczny. Wywodzi się ona od nazwy starogreckiego instrumentu muzycznego - liry. Przy jej wtórze antyczni poeci śpiewali swoje pieśni.
Wiersz - sposób organizacji tekstu, polegający na powtarzaniu się w nim odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych; przeciwieństwo prozy; utwór o swoistej językowej kompozycji, w której wers (linijka wiersza wyodrębniona intonacyjnie i graficznie) pełni funkcję wierszotwórczą, wykorzystuje środki stylistyczne w funkcji poetyckiej, impresywnej lub ekspresywnej.
Wyrazy te (wiersz i utwór liryczny) bardzo często występują razem, kiedy zaczyna mówić się o liryce.
Formę wiersza można obiektywnie i ściśle zdefiniować: jest to układ językowy odznaczający się swoistym rozczłonkowaniem, które jest w zasadzie niezależne od właściwego każdej wypowiedzi podziału składniowego; rezultatem rozczłonkowania jest istnienie ekwiwalentnych odcinków. Podzielenie utworu na wersy odbywa się w ramach intonacyjno-składniowej struktury języka. Czynniki wierszotwórcze (czyli te, które są w wierszu najbardziej podkreślone) są wybierane spośród cech fonologicznych języka. Przedmiotem organizacji jest w wierszu jest rozpiętość sylabiczna, przedział międzywersowy, akcent i intonacja.
W wierszu używa się czasu teraźniejszości w odróżnieniu do liryki, która posługuje się przeważnie czasem przeszłym. W wierszu występuje również przewaga określonej struktury wypowiedzi - monologu. Utwór liryczny posługuje się często formami czasownikowymi i zaimkowymi pierwszej osoby. Zjawiskiem wyróżniającym poezję liryczną może być także częste stosowanie elipsy i wykorzystywanie homonimii. Graficzny kształt utworu z podziałem na wersy zapowiada obecność utworu lirycznego. Organizacja dźwiękowa w wypowiedzi lirycznej odgrywa większą rolę niż w każdej innej. Lektura utworu lirycznego trwa dłużej, czyta się go z bogatszą intonacją. Gdy utwór liryczny jest wierszowany różnice są jeszcze większe. Cechą języka liryki jest metaforyczność języka. W utworze wierszowanym może ona się przejawiać we wszystkich stopniach, zawarta jest także w konstrukcji rytmicznej. Równoważność w strukturze utworu odcinków, które nie pokrywają się z całostkami składniowymi, na jakie dzieli się wypowiedź, łączy wyrazy i zdania w nowe związki i wytwarza dodatkowe napięcia metaforyczne na osi pionowej utworu. Liryka jest głównym terenem eksperymentowania z wierszem i ze słowem.