Polska Rzeczpospolita Ludowa
|
|
|
|
|
|
Hymn: Mazurek Dąbrowskiego |
|
Mała Konstytucja z 1947 (konstytucja marcowa ze zmianami KRN (1945-1952), Konstytucja PRL (1952-1989) |
|
Język używany |
|
monopartyjny, władza sprawowana przez (PPR, następnie PZPR), formalnie demokratyczny (1945-1989) |
|
Typ państwa |
republika, państwo demokracji ludowej (1945-1989) |
Ostatnia głowa państwa |
|
Ostatni szef rządu |
|
Powierzchnia |
68. na świecie |
Liczba ludności (1989) |
32. na świecie |
Manifest Lipcowy - utworzenie kontrolowanego przez Związek Radziecki państwa |
ze wschodnich terenów II Rzeczypospolitej przejętych spod okupacji hitlerowskiej przez ZSRR |
Likwidacja |
zmiana nazwy państwa na „Rzeczpospolita Polska” i ustroju politycznego na demokratyczny przez Sejm nowelą grudniową |
Religia dominująca |
państwo oficjalnie ateistyczne z większością katolicką |
UTC +1 - zima |
|
PL |
|
brak (domenę .pl wprowadzono dopiero w III RP w roku 1990) |
|
PL |
|
+48 |
|
¹ Jest to powierzchnia terytorium Polski, czyli obszaru lądowego (łącznie z wodami śródlądowymi) - 311 904 km², obszaru morskich wód wewnętrznych - 1991 km², oraz morza terytorialnego - 8682 km². Powierzchnia administracyjna Polski - 312 685 km², która jest najczęściej podawana w różnych źródłach, to powierzchnia w granicach administracyjnych województw i poza obszarem lądowym obejmuje część morskich wód wewnętrznych (Zalew Wiślany, Zalew Szczeciński, obszary wód portów) [źródło: GUS]. |
|
Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL) - oficjalna nazwa państwa polskiego w latach 1952-1989. Uprzednio w latach 1945-1952 ten sam organizm państwowy funkcjonował jako podmiot prawa międzynarodowego pod nazwą Rzeczpospolita Polska. Zwana propagandowo Polską Ludową - był to kolokwialny eufemizm na okres monopartyjnych rządów PPR, a od 1948 PZPR w Polsce.
Wyniki wyborów w styczniu 1947 roku w Polsce, które zgodnie z postanowieniami konferencji jałtańskiej miały stanowić legitymizację władzy w Polsce (do „demokratycznych wyborów” rządzić miał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej powołany w trakcie konferencji moskiewskiej w czerwcu 1945 roku pod nadzorem trzech mocarstw koalicji antyhitlerowskiej - Wielkiej Brytanii, USA i ZSRR) zostały sfałszowane przez aparat policyjny (Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego) podporządkowany PPR, przy bezpośrednim udziale funkcjonariuszy NKWD. Ogłoszony w ten sposób „zwycięski” wynik wyborczy tzw. Bloku Demokratycznego (złożonego z PPR, koncesjonowanego PPS i satelickich wobec PPR ugrupowań) wobec opozycyjnego PSL był formalną legitymizacją władzy PPR i jej spadkobierców w Polsce w świetle prawa międzynarodowego. Były premier RP, wicepremier TRJN i prezes PSL Stanisław Mikołajczyk został, wobec groźby aresztowania, zmuszony do ucieczki za granicę.
Z kolei wobec zmiany w końcu 1948 polityki ZSRR wobec państw satelickich i przyjęciu formuły tzw. demokracji ludowej nastąpiła pełna stalinizacja ustrojów wewnętrznych państw Europy Środkowo-Wschodniej, obejmujące odrzucenie fasady rządów „koalicyjnych frontów ludowych” w ramach demokracji parlamentarnej na rzecz formalnego ustanowienia partii komunistycznych jako prawnego hegemona władzy i zmiany nazw państw na „Republiki Ludowe” (Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria). W przypadku Polski oznaczało to zmianę nazwy państwa na Polska Rzeczpospolita Ludowa, przy czym Józef Stalin osobiście dokonywał poprawek[1] w przedstawionym mu przez Prezydenta Rzeczypospolitej Bolesława Bieruta tekście Konstytucji PRL (nie zgadzając się np. na zmianę polskiego hymnu narodowego). Ostateczną wersję polskojęzyczną Konstytucji PRL opracował Bierut[2].
Polska w 1944 roku utraciła suwerenność i była podporządkowana ZSRR - w największym stopniu w okresie stalinizmu[3][4]. Było to państwo o niedemokratycznym ustroju politycznym dyktatury monopartyjnej za formalną fasadą instytucji demokratycznych o różnej formie represywności (w zależności od okresu historycznego). Kwestia określenia ustroju społecznego PRL jest sporna - oficjalnie było to państwo socjalistyczne, sami komuniści twierdzili, że nie osiągnięto jeszcze teoretycznego stadium komunizmu, a według Konstytucji, państwo demokracji ludowej. Przez przeciwników ustrój ten określany był jako komunizm lub - przez trockistów - zdeformowane państwo robotnicze. Potocznym określeniem stosowanym przez wielu Polaków była komuna.
W latach 1989-1991 jako efekt działań politycznych, państwo to uległo przekształceniu w demokratyczną Rzeczpospolitą Polską, określaną jako III Rzeczpospolita.
Geneza Polski Ludowej
Koncepcja Polski jako państwa socjalistycznego, związanego z Rosją, a następnie ZSRR, ma źródła w programie Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Jej kontynuacją był udział osób polskiego pochodzenia w wojnie polsko-bolszewickiej (1919-1920) (Feliksa Dzierżyńskiego, Karola Świerczewskiego, Konstantego Rokossowskiego i innych) po stronie Rosji a przeciwko Polsce. Współpraca w czasie inwazji na Polskę obejmowała również powołanie Polrewkomu - marionetkowego rządu planowanej Polskiej Republiki Rad. Działający w sierpniu 1920 Polrewkom, posuwający się specjalnym pociągiem w ślad za nacierającą na Warszawę Armią Czerwoną, stanowił prototyp utworzonego w 1944 Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.
KPP, jako partia zmierzająca przemocą do zmiany ustroju Polski, a także podporządkowana zagranicznemu ośrodkowi decyzyjnemu (Komintern) i finansowana z zagranicy przez cały okres istnienia II Rzeczypospolitej była partią nielegalną. KPP wzywała do rewizji granic Polski na rzecz Niemiec (przekazania Niemcom Górnego Śląska i Pomorza a ZSRR etnicznie mieszanych terenów na wschód od tzw. Linii Curzona). KPP działała poprzez kontrolowane lub infiltrowane przez siebie organizacje legalne (partie polityczne, stowarzyszenia, związki zawodowe), wydawała w ten sposób prasę oficjalną i wprowadzała posłów do Sejmu RP (Tomasz Dąbal, Stanisław Łańcucki, Jerzy Czeszejko-Sochacki, Sylwester Wojewódzki, Tadeusz Żarski). Jednocześnie komuniści działali w Polsce, dokonując zabójstw (Hibner, Kniewski i Rutkowski (1925)), zamachów terrorystycznych (Walery Bagiński) i prowadząc systematyczną działalność wywiadowczą na rzecz ZSRR (Wydział Wojskowy KPP). Z kolei w ZSRR na terenach BSRR i USRR utworzono w latach 20. polskie okręgi autonomiczne: tzw.Dzierżyńszczyznę i Marchlewszczyznę, zlikwidowane w latach 30. w ramach tzw. operacji polskiej NKWD, będącej istotną częścią tzw. wielkiej czystki. W czerwcu 1938 Stalin zlikwidował KPP i nakazał wymordowanie większości jej przywódców, oskarżając ich o współpracę z Policją Państwową i Oddziałem II Sztabu Głównego WP.
Po rozwiązaniu KPP, zawarciu Paktu Ribbentrop-Mołotow, agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939, wojskowej okupacji terytorium Rzeczypospolitej przez Wehrmacht i Armię Czerwoną, a następnie formalnym traktacie rozbiorowym (pakcie o granicach i przyjaźni), zawartym pomiędzy III Rzeszą a ZSRR 28 września 1939 i aneksji wschodnich terytoriów RP przez ZSRR w październiku 1939, idea komunistycznej Polski powróciła w planach politycznych Stalina w roku 1940. Pewną liczbę oficerów Wojska Polskiego, np. Zygmunta Berlinga wyselekcjonowanych przez INO NKWD w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku nie wymordowano wiosną 1940 w trakcie zbrodni katyńskiej, lecz byli przetrzymywani przez NKWD we względnie dobrych warunkach do wykorzystania na wypadek konfliktu z III Rzeszą. W ZSRR wydawano gazety i pisma polskojęzyczne (Czerwony Sztandar, Nowe Widnokręgi), demonstracyjnie obchodzono w roku 1940 tzw. „dni mickiewiczowskie”.
Po agresji III Rzeszy na ZSRR pod naciskiem brytyjskim był zmuszony przywrócić stosunki dyplomatyczne z Rządem RP, zerwane jednostronnie w dniu agresji na Polskę 17 września 1939, zgodzić się na uwolnienie aresztowanych i deportowanych przez NKWD obywateli Rzeczypospolitej i na tworzenie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR podporządkowanych rządowi Rzeczypospolitej, pod dowództwem byłego więźnia Łubianki gen. Władysława Andersa. Ustępstwa Stalina były wywołane przez katastrofalną sytuację militarną ZSRR w r. 1941 i potrzebę materialnej pomocy Wielkiej Brytanii i USA. Po klęsce Wehrmachtu pod Moskwą z zawartych uzgodnień strona radziecka zaczęła się stopniowo wycofywać. Latem 1942 doszło do ewakuacji do Iranu wojsk Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (tzw. Armii Andersa). Berling z grupą kilkunastu oficerów Wojska Polskiego (żołnierze Armii Andersa) pozostali w ZSRR pomimo rozkazu wyjazdu i zostali później przez sąd wojenny II Korpusu Polskiego skazani jako dezerterzy.
Ujawnienie w kwietniu 1943 zbrodni katyńskiej i zwrócenie się przez Rząd RP na uchodźstwie do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o przeprowadzenie śledztwa w tej sprawie dało Stalinowi pretekst do zerwania 27 kwietnia 1943 stosunków dyplomatycznych z Rządem RP w Londynie, następnie utworzenia podporządkowanego sobie Związku Patriotów Polskich i rozpoczęcia tworzenia 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki z Polaków, którzy nie zdążyli przybyć do Armii Andersa z miejsc zesłania i łagrów, z kadrą złożoną przeważnie z oddelegowanych oficerów Armii Czerwonej i oficerami politycznymi ze środowiska komunistów polskich. Wraz z oddziałami polskimi tworzono kontrwywiad Główny Zarząd Informacji, ściśle powiązany ze służbami specjalnymi ZSRR. Jednocześnie przygotowywano kadry dla komunizacji Polski w szkole NKWD w Kujbyszewie.
4 stycznia 1944 roku wojska 1 Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej przekroczyły przedwojenną granicę ZSRR z Polską[5] w rejonie Rokitna. W konsekwencji rozpoczętej 22 czerwca 1944 ofensywy białoruskiej (Operacja Bagration) Armia Czerwona wyparła Wehrmacht z terenów Białorusi i wschodnich terenów II Rzeczypospolitej i przewidywane było jej wkroczenie na terytorium Polski na zachód od tzw. Linii Curzona, uznanej przez Wielką Brytanię, USA i ZSRR w tajnym porozumieniu na konferencji w Teheranie za powojenną granicę polsko-sowiecką.
Lata 1944-1952 (Rzeczpospolita Polska)
Zmiany granic i linia Curzona
Manifest PKWN
Tablica pamiętkowa ku czci ofiar terroru komunistycznego 1945-1956 (bazylika św. Elżbiety we Wrocławiu)
Za początek PRL de facto uważa się 22 lipca 1944 - dzień ogłoszenia Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (Manifest PKWN), de iure 5 lipca 1945 - międzynarodowe uznanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, którego podstawą był Rząd Tymczasowy RP, przez Wielką Brytanię i USA i równoległe wycofanie uznania Rządowi RP na Uchodźstwie. PKWN, zwany również Komitetem Lubelskim, powołany został przez Krajową Radę Narodową (KRN) w Lublinie 21 lipca 1944 roku, w rzeczywistości jednak powstał dwa dni wcześniej w Moskwie; Stalinowi chodziło o stworzenie wrażenia, że Polacy z własnej inicjatywy powołują rząd na ziemiach wyzwolonej Polski, położonych między frontem radziecko-niemieckim, a tzw. linią Curzona[6].
PKWN przystąpił do organizowania „władzy ludowej” na przejętym przez ZSRR obszarze Polski, na zachód od linii Curzona. Wyrażało się to m.in. we wprowadzeniu terroru policyjnego, wydawaniu dekretów przewidujących karę śmierci za wiele czynów o charakterze politycznym (np. kodeks karny Wojska Polskiego z 23 września 1944) klasyfikowanych jako „przestępstwa”, jak również za takie „przewinienia” jak posiadanie radioodbiornika. Równolegle istniał legalny z punktu widzenia prawa międzynarodowego Polski Rząd na Uchodźstwie, uznawany powszechnie w świecie do lipca 1945 (utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej), uznawany również przez większość Polaków, zorganizowanych uprzednio w formie Polskiego Państwa Podziemnego. PKWN uznawany był wyłącznie przez ZSRR, którego przedstawicielem był Nikołaj Bułganin.
Na zajętych terenach, niezależnie od nowych władz działała Armia Czerwona i radzieckie służby bezpieczeństwa (NKWD, Smiersz)[7]. Zgodnie z umową zawartą przez PKWN z rządem ZSRR żołnierze i funkcjonariusze radzieccy pozostawali poza zasięgiem polskiego prawa, zaś NKWD aresztowało osoby związane z Armią Krajową i innymi organizacjami niepodległościowymi oraz polskim rządem na wychodźstwie, organizowało ich wywózki do łagrów na terenie ZSRR oraz współdziałało z „ludowymi” władzami, nadzorując je poprzez sieć tzw. doradców. NKWD miało sieć własnych obozów koncentracyjnych[8]. Przypuszcza się, że w tego typu obozach w latach 1944-1950 zginęło około 25 tysięcy osób[9]. Poza Polakami represje skierowane były także przeciwko Niemcom i Ukraińcom. W lipcu 1945 NKWD aresztowało ok. 2000 osób w okolicach Gib podczas tzw. obławy augustowskiej, 600 z nich nie powróciło; nie odnaleziono także ich grobów. Liczba ofiar terroru do 1954 roku jest szacowana na dziesiątki tysięcy[10].
31 grudnia 1944 Józef Stalin w trybie dekretu KRN, przekształcił PKWN w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej. Premierem został dotychczasowy przewodniczący PKWN Edward Osóbka-Morawski.
W ramach realizacji postanowień konferencji jałtańskiej w czerwcu 1945 odbyły się w Moskwie rozmowy co do sposobu wyłonienia rządu Polski uznanego zarówno przez ZSRR jak i Wielką Brytanię i USA - tzw. konferencja moskiewska. W rozmowach uczestniczyli przedstawiciele Rządu Tymczasowego oraz arbitralnie wyznaczeni przez ZSRR i ambasadorów USA i Wielkiej Brytanii w ZSRR działacze polityczni z kraju i emigracji, w tym Stanisław Mikołajczyk, Stanisław Grabski i Zygmunt Żuławski. W rezultacie powołany został Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Premierem TRJN został Edward Osóbka-Morawski (dotychczasowy premier Rządu Tymczasowego), a wicepremierami Władysław Gomułka (wicepremier Rządu Tymczasowego i sekretarz generalny PPR) oraz Stanisław Mikołajczyk (do listopada 1944 premier Rządu RP na uchodźstwie).
Trzem stronom rozmów - Rządowi Tymczasowemu, „Polakom z kraju” i „Polakom z emigracji” - formalnie zagwarantowano parytet w składzie rządu, który miał być - i został - uznany przez wszystkie mocarstwa. O ostatecznym kształcie władzy w Polsce miały rozstrzygnąć wolne wybory w ramach pluralistycznego systemu partyjnego, pod nadzorem trzech mocarstw - gwarantów porozumienia. Porozumienie moskiewskie było nieprzestrzegane przez ZSRR i PPR w kraju od samego początku i traktowane przez nie jako instrument do przejęcia pełni władzy, przy jednoczesnej legitymizacji międzynarodowej rządów PPR w Polsce. Równolegle do konferencji moskiewskiej odbywał się w Moskwie pokazowy proces szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego.
Powstały system polityczny w praktyce zapewniał rzeczywistą władzę aparatu Polskiej Partii Robotniczej (PPR) w państwie wobec zachowania we władzy PPR aparatu przymusu (MBP i wojsko) i w konsekwencji kontrolowanie władz i instytucji państwa, partii politycznych, organizacji społecznych, gospodarki, w warunkach ograniczonej suwerenności Polski. W kwietniu 1945 roku podpisano polsko-radziecki układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej, przedłużony później w 1965, a w następnych latach Polska zawarła podobne układy z pozostałymi krajami „demokracji ludowej”. W październiku 1945 podpisała Kartę Narodów Zjednoczonych. W lipcu 1945, na konferencji w Poczdamie, ustalono przebieg zachodnich i północnych granic RP. Na ziemiach, które znalazły się na wschód od nowych granic pozostało ok. 13,8 mln obywateli II Rzeczypospolitej, w tym na ziemiach przejętych przez Ukraińską SRR zostało 8,1 mln, na ziemiach przyznanych przez Stalina Białoruskiej SRR żyło 5 mln, a na ziemiach przejętych przez Litewską SRR ok. 0,7 mln.
Do 1947 PPR umocniła swoją władzę w kraju, likwidując praktycznie opozycyjne podziemie polityczne i zbrojne oraz wyeliminowała z życia politycznego jedyną legalną siłę opozycyjną - założone w 1945 roku PSL Stanisława Mikołajczyka. Formalne zwycięstwo blokowi PPR, PPS, SL i SD przyniosły oficjalne (faktycznie sfałszowane) wyniki referendum ludowego (słynne 3 x TAK) w 1946 roku i wyborów do Sejmu Ustawodawczego - polskiej Konstytuanty w 1947. Wyniki sfałszowanych wyborów nie zostały bowiem zakwestionowane przez Wielką Brytanię i USA, gwarantów porozumienia jałtańskiego.
Prowadzono odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, które przyniosły straty ok. 40% majątku narodowego. Szczególne znaczenie miał przy tym plan 3-letni (1947-1949) - zasiedlanie Ziem Odzyskanych, reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu. Odbudowa kraju była utrudniona przez masowe i zorganizowane plądrowanie terenów Polski z maszyn i zasobów przez utworzone specjalnie w tym celu oddziały Armii Czerwonej. Dodatkowo państwo zostało zmuszone do podpisania szeregu umów gospodarczych z ZSRR, wyzyskujących polską gospodarkę (tylko w latach 1945-1956 ZSRR uzyskał jednostronne korzyści z tego tytułu kosztem Polski rzędu 2 miliardów dolarów USA według ówczesnego kursu dolara[11]), zmuszając do sprzedaży węgla ZSRR za przyszłe reparacje wojenne od Niemiec których nigdy nie uzyskano[12].
W 1948 nastąpił zwrot polityczny, oznaczający nasilenie się stalinizacji w metodach budowy socjalizmu w Polsce i eliminację z życia politycznego idei tzw. polskiej drogi do socjalizmu, przez odsunięcie od władzy Gomułki (pod zarzutem tzw. odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego) oraz zjednoczenie partii politycznych i organizacji społecznych na warunkach narzuconych przez komunistów. W czerwcu 1948 powstał Związek Młodzieży Polskiej z połączenia czterech organizacji młodzieżowych, w grudniu 1948 roku powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, w 1949 powstało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe z połączenia Stronnictwa Ludowego z resztkami PSL Mikołajczyka oraz Centralna Rada Związków Zawodowych i Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD). W 1950 część działaczy chadeckich wstąpiła do Stronnictwa Demokratycznego. Uprzemysłowienie kraju kontynuowano w latach 1950-1955 (plan 6-letni), redukując tym samym środki na rolnictwo i przemysł konsumpcyjny, a rozbudowując głównie przemysł ciężki, zbrojeniowy, maszynowy, energetyczny. W tym okresie rozpoczęto także kolektywizację rolnictwa; trwała przebudowa społeczna kraju (migracja ludności, urbanizacja). W 1950 zostało zawarte porozumienie pomiędzy Kościołem a komunistycznymi władzami państwowymi zatwierdzające ze strony Kościoła dokonane już de facto przez przejęcie ziemi Kościoła, zakonów i majątku „Caritas”. Porozumienie zawarte przez prymasa Stefana Wyszyńskiego gwarantowało jednocześnie niezależność struktury Kościoła i trybu powoływania jego władz od administracji państwowej.
Polska Rzeczpospolita Ludowa
22 lipca 1952 roku, w ósmą rocznicę powstania Polski Ludowej, uchwalono Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (konstytucję lipcową). Państwo polskie zmieniło wówczas nazwę na Polska Rzeczpospolita Ludowa. Jednocześnie wzmacniano totalitarny system rządów, nasiliła się represyjna działalność Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (teza o zaostrzaniu się walki klas), która przejawiała się m.in. w procesach przeciwko działaczom politycznym z okresu międzywojennego i wojny, generałom i oficerom Wojska Polskiego, byłym żołnierzom Armii Krajowej. Wzmogły się również ataki na Kościół i duchowieństwo (internowanie prymasa Stefana Wyszyńskiego w latach 1953-1956). Konsekwencje zaostrzonego kursu politycznego ponieśli też niektórzy działacze PZPR (uwięzienie Gomułki w 1951). Przynależność Polski do bloku państw demokracji ludowej utrwaliło członkostwo w strukturach gospodarczych (od 1949 w Radzie Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) i wojskowo-politycznych (od 1955 w Układzie Warszawskim) tychże państw.
Lata 1954-1970
Kolejka po papier toaletowy
Poprzedzony krytyką metod rządzenia (w jej wyniku rozwiązano MBP w 1954), zwłaszcza po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (luty 1956) oraz krwawo stłumionym buntem robotników (Poznański Czerwiec '56), dokonał się, poparty przez społeczeństwo, przełom polityczny (odwilż październikowa). Na VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR przeprowadzono krytykę polityki partii w latach ubiegłych (okres tzw. kultu jednostki), I sekretarzem KC wybrano Władysława Gomułkę, wypuszczonego w lecie 1956 roku z więzienia. Przyjęto także program wykorzenienia kultu jednostki, częściowej modyfikacji systemu polityczno-ekonomicznego (ograniczenie represji, rezygnacja z kolektywizacji rolnictwa, zwiększenie zakresu swobód obywatelskich, modernizacja zarządzania gospodarką - powołanie rad robotniczych).
Już jednak w 1957 PZPR zaczęła odchodzić od postulatów październikowych. Próby reformowania gospodarki w końcu lat 60., w warunkach rosnących dysproporcji i opóźnień, nie przyniosły oczekiwanych rezultatów (spadek tempa wzrostu dochodu narodowego, stagnacja płac realnych). W tym okresie doszło do ponownego zaostrzenia stosunków władz politycznych z Kościołem. Nasilenie nastąpiło w latach 1965-1966 (obchody Milenium chrztu Polski, orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich w sprawie pojednania obu narodów). Narastało niezadowolenie, głównie wśród inteligencji, z polityki społecznej i kulturalnej. W marcu 1968 rozbito studenckie demonstracje w Warszawie i Krakowie, które występowały przeciwko cenzurze i tłumieniu demokracji, a także w obliczu walki o wpływy między poszczególnymi frakcjami w PZPR, rozpętano krótkotrwałą kampanię antysemicką (wydarzenia marcowe). W tym okresie także nastąpiły zmiany w kierownictwie PZPR i władz państwowych (wyeliminowanie zwolenników liberalizacji systemu politycznego). W sierpniu 1968 jednostki Ludowego Wojska Polskiego uczestniczyły w interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Dowodził nimi generał Florian Siwicki.
Po kolejnym kryzysie politycznym w grudniu 1970 (bunt robotników na Wybrzeżu) ze stanowiska ustąpił I sekretarz KC PZPR, Władysław Gomułka.
Lata 1970-1980
Na VII plenum KC PZPR funkcję I sekretarza KC otrzymał Edward Gierek, dotychczasowy I sekretarz KW w Katowicach. Wówczas sformułowano nową politykę społeczno-ekonomiczną, tzw. strategię przyspieszonego rozwoju gospodarczego i społecznego Polski, zakładającą utrzymanie szybkiego wzrostu gospodarczego i jednoczesną poprawę materialnych i kulturowych warunków życia społeczeństwa. Rozwój kraju w latach 1971-1975, finansowany wysokimi kredytami zagranicznymi, przejawił się we wzroście dochodu narodowego o ok. 60%, a płac realnych o ok. 40%. Przyczyną załamywania się tej polityki po 1975 było niepodjęcie reform politycznych i gospodarczych, wysoka akumulacja dochodu narodowego, zadłużenie zagraniczne i in. Załamanie to spowodowało wystąpienia robotnicze w czerwcu 1976 (m.in. w Radomiu i Ursusie). W następnych latach narastającemu kryzysowi politycznemu i gospodarczemu (w 1979 spadek dochodu narodowego - pierwszy raz po wojnie) towarzyszyła tzw. propaganda sukcesu.
Lata 1980-1989
W lipcu/sierpniu 1980 wybuchł kolejny kryzys polityczny, wynikiem czego były masowe strajki w całym kraju, zapoczątkowane w Lublinie (tzw. Lubelski lipiec 80'), potem na Wybrzeżu i Śląsku. Zakończyły się one podpisaniem porozumień społecznych w Szczecinie, Gdańsku i Jastrzębiu-Zdroju, w których uznano słuszność protestu robotników i przyjęto ich postulaty (m.in. zgoda na tworzenie związków zawodowych).
W 1981 roku rząd gen. Jaruzelskiego poinformował Klub Paryski o wstrzymaniu spłat zadłużenia zagranicznego w wysokości 25,5 miliardów USD oraz 3,1 miliardów rubli transferowych (ok. 2,5 miliard USD)[13] z powodu niewypłacalności PRL[14].
Sierpień 1980
Wraz z narastającym kryzysem gospodarczym i rosnącym zadłużeniem zagranicznym (ok. 24 mld dolarów) sytuacja gospodarcza Polski pogarszała się. 1 lipca 1980 władze ogłosiły podwyżkę cen żywności. Było to bezpośrednim impulsem do wybuchu pokojowo przebiegającego buntu społecznego. Strajki robotnicze wybuchły w lipcu 1980 w Lublinie, w połowie sierpnia na Wybrzeżu, obejmując stopniowo cały kraj, łącznie z kopalniami węgla na Górnym Śląsku.
Wydarzenia tamtego okresu historii Polski określa się mianem Sierpień 1980. 14 sierpnia wybuchł strajk w Stoczni Gdańskiej w Gdańsku. Powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, który zrzeszał strajkujące zakłady na terenie całej Polski. Efektem strajku były Porozumienia sierpniowe podpisane w Szczecinie, Gdańsku i Jastrzębiu-Zdroju. W porozumieniu znalazły się postulaty ekonomiczne, ale także polityczne, z których najważniejszym było utworzenie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”.
Władze komunistyczne, nie mogąc liczyć na bezpośrednie wsparcie ze strony Kremla uległy żądaniom strajkujących. We wrześniu 1980 roku, na VI Plenum PZPR, pod presją wydarzeń zmuszony do ustąpienia został I sekretarz KC Edward Gierek po zawale serca odsunięty od władzy, którego na tym stanowisku zastąpił Stanisław Kania. W partii tworzyły się różne frakcje, które albo przyjmowały twarde stanowisko licząc na interwencję radziecką dla stłumienia kontrrewolucji lub bardziej umiarkowane, które liczyły na stopniowe „obłaskawienie” i demontaż tworzącej się opozycji społecznej.
W pewnej fazie akcji strajkowej, robotnicy uzyskali znaczące poparcie, ze strony grupy dysydentów głównie związanych z KOR-em. Doradcami Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego (MKS) w Gdańsku byli między innymi: Lech Kaczyński, Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Andrzej Wielowieyski.
Okres od powstania i rejestracji związku zawodowego „Solidarność” do wprowadzenia stanu wojennego był bardzo burzliwy. Był to okres wytężonej aktywności społecznej i politycznej milionowych rzesz Polaków, który zaowocował powstaniem szerokiego, obejmujące różne warstwy środowiska, ruchu społecznego skupionego wokół Solidarności. Było to gremialne przeciwstawienie się systemowi komunistycznemu. W zdecydowanej większości zakładów pracy (oprócz jednostek zmilitaryzowanych) powstawały komórki wolnych związków zawodowych, a prorządowe związki zostały spychane na dalszy plan. Wkrótce powstała „Solidarność Rolnicza”, a także reprezentacja środowisk studenckich - „Niezależne Zrzeszenie Studentów” (NZS).
Władze próbowały przeciwdziałać i hamować rozwój ruchu społecznego. Działacze byli aresztowani, nasilała się propaganda skierowana przeciw Solidarności. Po stronie związku też pojawiały się grupy niewahające się przed konfrontacją. W okresie napięcia, bliskiego konfrontacji 10 listopada 1980 doszło do rejestracji NSZZ Solidarność. Powstał Tygodnik Solidarność, którego pierwszym redaktorem naczelnym został Tadeusz Mazowiecki.
Prawdopodobnie grudzień 1980 był pierwotnym terminem wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. Dzięki osobistym naciskom Zbigniewa Brzezińskiego administracja Jimmy'ego Cartera ostrzegła Rosjan, że takie działanie spotka się z natychmiastową ripostą USA.
Nieco wcześniej odbyła się druga część Plenum KC na którym zdecydowano o zwołaniu nadzwyczajnego zjazdu PZPR.
11 lutego 1981 generał Wojciech Jaruzelski, minister obrony narodowej, objął także stanowisko premiera. W Sejmie apelował w swoim wystąpieniu o 90 spokojnych dni.
17 marca 1981 w kraju i przy polskich granicach przeprowadzono ćwiczenia wojsk Układu Warszawskiego Sojuz-81, a komuniści przyjęli kurs konfrontacyjny wobec Solidarności. Miała miejsce tzw. prowokacja bydgoska. Siły milicji pobiły trzech działaczy Solidarności (m.in. Jana Rulewskiego). Władze związku zażądały wyjaśnienia przyczyny i przebiegu zajść, grożąc przeprowadzeniem strajku generalnego. W wyniku mediacji prymasa Stefana Wyszyńskiego doszło do spotkania Lecha Wałęsy i wicepremiera Rakowskiego. Zawarto porozumienie, które mówiło, że Solidarność odwołała strajk. W kwietniu Jaruzelski i Kania udali się z wizytą do Moskwy. 7 kwietnia w kraju zakończyły się manewry Sojusz 81, ale radziecka obecność wojskowa w Polsce była poważnym zagrożeniem stłumienia siłą ruchu solidarnościowego. 12 maja 1981 zarejestrowano Niezależny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych Solidarność. Była to organizacja reprezentująca interesy rolników indywidualnych. Wywalczyli oni konstytucyjne zagwarantowanie prawa do indywidualnej własności ziemi.
IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR w lipcu 1981 potwierdził impas polityczny rządzącej partii i jej niezdolność do zasadniczych reform społeczno-gospodarczych.
W październiku 1981 I sekretarzem KC PZPR został Wojciech Jaruzelski. 13 grudnia 1981 Rada Państwa, nielegalnie (nawet w rozumieniu prawa PRL, gdyż nie mogła podejmować decyzji w trakcie sesji Sejmu) wprowadziła stan wojenny na obszarze całego kraju. Ukonstytuowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, której przewodniczącym został gen. Wojciech Jaruzelski. Rozpoczęło się tłumienie siłą dążeń niepodległościowych Polaków.
Okres stanu wojennego
W styczniu 1983 stan wojenny został zawieszony, a 22 lipca 1983 Rada Państwa ogłosiła jego zniesienie.
Okres po stanie wojennym
Jeszcze przed zniesieniem stanu wojennego oraz po jego zniesieniu próbowano realizować koncepcję frontu porozumienia narodowego, tworząc struktury Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON). W 1983 powstały nowe związki zawodowe, w listopadzie 1984 powołano Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych. Od 1982 wprowadzano nieskutecznie reformę gospodarczą. Dokonywano też zmian systemu politycznego funkcjonowania państwa, m.in. w 1982 powołano Trybunał Stanu, w 1985 - Trybunał Konstytucyjny, w 1986 - Radę Konsultacyjną przy Przewodniczącym Rady Państwa, w 1987 utworzono urząd Rzecznika Praw Obywatelskich.
Począwszy od 1986 nastąpił również nawrót kontestacji ulicznych ruchu Pomarańczowej Alternatywy, który poprzez swoje barwne happeningi ośmieszał reżim i przełamywał w obywatelach barierę strachu spowodowaną stanem wojennym. W kwietniu i sierpniu 1988 nastąpiła kolejna fala strajków. W tej sytuacji zostały podjęte zakulisowe negocjacje przedstawiciela władz, gen. Czesława Kiszczaka z oficjalnie osobą prywatną, a faktycznie przywódcą opozycji Lechem Wałęsą. Negocjacje zostały zamrożone po zmianie rządu, powołaniu na premiera Mieczysława Rakowskiego i ogłoszeniu przez niego likwidacji Stoczni Gdańskiej im. Lenina. W sytuacji impasu zaktywizowali się działacze Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych (OPZZ) wraz z jego przewodniczącym, Alfredem Miodowiczem, który nieoczekiwanie uzyskał akceptację na debatę telewizyjną z dalej uznawanym za osobę prywatną Lechem Wałęsą. Debata odbyła się 30 listopada 1988. W odczuciach odbiorców A. Miodowicz reprezentował władze (choć nie był już członkiem władz PZPR), a L. Wałęsa - opozycję. Debata zademonstrowała doskonałe przygotowanie L. Wałęsy (doradzał mu znany dziennikarz telewizyjny Andrzej Bober i według niepotwierdzonych informacji również inny znawca mediów Jacek Fedorowicz) oraz bezbarwność jego adwersarza, co w odbiorze społecznym jednoznacznie było uznane za zwycięstwo opozycji. Oficjalnie wydarzenie nie było komentowane, ale spowodowało powrót do negocjacji.
Podczas kolejnych spotkań ministra spraw wewnętrznych, Czesława Kiszczaka i Lecha Wałęsy w Magdalence opracowano postulowaną koncepcję dialogu przedstawicieli opozycji, władz oraz Kościoła katolickiego - negocjacje Okrągłego Stołu, którego obrady, trwające od lutego do kwietnia 1989 zakończyły się podpisaniem porozumienia. X plenum KC PZPR, trwające od listopada 1988 do stycznia 1989 poparło formę pluralizmu politycznego i społecznego. Istotnym elementem porozumienia było uzgodnienie pewnych zmian ustrojowych w postaci reaktywowania Senatu, przywrócenia urzędu Prezydenta i przeprowadzenia częściowo wolnych wyborów do Sejmu (z 460 mandatów, 35% dla strony obywatelskiej, jak nazwano opozycję i 65% dla strony rządowej, czyli PZPR wraz z ZSL i SD) oraz całkowicie wolne do Senatu (100 mandatów).
Przygotowania do wyborów były bardzo intensywne, ale nikt nie spodziewał się znanego obecnie ich wyniku, dlatego też np. strona obywatelska apelowała o skreślanie tzw. listy krajowej strony rządowej, co miało na celu demonstrację i osłabienie strony rządowej.
4 czerwca 1989 odbyły się wybory do Sejmu i Senatu, zakończone nieoczekiwanym dla obu stron przygniatającym zwycięstwem kandydatów wysuniętych przez Komitet Obywatelski „Solidarność” - zdobyli oni 35% mandatów do Sejmu oraz 99 mandatów do Senatu (1 mandat zdobył kandydat niezależny, pilski przedsiębiorca Henryk Stokłosa). Jednocześnie powstała sytuacja kryzysu konstytucyjnego, gdyż przedwyborcze apele strony obywatelskiej o skreślanie listy krajowej równie nieoczekiwanie spowodowały, że praktycznie w całości lista ta przepadła, co uniemożliwiało ukonstytuowanie się Sejmu. W tej sytuacji uzgodniono zmianę reguł w trakcie gry, czyli zmianę ordynacji i przeprowadzenie drugiej tury wyborów. Jednocześnie nowa sytuacja spowodowała szybkie odchodzenie strony obywatelskiej od ustaleń Okrągłego Stołu, czego wyrazicielem stał się redaktor naczelny „Gazety Wyborczej” Adam Michnik w historycznym artykule z 3 lipca 1989 - „Wasz prezydent, nasz premier”.
Sprawująca dotychczas władzę koalicja polityczna (dysponująca zagwarantowaną w porozumieniu Okrągłego Stołu przewagą w parlamencie) doprowadziła do wyboru prezydenta - Wojciecha Jaruzelskiego (przewagą jednego głosu, za sprawą prawdopodobnie wstrzymania się od głosu posła OKP Andrzeja Wielowieyskiego) i premiera - Czesława Kiszczaka; ten ostatni nie zdołał sformować rządu. W sierpniu 1989 ukształtował się sojusz polityczny (KO „S”, ZSL, SD), w którego wyniku powołano nowy rząd z Tadeuszem Mazowieckim na czele i z udziałem przedstawicieli PZPR.
Jako datę kończącą okres Polski Ludowej można przyjąć 29 grudnia 1989, dzień uchwalenia ustawy o zmianie Konstytucji PRL, w której m.in. zmieniono nazwę państwa na Rzeczpospolitą Polską (weszła w życie 31 grudnia 1989), bądź datę 4 czerwca 1989 - datę pierwszych, częściowo wolnych wyborów (data taka jest związana też ze słynnym, wygłoszonym nieoczekiwanie 28 października 1989 w Dzienniku TVP oświadczeniem znanej aktorki Joanny Szczepkowskiej „Proszę państwa, 4 czerwca 1989 roku skończył się w Polsce komunizm” - oświadczenia przyjętego wówczas niejednoznacznie, a po latach uznawanego za symboliczne).
Gospodarka PRL
Ocena PRL
|
1950 |
1960 |
1970 |
1974 |
1978 |
1980 |
1982 |
1990 |
1995 |
2000 |
2004 |
mężczyzn |
56,1 |
64,9 |
66,6 |
66,4 |
67,2 |
66,5 |
67,6 |
69,7 |
70,7 |
||
kobiet |
61,7 |
70,6 |
73,3 |
74,5 |
75,2 |
75,5 |
76,4 |
78,0 |
79,2 |
||
w Polsce |
|
62 |
32 |
|
|
21 |
|
19 |
14 |
8 |
7 |
Grecji |
|
53 |
38 |
|
|
20 |
|
10 |
8 |
5 |
4 |
Hiszpanii |
|
46 |
27 |
|
|
13 |
|
8 |
6 |
4 |
3 |
Irlandii |
|
31 |
20 |
|
|
12 |
|
8 |
6 |
6 |
5 |
Portugalii |
|
81 |
53 |
|
|
25 |
|
11 |
8 |
6 |
4 |
w krajach uprzemysłowionych |
|
32 |
21 |
|
|
13 |
|
9 |
7 |
6 |
5 |
w Polsce |
2,45 |
3,22 |
4,43 |
5,60 |
5,74 |
5,11 |
5,62 |
7,21 |
8,09 |
||
Grecji |
1,92 |
3,15 |
6,21 |
7,35 |
8,70 |
8,97 |
8,88 |
10,0 |
10,3 |
12,1 |
14,3 |
Hiszpanii |
2,19 |
3,07 |
6,32 |
8,15 |
9,02 |
9,20 |
9,29 |
12,1 |
12,9 |
15,6 |
17,5 |
Irlandii |
3,45 |
4,28 |
6,2 |
7,04 |
8,25 |
8,54 |
8,82 |
11,8 |
14,4 |
21,8 |
25,5 |
Portugalii |
2,09 |
2,96 |
5,47 |
7,05 |
7,34 |
8,04 |
8,28 |
10,8 |
11,6 |
13,8 |
14,0 |
5,02 |
7,61 |
11,0 |
12,3 |
13,4 |
14,1 |
14,1 |
16,9 |
17,9 |
20,1 |
20,6 |
|
Ocena PRL-u jako okresu w historii Polski jest niejednoznaczna. Wiele zależy od popieranej przez wypowiadającego się opcji politycznej. Próba bezstronnej oceny musi z jednej strony wziąć pod uwagę położenie geopolityczne Polski po II wojnie światowej, z drugiej zaś strony fakt, że ostatecznym wynikiem tej formacji było polityczne bankructwo i wypalenie się prezentowanych przez nią idei w oczach większości społeczeństwa.
W PRL łamane były prawa człowieka, m.in. prawo do wolności słowa, prasy, stowarzyszeń, poglądów, sumienia i religii oraz prawo do emigracji. W tamtym okresie uważano jednak, że reżim PRL w porównaniu z innymi państwami bloku wschodniego był najłagodniejszy.
Władze PRL były odpowiedzialne za wiele zbrodni, szczególnie w czasach stalinowskich, kiedy przywódcą w PRL był Bierut oraz w czasie trwania stanu wojennego.
Za korzystne cechy tego ustroju i tej formy państwa niektórzy uważają możliwości awansu społecznego wielu warstw społecznych, choć stosowane środki, np. dodatkowe punkty za pochodzenie przy przyjmowaniu na studia wyższe, były dyskusyjne. Nierzadko kryteria awansu nie były merytoryczne - od kandydatów na stanowiska kierownicze w instytucjach państwowych, zakładach pracy, szkołach i in. wymagano przynależności do PZPR, zgodnie z zasadą: mierny, bierny, ale wierny (ustrojowi, władzom), natomiast osoby o wykształceniu kierunkowym, ale niesprzyjające ustrojowi i władzom, były piętnowane i odsuwane od pracy, szczególnie w okresach przesileń politycznych.
Innymi korzystnymi cechami PRL, zdaniem niektórych, były bezpieczeństwo socjalne, niski poziom przestępczości pospolitej (szczególnie pobić i przestępstw rozbójniczych) i patologii społecznych, likwidacja analfabetyzmu, odbudowanie Warszawy, budowa arterii komunikacyjnych, jak np. słynna „Gierkówka”, rozdawnictwo mieszkaniowe. Były to jednak zjawiska związane z postępem cywilizacyjnym występujące we wszystkich krajach powojennej Europy, przy czym w krajach kapitalistycznych postępowały one znacznie szybciej i w momencie upadku systemu komunistycznego były na znacznie wyższym poziomie zaawansowania.
Organizacje młodzieżowe (Związek Młodzieży Socjalistycznej, Socjalistyczny Związek Studentów Polskich oraz przejęte przez komunistów Związek Harcerstwa Polskiego i Związek Młodzieży Wiejskiej) działające zasadniczo w celu indoktrynacji młodzieży, zajmowały się głównie upowszechnianiem kultury, kultury fizycznej i turystyki. Z kręgu kultury studenckiej owego okresu wyrosło wielu wybitnych artystów różnych dziedzin, a sportowcy rozpoczynający kariery w szkolnych klubach sportowych zdobywali medale na olimpiadach. Szeroko upowszechnione, dzięki dofinansowaniu państwa były również sporty wcześniej elitarne - np. żeglarstwo, w tym morskie i lodowe, jak również jeździectwo.
Bardziej kontrowersyjne, choć przez wielu do dziś też akceptowane jako sprawiedliwe, było powszechne zrównanie poziomu życia (znacznie mniejsza rozpiętość dochodów osobistych) (współczynnik Giniego wzrósł z 25 w 1987 do 35 w 2002[21]).
Do pozytywów PRL należy zaliczyć również powszechność wakacyjnego wypoczynku dzieci i młodzieży, często związanego z obozami sportowymi i turystycznymi, możliwość tanich urlopów w atrakcyjnych regionach kraju nawet dla najniżej uposażonych, opiekę państwa nad osobami starszymi i samotnymi w tzw. państwowych domach rencistów, sieć niezbyt wykwintnych, ale bardzo tanich barów mlecznych, akcje takie jak „Tysiąc szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego”.
W pierwszych dwóch dekadach stan zdrowia ludności bardzo poprawił się wskutek wprowadzenia antybiotyków i poprawy warunków życia. W drugiej połowie lat 70. zaczęła zwiększać się śmiertelność, osiągając maksimum w 1980. Dotyczyło to zwłaszcza mężczyzn w wieku 45-55 lat. Za główne przyczyny tego uznaje się: duże zanieczyszczenie środowiska, złe warunki pracy, przepełnione mieszkania, depresję wywołaną pogorszeniem się warunków ekonomicznych, alkoholizm[22], złą dietę i pogorszenie się opieki medycznej[23]. Polityka informacyjna PZPR przewidywała priorytet absolutny priorytet wizerunku państwa socjalistycznego nad wszystkim innym, włącznie ze zdrowiem obywateli. W przypadku katastrof przemysłowych władze prowadziły politykę maksymalnego ograniczania dostępu do informacji tak długo jak to było możliwe, zwłaszcza jeśli były one związane z zaniedbaniami na szczeblu kierowniczym (partyjnym). Zachodni dziennikarze Dusko Doder i Louise Branson określili to zjawisko"blokowaniem informacji w nadziei, że skutki katastrofy jakoś same znikną albo że nikt ich nie zauważy"[24]. Prowadziło to niejednokrotnie do eskalacji negatywnych konsekwencji dla ludności cywilnej i strat materialnych znacznie większych niż gdyby podjęto odpowiednie działania informacyjne od razu.
Władze partyjne regularnie instruowały organy cenzury o konieczności blokowania wszelkich doniesień np. o katastrofach górniczych, budowlanych czy transportowych, niebezpiecznych odpadach chemicznych lub biologicznych, skażeniu środowiska itd. Na przykład po wykryciu w 1975 roku w szkole w Gdańsku preparatu uszczelniającego wydzielającego toksyczne dla dzieci i nauczycieli opary GUKPiW natychmiast rozpoczął blokowanie wszelkich doniesień prasowych na ten temat pomimo, że umożliwiałoby to zapobieżenie podobnym przypadkom w innych częściach kraju[25].
Niskie płace oraz niedostępność podstawowych produktów przyczyniały się do wzrostu korupcji, różnych form handlu wymiennego przywilejami lub towarami.
W liście otwartym[26] jaki w latach 60. skierowali do władz partyjnych Jacek Kuroń i Karol Modzelewski wskazywali oni na oddalenie się od ideałów komunizmu oraz przejęcie państwa przez biurokratyczną elitę i nomenklaturę partyjną. Autorzy zwracali także uwagę na marnotrawstwo w przemyśle, spowodowane korupcją (kradzież surowców) i amotywującym systemem wynagrodzeń. Wskazywali także na konflikt między nędznymi warunkami życia klasy robotniczej oraz - rzekomo ich reprezentujących - członków PZPR:
w latach 1960-1962 płace wzrosły o 5%, a ceny do 12%, w związku z czym stopa życiowa rodzin znowu się obniżyła;
w 20% rodzin robotniczych spożycie mięsa pozostawało poniżej normy „ledwie wystarczającej” (3 kg tygodniowo), 34% pozostawało w zakresie tej normy ale nadal poniżej normy „dostatecznej” i zaledwie 16% w jej granicach; jeszcze gorzej kształtowało się spożycie warzyw, ryb, owoców, masła i jaj;
w 10% rodzin przypadło poniżej 3 m² powierzchni mieszkalnej na osobę, w dalszych 19% rodzin od 3-4 m², a w 10% rodzin od 4-5 m² i w 13% rodzin 5-6 m²; łącznie 52% rodzin posiadało poniżej 6 m² powierzchni mieszkalnej na osobę;
ciepłą wodę bieżącą posiadało w mieszkaniu 1% badanych rodzin, zimna wodę bieżącą - 46% rodzin; ubikacje posiadało w domu mieszkalnym 25% rodzin, łazienki - 7% rodzin; na jednego członka badanych rodzin robotniczych przypadało średnio 0,3 łóżka;
65% robotników chorowało na przewlekłe choroby (badania na rodzinach pracowników Warszawskiej Fabryki Motocykli).
Niekorzystnymi cechami ustroju socjalistycznego w PRL były: cenzura, tłumienie wolności wypowiedzi i kreacji twórczej, ograniczenie wolności przemieszczania się i opuszczania kraju[27] (w wyjątkowych przypadkach osoby szczególnie niewygodne były do emigracji zmuszane), demoralizacja szerokich mas społecznych (homo sovieticus), niski standard życia, system awansów i wynagrodzeń zniechęcający do rzetelnej pracy i promujący postawy konformistyczne, wysoka inflacja uniemożliwiająca oszczędzanie, trudności w zaopatrzeniu zmuszające ludność do stania w wielogodzinnych kolejkach, okradania własnych zakładów pracy, korupcji czy korzystania z pomocy rodzin przysyłających paczki z zagranicy, ograniczone możliwości wyjazdu do krajów spoza bloku wschodniego, zaprzepaszczenie szans rozwoju Polski, degradacja środowiska naturalnego, zapóźnienia cywilizacyjne i gospodarcze[28] oraz zadłużenie (które w 1989 wynosiło 48 mld dolarów[29]).
Kalendarium wydarzeń kształtujących PRL
22 lipca 1944 - ogłoszenie Manifestu Lipcowego
31 grudnia 1944 - powstanie Tymczasowego Rządu RP
28 czerwca 1945 - powstanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej
30 czerwca 1946 - referendum ludowe
19 stycznia 1947 - pierwsze wybory do Sejmu
22 lipca 1952 - Wejście w życie Konstytucji PRL i przez to nadanie nazwy PRL
Zjawiska i przedmioty charakterystyczne dla okresu PRL
Kartka reglamentacyjna na mleko
Centrala Handlu Zagranicznego wobec państwowego monopolu handlu zagranicznego
blokada meldunkowa Warszawy (do 1971)
cenzura publikacji, druków, audycji, przedstawień i filmów
tzw. czyny społeczne, w tym szczególne Dni Czynu Partyjnego (okres gierkowski) - w anegdocie z epoki: Cała Partia grabi Polskę, Akcja 20 miliardów
brygady żniwne (lata 50.)
kolektywizacja rolnictwa, kułacy (do 1956), dostawy obowiązkowe przez rolników po narzuconej cenie sprzedaży (do 1971)
organizowane przez zakłady pracy i klasy szkolne wyjazdy do PGR na wykopki
dzień bezmięsny (najczęściej poniedziałek) - w handlu detalicznym i placówkach żywienia zbiorowego
„zwis męski luzem”, „stojadła nierdzewne” i inne ciekawe określenia przedmiotów będących w handlu
festiwale: Piosenki Żołnierskiej w Kołobrzegu i Piosenki Radzieckiej w Zielonej Górze i w Lądku-Zdroju
paszport przechowywany w Wydziałach Paszportowych Milicji Obywatelskiej, wydawany lub niewydawany uznaniowo
kartkowy system racjonowania żywności (w latach 1944-1947, 1951-1955 oraz 1976-1989). Od 1976 sukcesywnie rozszerzany: kartki na cukier, mleko, papier toaletowy, mięso, masło, alkohol, benzynę, środki czystości etc. - od 1981 faktyczna gospodarka wojenna
kolejki, listy społeczne przed sklepami, komitety kolejkowe, talony na artykuły deficytowe, książki skarg i wniosków
kolonie - forma wypoczynku dzieci oraz Fundusz Wczasów Pracowniczych (FWP)
konfiskata mienia w całości, lub części jako element kary
nabijanie jednorazowych zapalniczek gazowych po założeniu zaworka
oranżada w proszku, syfon z wodą sodową, saturator
sprzęt audio firmy UNITRA, komputer „Odra”
Praca przymusowa i nakaz pracy (1949-1959), później w formie nakazu pracy, później obowiązek pracy
praktyki robotnicze dla studentów
przymusowe pożyczki państwowe (lata 40. i 50.)
punkty za pochodzenie społeczne przy rekrutacji na studia
bezpłatne studia wyższe, relatywna egalitaryzacja (punkty za pochodzenie) szkolnictwa wyższego (z uznaniowością dostępu)
stypendia socjalne pobierane przez większość studentów
bezpłatne miejsca w akademikach i biblioteki dostępne bez wpłacania kaucji
skup opakowań szklanych - butelki - (problem nierozwiązywalny), papier toaletowy (stały deficyt) i jego otrzymywanie w punktach skupu, wymiennie za makulaturę
Podstawowa Organizacja Partyjna w każdym miejscu pracy, uczelni, szkole i urzędzie; nomenklatura, nowomowa, działacze
zakaz posiadania do karą więzienia (od 1949), a później (tylko?) kupna i sprzedaży walut i złota dewizowego (w monetach lub sztabkach) (do lat 70.)
sprzedaż alkoholu (z piwem włącznie) od godziny 13:00 (od roku 1982 do 30 listopada 1990)
systematyczne oddawanie budowli przed terminem (najczęściej z okazji świąt państwowych lub innych ważnych propagandowo rocznic), niezależnie od konsekwencji dla jakości
systematyczne przekraczanie planów produkcyjnych (celowo wcześniej zaniżanych), niezależnie od konsekwencji dla jakości
sznurek do snopowiązałek (permanentny deficyt i brak ww. sznurka)
umundurowani żołnierze na przepustkach, co sprawiało, że na ulicach stale była obecna duża ilość wojska
uroczyste dożynki transmitowane w telewizji
etykiety zastępcze, żywnościowe erzatze: ciepłe lody, Polo Cockta, wyroby czekoladopodobne
obowiązkowa prenumerata niektórych gazet w niektórych zakładach pracy i instytucjach, np. Kraj Rad był obowiązkowo prenumerowany w szkołach
tanie książki (książki w języku rosyjskim kilkakrotnie tańsze od pozostałych), konfiskowanie książek wydawnictw emigracyjnych (Instytut Literacki itd.) i zachodnich na granicy
akcja „W” (przeciw chorobom wenerycznym)
Inspekcja Robotniczo-Chłopska (Ircha) i „Walka ze spekulacją”
wycieczki zakładowe (na „łono natury”, na grzyby itp.)
zezwolenia milicyjne na posiadanie anten do odbioru telewizji satelitarnej
Święta
Typowe dla okresu PRL
12 października - Święto wojska, rocznica bitwy pod Lenino
7 listopada - rocznica rewolucji październikowej
Liczne święta branżowe - typu Dzień Drukarza, Dzień Odlewnika, Dzień Nauczyciela, Dzień Lotnika (23 sierpnia) itp.
Zniesione w okresie PRL
6 stycznia - święto Trzech Króli
3 maja - rocznica Konstytucji 3 maja z 1791
15 sierpnia - święto Matki Boskiej Zielnej oraz rocznica Cudu nad Wisłą w 1920
święta pułkowe (przedwojenne)
2 Dzień Zielonych Świątek
Niektóre z ofiar zbrodni popełnionych przez władze PRL
Zbyszek Godlewski (Janek Wiśniewski)
ludność cywilna i robotnicy zabici podczas protestów społecznych w Poznaniu w 1956 r.
stoczniowcy z Gdańska, Gdyni, Szczecina i Elbląga zabici podczas protestów społecznych w grudniu 1970 r.
ludność cywilna Radomia spacyfikowana podczas demonstracji w 1976 roku w tzw. wydarzeniach radomskich
Postacie związane z ruchem niepodległościowym i antykomunistycznym w PRL
Osoby we władzach PRL
