18a. Definicje wybranych krótkich gatunków wierszowanych (np. aforyzm, anakreontyk, epigramat, fraszka, haiku, sentencja). Liryka i wiersz — związki i różnice.

Izabela Burek

1. Definicje wybranych krótkich gatunków wierszowanych (np. aforyzm, anakreontyk, epigramat, fraszka, haiku, sentencja).

Aforyzm - zwięzła, błyskotliwa wypowiedź dotycząca jakiegoś ogólnego spostrzeżenia, często zaskakująca. Słynne polskie aforyzmy to m.in. Myśli nieuczesane Stanisława Jerzego Leca, np.: Na żadnym zegarze nie znajdziesz wskazówek do życia, Do głębokiej myśli trzeba się wspiąć.

Anakreontyk - utwór literacki - biesiadny, sławiący uroki życia, nawiązujący
do formy i tematyki liryki Anakreonta. Anakreontyki antyczne wyróżniają się metrum: najczęściej jest to dymetr jambiczny katalektyczny albo dymetr z joników
a minore, zwany też metrum anakreontejskim. Często występowały deklaracje na temat miłości, sprawianych przez nią radości i smutków. Wiele motywów powtarzało się — z niewielkimi zmianami — w różnych utworach, tak że można mówić
o zamkniętym kręgu tematycznym anakreontyków (kwiat róży, winne grona, latorośle, pachnidła, zwierciadło, lutnia).

Epigramat - krótki, zwięzły utwór, wywodzący się z greckich inskrypcji wierszowanych, uprawiany w zróżnicowanej formie metrycznej. W Polsce łacińskie epigramaty tworzył Andrzej Krzycki i osiągnął w tej twórczości autentyczne mistrzostwo. Kochanowski nazywał epigramat fraszką, choć nie wszystkiej jego fraszki miał charakter epigramatyczny.

Fraszka - krótki, żartobliwy utwór poetycki pisany wierszem, oparty na zabawnym pomyśle, zakończony celną puentą [(oryginalna pisownia pointa) wyraziste zakończenie utworu niespodziewaną myślą, często także dowcipem. Trafne i celne lub zaskakujące podsumowanie tekstu, jak w zakończeniu Ferdydurke Witolda Gombrowicza: Koniec i bomba, kto czytał ten trąba!]. Najbardziej znane polskie utwory tego gatunku to Fraszki Jana Kochanowskiego, który wprowadził tę nazwę z języka włoskiego i ustalił wzorzec (wzór, schemat) dla późniejszych twórców, np. Na lipę, O żywocie ludzkim, Ku muzom.

Facecja - krótkie opowiadanie, w formie pisanej lub ustnej, o żartobliwej, prześmiewczej treści, zakończone dowcipną pointą, pozbawione składników umoralniających czy satyrycznych. W Polsce pisana facecja pojawiła się w XVI wieku. Popularny był wtedy anonimowy zbiór Facecje polskie. W XVII wieku pojawiły się facecje sowizdrzalskie, w których pojawiały się elementy satyry społecznej.

Haiku - gatunek japońskiej poezji lirycznej powstały w XVII w. z haikai - utworu potrafiącego składać się nawet z kilku tysięcy wersów. Haiku składa się
z trzywersowych strof pozbawionych rymu, kolejno 5-, 7- i 5-sylabowych.
Ze względu na to, że treść utworu zamknięta zostać musi w 17 sylabach, tematyka haiku jest, choć bardzo rozległa, ujęta niezwykle rzeczowo. Nierzadko jest zabarwiona dowcipem. Posiada pointę.

Sentencja - zdanie zawierające ogólną myśl, naukę moralną lub refleksję filozoficzną sformułowaną jak definicja, np. Sąd da się obalić, przesąd nigdy (Marie von Ebner-Eschenbach), Pchła: owad, co zszedł na psy (Julian Tuwim), Rdza niszczy żelazo, a kłamstwo duszę (Antoni Czechow).

2. Liryka i wiersz — związki i różnice.

Należy zauważyć, że jest to bardzo delikatny temat, nie do końca jasny i rozstrzygnięty.

Współczesny odbiorca	LIRYKA	WIERSZ
Definicja	To jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich. charakteryzuje się go w opozycji do epiki: użycie czasu teraźniejszego, przewaga określonej struktury wypowiedzi - monologu. Utwór liryczny posługuje się często formami czasownikowymi i zaimkowymi pierwszej osoby; istnieje wyrazista przewaga stosunków współrzędnych między zdaniami; stosowanie elipsy; szerokie wykorzystanie homonimii; objętość - z zasady bardzo krótki.	To sposób organizacji tekstu, odznaczający się swoistym rozczłonkowaniem, które polega na powtarzaniu się w nim odcinków o takich samych właściwościach strukturalnych …a wiersz biały? Ten charakteryzuje się mniejszą odrębnością od prozy w zakresie budowy językowej.
Stroficzność	+ Wyróżnia utwory liryczne wobec epickich i dramatycznych (ten związek liryki ze stroficzną budową tekstu motywowany bywa jej melicznym pochodzeniem - w dawnych epokach funkcjonowała ona jako pieśń)	+ Jej nie istnienie nie przesądza o tym, że utwór nie jest wierszem. Teraz wiersze nie mają akompaniamentu.
O czym?	Obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne, przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej, odznaczającej się subiektywizmem, podporządkowanej funkcji ekspresywnej języka.	Utwór o swoistej językowej kompozycji, w której wers (linijka wiersza wyodrębniona intonacyjnie i graficznie) pełni funkcję wierszotwórczą, wykorzystuje środki stylistyczne w funkcji poetyckiej, impresywnej lub ekspresywnej.
Wiersz i utwór liryczny - wyrazy te często występują razem, bo kiedy zaczyna mówić się o liryce najczęściej po przykłady sięga się do utworów o formie wierszowanej. Choć należy pamiętać, że istnieją utwory liryczne, w których wiersz nie musi być obecny. Liryka jest więc głównym terenem eksperymentowania z wierszem i ze słowem.
Centralnym elementem utworu lirycznego jest tzw. podmiot liryczny. Wywodzi się ona od nazwy starogreckiego instrumentu muzycznego.
„Mniej czy bardziej” liryczny charakter	wzmocnieniu liryczności sprzyjają wypowiedzenia krótsze, mniej złożone, konstrukcje składniowe wykazujące silniejsze tendencje do układów paralelnych (wszystkie te cechy mają swój wyraz w intonacyjnym kształcie tekstu); intonacja (przycisk i pauza) pozwalają poznać i określić podmiot liryczny utworu; intonacja jest rezultatem współistnienia podziału składniowego i wierszowego
Organizacja dźwiękowa	odgrywa w wypowiedzi lirycznej większą rolę niż w każdej innej wypowiedzi, Lektura utworu lirycznego trwa dłużej (czyta się go z bogatszą intonacją)	a że wyrazem liryki jest m.in.: wiersz…
Metaforyczność	Metafora zawarta jest w konstrukcji rytmicznej	Metafora w ramach wersów - zbliżanie do siebie wyrazów na podstawie identyczności brzmieniowej pojedynczych morfemów lub głosek (organizacja wierszowa narzuca ich dostrzeżenie). Tylko w stosunkowo krótkim wersie mogą działać napięcia metaforyczne zawarte w budowie rytmicznej.

Słownik terminów literackich lub Poetyka A. Kulawika, Antykwa, Kraków 1997 albo Ryszard Handke, Poetyka dzieła literackiego, Warszawa 2008

---