Majątek małżonków
USTAWOWA WSPÓLNOŚĆ - NAJCZĘSTSZA, NAJPROSTSZA
Stosunki majątkowe w rodzinie zaczynają się od relacji ekonomicznych między małżonkami, począwszy od najpowszechniejszych i najbardziej oczywistych, jakie wynikają z ustroju ustawowego, czyli wspólności majątkowej, a skończywszy na konsekwencjach wyrafinowanych intercyz. Wszelkie inne umowy i rozporządzenia, także na rzecz dzieci, są pochodne wobec tego, co mąż i żona wniosą do związku i wspólnie lub osobno wypracują czy stracą.
Małżonkowie mogą nie tylko biernie poddawać się regulacjom ustaw, ale także - w granicach obowiązującego prawa - wolno im umownie układać między sobą i z osobami trzecimi stosunki majątkowe. Mogą decydować o regułach tworzenia majątku wspólnego i majątków osobistych, a także o zarządzaniu tym, czego się dorobili i co mają z czasów przedmałżeńskich. Mogą też decydować, ile z ich stanu posiadania trafi do rąk spadkobierców i kto to będzie. Ryzyko zaś, jakie towarzyszy wszelkim poczynaniom gospodarczym, powoduje, że przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o.) zawierają zarówno przepisy chroniące rodzinę przed nieobliczalnymi poczynaniami małżonków, jak i zabezpieczające interesy osób trzecich. Te ostatnie stały się od 20 stycznia 2005 r. o wiele bardziej wyraziste. Od tego bowiem czasu, tj. od wejścia w życie nowelizacji k.r.o., poprawiła się znacznie pozycja wierzyciela kosztem statusu małżonka-dłużnika.
MOŻLIWE USTROJE
W zasadzie są dwie możliwości - wspólność majątkowa i rozdzielność. To jednak, który z ustrojów i w jakiej postaci dotyczy konkretnych małżonków, zależy od sytuacji i od źródła ustanowienia reguł.
Najczęstszą i najprostszą jest sytuacja, w której małżonków łączy wspólność majątkowa, czyli ustrój ustawowy, uregulowany artykułami 31-46 k.r.o. Dzieje się tak przeważnie wtedy, kiedy osoby pobierające się nie zawarły umowy majątkowej. Bywa jednak i tak, że to sąd orzeka, że małżonków ma łączyć wspólność majątkowa, albo że sami zainteresowani przywracają - przed notariuszem - ustrój ustawowy, z którego zrezygnowali wcześniejszą umową.
Druga możliwość to ustrój umowny. Powstaje na skutek zawarcia umowy majątkowej zwanej intercyzą (art. 47-51 5 k.r.o.).
Trzecia ewentualność wiąże się z ustrojem przymusowym. Wynika on albo z orzeczenia o separacji, albo z innego wyroku, kiedy to sąd, wskutek żądania - z ważnych powodów - jednego małżonka, ustanawia rozdzielność majątkową. Ustrój przymusowy powstaje też po orzeczeniu ubezwłasnowolnienia małżonka lub po ogłoszeniu upadłości prowadzącego działalność gospodarczą męża lub żony.
Zarówno umowy, jak i wyroki sądów prowadzą do powstania rozdzielności majątkowej.
Wspólność ustawowa
Wspólność majątkowa małżeńska to klasyka w polskim systemie prawa rodzinnego. Ustrój uważany za sprawiedliwy i zabezpieczający obydwoje małżonków, bez względu na to, jaki przyjmą podział pracy i ról w rodzinie. Dlatego ciągle jest ustawowym ustrojem majątkowym mimo wolnorynkowych - jak utrzymywano - propozycji twórców nowelizacji k.r.o. Rzadziej taki ustrój powstaje wskutek umowy, ale jest możliwy.
Wspólność majątkową małżeńską tworzą trzy masy: majątek wspólny i dwa majątki osobiste - męża i żony.
WAŻNE!
Wspólność majątkowa małżeńska to współwłasność bezudziałowa. Gdy trwa, żaden z małżonków nie może żądać podziału. Małżonkowie nie mogą też w tym czasie rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzenia udziałem, który w razie ustania wspólności przypadłby im w majątku wspólnym albo w poszczególnych przedmiotach do niego należących.
Z reguły małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. To wyraz ich równouprawnienia w małżeństwie. Z ważnych powodów każdy może jednak żądać, by ustalenie udziałów nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w jakim mąż i żona przyczynili się do powstania tego majątku. Z takim wnioskiem mogą wystąpić także spadkobiercy tego, kto wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa, o rozwód albo o separację.
Obydwoje małżonkowie są zobowiązani do współdziałania w zarządzie majątkiem wspólnym, m.in. powinni sobie udzielać informacji o zobowiązaniach obciążających ten majątek. Zasadą jest, że każdy może samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym, tzn. działać w imieniu własnym ze skutkiem dla współmałżonka, o ile przepisy k.r.o. nie stanowią inaczej.
CZYNNOŚCI WYMAGĄJACE ZGODY MAŁŻONKA
Niezbędna jest zgoda drugiego małżonka do dokonania takich czynności, które:
- prowadzą do zbycia, obciążenia lub odpłatnego nabycia nieruchomości, względnie użytkowania wieczystego, jak również potrzebnych dla skuteczności czynności prowadzących do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków,
- prowadzą do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest lokal lub budynek (czynności prawne),
- prowadzą do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego względnie przedsiębiorstwa (prawne),
- polegają na podarowaniu z majątku wspólnego rzeczy i praw przekraczających zwyczajowo przyjęte drobne prezenty.
Zgoda może być wyrażona w trakcie czynności lub potem. Druga strona umowy może wyznaczyć małżonkowi kontrahenta termin na potwierdzenie czynności prawnej. Po jego bezskutecznym upływie staje się wolna. Transakcja nie powinna dojść do skutku.
Nie jest stroną transakcji małżonek wyrażający zgodę na czynność prawną
Po pomoc do sądu
Jeżeli małżonek odmawia wymaganej zgody na czynność konieczną przy zarządzaniu majątkiem wspólnym (np. gdy żona nie godzi się na sprzedaż walącego się budynku, którego rodzina nie jest w stanie utrzymać, kiedy nadarza się okazja korzystnej transakcji) albo gdy porozumienie jednego małżonka z drugim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody (np. gdy mąż wyjechał przed kilkoma laty do Anglii do pracy i słuch po nim zaginął, a żona kończy budowę nowego mieszkania i musi sprzedać stare), to ten, kto jest w potrzebie, może zwrócić się do sądu o zezwolenie na dokonanie niezbędnej czynności. Sąd ma obowiązek udzielić zezwolenia, jeżeli wymaga tego dobro rodziny. Może też z ważnych powodów, na żądanie jednego małżonka, pozbawić drugiego prawa do samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym.
Ideę równouprawnienia męża i żony podkreśla także zasada współposiadania rzeczy wchodzących w skład majątku wspólnego.
WAŻNE!
Wyłączone są ze wspólnego zarządu jedynie rzeczy służące jednemu małżonkowi do wykonywania zawodu lub prowadzenia działalności gospodarczej. Takimi przedmiotami małżonek zarządza samodzielnie (np. taksówkarz samochodem osobowym używanym do pracy, choć należącym do jego majątku wspólnego żoną). Nie są potrzebne do tego żadne umowy.
Przesunięcia między majątkami
Nie ma jednolitych poglądów wśród prawników co do możliwości przesuwania składników między majątkami małżonków inaczej niż przez intercyzę. Niemniej można spotkać przekonanie, że przesunięcia są dopuszczalne zawsze, o ile zostanie zachowana forma konieczna dla dokonania konkretnej czynności prawnej i nie zostanie naruszony interes osób trzecich. Tym samym byłoby możliwe podarowanie lub nawet sprzedanie przez męża żonie do jej majątku osobistego mieszkania, które odziedziczył po rodzicach (weszło do jego majątku osobistego), a także wniesienie go (aktem notarialnym) do majątku wspólnego. Część prawników utrzymuje, że przesunięcia między majątkiem wspólnym a majątkami osobistymi małżonków w drodze innej niż intercyza są dopuszczalne, jeżeli nie prowadzą do faktycznego podziału majątku wspólnego. Bodaj jednak najczęstszy wydaje się pogląd, że przesunięcia między majątkiem wspólnym a osobistymi powinny odbywać się jedynie w drodze intercyz, i to z powodu nowej (obowiązującej od 20 stycznia 2005 r.) regulacji art. 47 1 k.r.o., zgodnie z którą małżonkowie mogą się powoływać względem osób trzecich na rozszerzenie, ograniczenia lub wyłączenie wspólności tylko wtedy, kiedy zawarcie umowy i jej rodzaj było tym osobom znane. Chodzi oczywiście o ochronę wierzycieli jednego z małżonków, np. przedsiębiorcy, nawet kosztem interesów żony lub męża i dzieci dłużnika.
Ustanie wspólności
Kres wspólności ustawowej może spowodować ustanie małżeństwa (np. z powodu śmierci męża lub żony, orzeczenia rozwodu lub separacji). Wówczas ustrój ustawowy ustaje z mocy prawa. Tak samo dzieje się po orzeczeniu sądu o ubezwłasnowolnieniu jednego z małżonków, a także w razie ogłoszenia upadłości któregoś z nich. Przyczyną może być również umowa majątkowa małżeńska tworząca system rozdzielności majątkowej, wspólności umownej czy rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Może się również zdarzyć, że sąd zniesie wspólność majątkową (ustawową albo nawet umowną) na wniosek jednej ze stron. Wówczas wspólność ustaje z datą oznaczoną w wyroku. Muszą jednak istnieć ważne po temu powody. Przeważnie z żądaniem występują ci, którzy nie chcą ponosić konsekwencji ryzykownych inwestycji połowicy albo jej skłonności do hazardu. Trzeba jednak pamiętać, że nie jest ważnym powodem (w rozumieniu art. 52 k.r.o.) sama możliwość powstania w przyszłości długów związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej przez małżonka. Sąd Najwyższy przypomniał o tym w wyroku z 7 listopada 1995 r. (sygn. akt CRN 170/95). Podważałoby to bowiem sens przepisu pozwalającego wierzycielowi żądać zaspokojenia z majątku wspólnego, kiedy dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków. Wniosek płynie z tego taki, że małżonek obawiający się ryzyka powinien namówić małżonka prowadzącego przedsiębiorstwo lub inne niebezpieczne interesy do zawarcia intercyzy, by doprowadzić do powstania rozdzielności majątkowej.
Skutkiem ustania wspólności majątkowej jest powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej. Majątek dorobkowy nadal jest ich wspólnym dobrem, ale zmienia się jego charakter. Zamiast współwłasności łącznej pojawia się współwłasność w częściach ułamkowych. Z trzech majątków powstają dwa majątki osobiste każdego z małżonków. Udziały męża i żony w majątku wspólnym, który ma ulec rozdzieleniu, są co do zasady równe. Tylko z ważnych powodów i całkowicie wyjątkowo każdy może żądać ustalenia udziałów z uwzględnieniem stopnia, w jakim obydwoje przyczynili się do jego powstania. Tak bywa, gdy jedna ze stron rażąco lub uporczywie nie przyczyniała się do powstania podstaw materialnych utrzymania rodziny (np. opuściła dom).
Na skutek ustania wspólności udziały męża i żony w dzielonym majątku są równe
Podział majątku
Dalszą konsekwencją ustania wspólności majątkowej jest podział majątku wspólnego. Trzeba przy tym pamiętać, że konieczny staje się wówczas zwrot wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątki osobiste małżonków (np. trzeba rozliczyć wydatki z bieżących dochodów obydwojga małżonków na dom męża, który miał on jeszcze przed ślubem). Niezbędne jest także rozliczenie wydatków i nakładów z majątków osobistych na majątek wspólny. Wyjątek stanowią nakłady, które zostały zużyte dla zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności (art. 45 par.1 k.r.o.).
Podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej odbywa się na takich samych zasadach, jak dział spadku (art. 1035 - 1046 kodeksu cywilnego).
Dobromiła Niedzielska-Jakubczyk
dobromila.niedzielska@infor.pl
KORZYŚCI ZE WSPÓLNOŚCI MAJĄTKOWEJ
Ustawowa wspólność majątkowa jest podstawowym ustrojem majątkowym w małżeństwie. Powstaje ona z mocy prawa od dnia ślubu, chyba że małżonkowie zdecydują się na zawarcie intercyzy przedmałżeńskiej.
Wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania małżeństwa przez oboje małżonków lub przez jednego z nich.
Majątek wspólny
Zgodnie z art. 33 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego na majątek wspólny składają się przede wszystkim:
- pobrane wynagrodzenia za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków,
- środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków.
Korzyści majątku wspólnego można streścić w ten sposób:
- powstaje z mocy prawa, nie wymaga zawierania umów,
- małżonkowie mogą wspólnie rozliczać się z majątku dochodowego,
- razem zwykle mają większą zdolność kredytową,
- gdy jedno z małżonków utraci pracę, korzysta z wynagrodzenia za pracę współmałżonka .
Majątek osobisty
Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Na majątki osobiste składają się przede wszystkim:
- przedmioty majątkowe nabyte przed zawarciem małżeństwa,
- przedmioty nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca postanowił, że wejdą one do majątku wspólnego małżonków,
- przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków (np. sprzęt sportowy),
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie (np. służebność osobista),
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę - nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków,
- przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
- przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego.
PRZYKŁAD: PORĘCZENIE KREDYTU
Jan K., pozostający w majątkowej wspólności małżeńskiej, udzielił poręczenia kredytu zaciągniętego przez Piotra M. Żona Jana K. nie wyraziła zgody na zawarcie umowy poręczenia. Z uwagi na to, że Piotr M. nie spłacał kredytu, egzekucja komornicza została skierowana do majątku Jana K. Egzekucją, wobec braku zgody żony, będzie mógł być objęty jedynie majątek osobisty Jana K., jego wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej, korzyści uzyskanych z praw autorskich.
PRZYKŁAD: SĄDOWE ORZECZENIE ZGODY
Małżonkowie będący we wspólności majątkowej kupili samochód na raty. Na skutek utraty przez męża pracy ich sytuacja majątkowa znacznie się pogorszyła i nie mają z czego spłacać kolejnych rat. Żona nalega na sprzedaż samochodu, który oprócz mieszkania jest ich jedynym majątkiem. Mąż się nie zgadza. Ponieważ zadłużenie rośnie, żona zdecydowała się wystąpić do sądu o zastąpienie orzeczeniem zgody na sprzedaż samochodu. Sąd, mając na uwadze dobro rodziny, orzeknie po myśli żony.
Wspólne zarządzanie
Oboje małżonkowie powinni współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym. Kodeks rodzinny i opiekuńczy nakłada na nich obowiązek udzielania sobie nawzajem informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym i o zobowiązaniach obciążających ten majątek. Są to obowiązki bardzo istotne, ponieważ prawo zezwala każdemu małżonkowi na samodzielne zarządzanie majątkiem wspólnym.
Samodzielność zarządzania ma jednak pewne granice. Niektóre czynności prawne podejmowane przez jednego z małżonków dla swej ważności wymagają zgody drugiego.
Zgoda drugiego małżonka jest potrzebna do dokonania:
- czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również prowadzącej do oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków,
- czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia prawa rzeczowego, którego przedmiotem jest budynek lub lokal,
- czynności prawnej prowadzącej do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia i wydzierżawienia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa,
Skutki braku zgody na dokonanie czynności prawnej są inne, gdy doszło do zawarcia umowy przez jednego z małżonków bez zgody drugiego, a inne w przypadku dokonania jednostronnej czynności prawnej.
Jeśli jeden z małżonków dokonał jednostronnej czynności prawnej, np. zrzekł się nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego, czynność ta jest nieważna i to niezależnie od tego, jaka była wola drugiego małżonka. Późniejsze zatwierdzenie przez drugiego małżonka tej czynności nie uzdrowi.
Inaczej jest przy umowach. Zawarcie umowy bez wymaganej zgody współmałżonka nie powoduje automatycznie jej nieważności. Jeśli on ją potwierdzi, wówczas umowa staje się ważna i to od chwili jej zawarcia. Jeśli natomiast odmówi jej potwierdzenia, wtedy staje się bezwzględnie nieważna. Kontrahent może wyznaczyć małżonkowi, którego zgoda jest wymagana, odpowiedni termin do potwierdzenia umowy. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu kontrahent nie jest nią związany.
Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dają możliwość zastąpienia zgody współmałżonka orzeczeniem sądu, w sytuacji gdy odmawia on zgody wymaganej do dokonania czynności albo jeśli porozumienie z nim napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody.
W zasadzie małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Prawo zezwala jednak każdemu z nich żądać z ważnych powodów przy znoszeniu wspólności majątkowej, aby udziały w tym majątku ustalono z uwzględnieniem stopnia przyczynienia się przez każdego z nich do powstania tego majątku. Przy tej ocenie ważne jest wzięcie pod uwagę udziału małżonków w prowadzeniu gospodarstwa domowego, a także przy wychowywaniu dzieci.
Podsumowując - w przypadku gdy między małżonkami istnieje ustawowa wspólność majątkowa, ich stosunki majątkowe podlegają następującym zasadom:
- przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności przez oboje małżonków lub przez jednego z nich wchodzą do majątku wspólnego, chyba że zgodnie z wyraźnym przepisem prawa należą do majątku osobistego małżonka,
- w czasie trwania wspólności żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego ani rozporządzać lub zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku,
- małżonkowie są zobowiązani współdziałać w zarządzie majątkiem wspólnym,
- zgoda małżonka jest wymagana do dokonania czynności prawnych prowadzących do zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia nieruchomości lub użytkowania wieczystego, jak również oddania nieruchomości do używania lub pobierania z niej pożytków, a ponadto do zbycia, odpłatnego nabycia lub obciążenia praw rzeczowych, których przedmiotem jest budynek lub lokal, przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolnego oraz do dokonania darowizny z majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych,
- jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą drugiego małżonka, wierzyciel może żądać zaspokojenia także z majątku wspólnego,
- jeżeli małżonek zaciągnął zobowiązanie bez zgody drugiego małżonka albo zobowiązanie jednego z małżonków nie wynika z czynności prawnej, wierzyciel może żądać zaspokojenia z majątku osobistego dłużnika, z wynagrodzenia za pracę lub dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej, a jeżeli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa, także z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa.
Agnieszka Wyszomirska
gp@infor.pl
Prawo swobody decyzji
Małżonkowie mają - jak widać - swobodę kształtowania stosunków majątkowych między nimi. Mogą w umowie zawartej przed notariuszem wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć. Mogą także ustanowić rozdzielność majątkową albo rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.
Od początku 2005 roku małżonkowie mają do wyboru cztery rodzaje umów majątkowych. Mogą oni:
- rozszerzyć wspólność majątkową małżeńską,
- ograniczyć wspólność majątkową małżeńską,
- ustanowić rozdzielność majątkową,
- ustanowić rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.
Innej umowy majątkowej nie mogą zawrzeć. Niedopuszczalne jest również łączenie elementów dwóch umów, np. częściowe (co do pewnych składników) rozszerzenie wspólności ustawowej i jej ograniczenie (co do innych składników).
Umowa przed notariuszem
Zawarcie umowy majątkowej wymaga sporządzenia aktu notarialnego. Przed notariuszem małżonkowie muszą wylegitymować się dowodem osobistym oraz, w przypadku gdy umowa zawierana jest w trakcie małżeństwa, okazać akt zawarcia tego małżeństwa. Taksa notarialna za sporządzenie umowy wynosi 400 zł.
Umowa majątkowa małżeńska może być w każdej chwili zmieniona lub rozwiązana. W przypadku rozwiązania umowy między małżonkami powstaje wspólność ustawowa, chyba że zawrą oni nową umowę, wprowadzającą inny ustrój umowny.
Ochrona wierzycieli
Zasadą jest, że małżonek może powoływać się względem innych osób na umowę majątkową małżeńską, gdy jej zawarcie oraz rodzaj były tym osobom wiadome. Dotyczy to każdej z czterech umów majątkowych. Regulacja ta ma na celu ochronę wierzycieli. Nawet bowiem rozszerzenie wspólności ustawowej niekoniecznie może leżeć w interesie wierzyciela, nie mówiąc już o ograniczeniu wspólności czy ustanowieniu rozdzielności majątkowej. Oczywiście wiąże się to z odpowiedzialnością za długi zaciągnięte przez jednego z małżonków bez zgody drugiego. Rozszerzenie wspólności zmniejsza majątek osobisty dłużnego małżonka, a to z kolei ogranicza szansę zaspokojenia wierzyciela w przypadku zobowiązania zaciągniętego bez zgody współmałżonka.
Dlatego małżonkowie chcący skorzystać skutecznie z umowy majątkowej muszą poinformować osoby trzecie o jej zawarciu. Jeśli tego nie uczynią, stosunki majątkowe między nimi a osobami trzecimi podlegają ocenie, tak jakby nie zawarto umowy majątkowej, tj. według zasad rządzących ustawową wspólnością majątkową.
WAŻNE POWODY ROZDZIELNOŚCI
Jako przykład ważnych powodów uzasadniających ustanowienie rozdzielności przymusowej można wskazać na trwonienie przez jednego małżonka wspólnego majątku (hulaszczy tryb życia, alkoholizm, rażąco niegospodarne postępowanie), zaciąganie długów, które mogą być egzekwowane z majątku wspólnego, nieprzyczynianie się do powiększenia majątku wspólnego przez uchylanie się od pracy, a także zatrzymanie majątku wspólnego dla siebie, niedopuszczanie drugiego współmałżonka do korzystania z niego, także separacja faktyczna, która uniemożliwia współdziałanie małżonków w zarządzie majątkiem wspólnym.
Rozszerzenie wspólności
Na podstawie umowy rozszerzającej wspólność majątkową małżonkowie postanawiają, że przedmioty i prawa należące do ich majątków odrębnych będą należeć do majątku wspólnego.
W zasadzie zakres rozszerzenia zależy od woli małżonków. Ale nie do końca. Zgodnie z art. 49 k.r. I o. nie można przez umowę majątkową małżeńską rozszerzyć wspólności na:
- przedmioty majątkowe, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny,
- prawa majątkowe, które wynikają ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom,
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
- wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
- niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków.
Rozdzielność majątkowa
Jeżeli między małżonkami istnieje ustrój rozdzielności majątkowej, nie mają oni majątku wspólnego, lecz majątki osobiste. W skład majątku osobistego każdego z małżonków wchodzą przede wszystkim przedmioty majątkowe nabyte przez nich przed powstaniem wspólności majątkowej, udział w dotychczasowym majątku wspólnym (do czasu dokonania przez małżonków podziału dotychczasowego majątku wspólnego), przedmioty nabyte przez małżonków w czasie wspólności majątkowej, ale wchodzące do ich majątków osobistych (np. na podstawie darowizny lub w drodze spadkobrania) oraz wszystkie przedmioty majątkowe nabyte przez danego małżonka od daty istnienia rozdzielności majątkowej.
Rozdzielność majątkowa może być dwojakiego rodzaju umownego lub przymusowego.
Wprowadzenie rozdzielności majątkowej umową zależy jedynie od zgodnej woli stron. Jak każdą umowę majątkową małżeńską, tak i umowę o rozdzielności należy zawrzeć przed notariuszem.
Rozdzielność przymusową może ustanowić sąd na żądanie jednego z małżonków i tylko wtedy, gdy występują ważne powody. Ważnych powodów nie można utożsamiać z pojęciem trwałego rozkładu pożycia i wiązać z kwestią winy powstania tego rozkładu. Rozkład pożycia dotyczy jedynie stosunków osobistych małżonków, zaś ważne powody także powinny mieć charakter majątkowy. Jako przykłady ważnych powodów podaje się takie sytuacje, w których dalsze utrzymywanie wspólności pociąga za sobą poważne zagrożenie lub naruszenie interesu majątkowego małżonka żądającego zniesienia wspólności.
W konsekwencji wydania przez sąd orzeczenia o ustanowieniu między małżonkami rozdzielności majątkowej ustrój ten obowiązuje między małżonkami od dnia, który został oznaczony w wyroku.
Agnieszka Wyszomirska
gp@infor.pl
Nowy ustrój
Zawarcie przez małżonków umowy o rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków wywołuje takie same skutki we wzajemnych stosunkach majątkowych jak w przypadku decyzji o zwykłej rozdzielności majątkowej. Różnice ujawniają się po ustaniu rozdzielności majątkowej. Ten małżonek, którego dorobek jest mniejszy, może żądać wyrównania dorobków.
Rozdzielność majątkowa małżeńska z wyrównaniem dorobków jest ustrojem, który w prawie polskim obowiązuje od początku 2005 roku. Był on powoływany z myślą o przedsiębiorcach. Z założenia ma ona na celu zabezpieczenie interesów niepracującego małżonka przez zagwarantowanie mu udziału w przyroście majątku powstałego w trakcie małżeństwa. Jednocześnie ustrój ten zapewnia pewność i swobodę obrotu prawnego i gospodarczego z pełną jasnością co do odpowiedzialności za długi zaciągnięte w trakcie związku przez jednego z małżonków.
Wspólność zysków
Istota wspólności zysków sprowadza się do dwóch elementów: rozdzielności majątkowej oraz wspólności dorobku rozumianej jako wzrost wartości majątku po zawarciu umowy majątkowej. Między wyszczególnionymi elementami istnieje łatwa do uchwycenia granica. Jest nią w zasadzie moment ustania małżeństwa. Do tego czasu małżonków obowiązuje ustrój rozdzielności majątkowej. Natomiast od tego momentu małżonek, którego dorobek jest mniejszy, może żądać wyrównania dorobków przez zapłatę lub przeniesienie prawa.
Rozdzielność z wyrównaniem nie ogranicza więc swobody małżonków w podejmowaniu decyzji majątkowych. Ma to szczególne znaczenie w przypadku prowadzenia przedsiębiorstwa przez jednego z małżonków. Z drugiej strony rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków z założenia zapewnia słabszemu ekonomicznie sprawiedliwy podział przyrostu wartości majątku osobistego współmałżonka, czyli tego, czego się dorobił w trakcie związku (dorobek małżeństwa).
WAŻNE!
Celem wzajemnych rozliczeń przy wyrównaniu dorobków jest sprawiedliwy podział w konkretnej sprawie. Jeśli sprawę będzie rozstrzygał sąd, weźmie on pod uwagę m.in. dobro dzieci, a także zadłużenie mające związek ze wspólnością małżeńską i np. stan zdrowia mniej zasobnego małżonka
Podział - co pominąć, co doliczyć
W praktyce podział (wyrównanie) dorobków może nie obejmować pełnego wzrostu wartości majątków małżonków po zawarciu umowy majątkowej. Decydująca dla zakresu wyrównywania dorobków jest wola małżonków wyrażona w umowie majątkowej, choć niewykluczony jest pełny podział obejmujący cały dorobek bez wyłączeń. W razie braku zastrzeżeń małżonków stosuje się przepisy kodeksu rodzinnego.
Na ich podstawie przy obliczaniu dorobków pomija się z jednej strony przedmioty nabyte przed zawarciem umowy majątkowej oraz określone prawa majątkowe o ściśle osobistym charakterze. Z drugiej strony dolicza się pewne wartości świadczeń, usług i nakładów, mimo że nie wzbogacają one faktycznie majątku małżonka w chwili ustania małżeństwa.
Jeżeli umowa majątkowa nie stanowi inaczej, przy obliczaniu dorobków poza przedmiotami majątkowymi nabytymi przed zawarciem umowy majątkowej pomija się:
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę,
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, za wyjątkiem renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej,
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
- przedmioty nabyte w zamian za przedmioty i prawa wymienione w powyższych punktach.
Jeżeli małżonkowie w umowie majątkowej nie postanowią inaczej, do wartości dorobku dolicza się wartość:
- darowizn dokonanych przez jednego z małżonków, z wyłączeniem darowizn na rzecz wspólnych zstępnych małżonków oraz drobnych zwyczajowo przyjętych darowizn na rzecz innych osób,
- usług świadczonych osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka,
Kiedy dochodzić wyrównania
Na podstawie art. 514 par. 1 k.r. o. małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiego małżonka, może żądać wyrównania dorobków po ustaniu rozdzielności majątkowej. Cechy tego ustroju ujawniają się bowiem dopiero z chwilą ustania rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobku. A więc z chwilą:
- ustania małżeństwa (rozwód, unieważnienie małżeństwa),
- zmiany umowy majątkowej z rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobku na zwykłą rozdzielność majątkową,
- ustanowienia przymusowej rozdzielności, czy to z mocy prawa, czy na skutek prawomocnego orzeczenia sądu (np. w razie ubezwłasnowolnienia małżonka, ogłoszenia jego upadłości, orzeczenia przez sąd separacji).
Obowiązek wyrównania aktualizuje się dopiero z chwilą zgłoszenia stosownego żądania. Z chwilą ustania rozdzielności małżonek słabszy ekonomicznie, który np. zajmował się domem i wychowaniem dzieci, został wyposażony w prawo żądania wyrównania różnicy w przyroście wartości majątków. Uprawnienie to może realizować na dwa sposoby: przez zapłatę albo przez żądanie przeniesienia prawa.
Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje dwa tryby wyrównania dorobków: sądowy i umowny. Tryb sądowy zastrzeżony jest w razie powstania sporu między małżonkami co do samej potrzeby wyrównania dorobku, ustalenia jego wartości, zakresu i rodzaju wyrównania. W tym ostatnim przypadku mieści się także spór o ewentualne zmniejszenie obowiązku wyrównania dorobków.
Agnieszka Wyszomirska
gp@infor.pl
Odpowiedzialność za długi
Zakres odpowiedzialności za długi współmałżonka zależy od tego, czy małżonkowie pozostają w małżeńskiej wspólnocie majątkowej, czy zawarli umowę majątkową, na podstawie której wprowadzili rozdzielność majątków.
Jeżeli w małżeństwie przyjęty jest ustrój wspólności majątkowej, a małżonkowie wspólnie zaciągną dług, wówczas bezdyskusyjnie może on być egzekwowany z majątku wspólnego. Inaczej rzecz się przedstawia, gdy stroną umowy jest tylko jeden z małżonków, a umowa nie jest z tej kategorii, do której koniecznie wymagana jest zgoda współmałżonka. Wówczas, jeśli małżonkowie są we wspólnocie majątkowej, drogę do majątku wspólnego otwiera wierzycielowi jedynie zgoda drugiego współmałżonka na zaciągnięcie zobowiązania. Zgoda może być wyrażona także po zawarciu umowy (w sposób następczy).
Zapobiegliwość wierzycieli
Możliwość zaspokojenia z majątku wspólnego została więc pozostawiona zapobiegliwości samych wierzycieli. Im najbardziej powinno zależeć na uzyskaniu tej zgody przed zawarciem umowy. W przeciwnym razie egzekucja długu nie będzie mogła być prowadzona z majątku wspólnego, lecz jedynie z majątku osobistego dłużnika, jego wynagrodzenia za pracę lub innych dochodów uzyskanych przez dłużnika z działalności zarobkowej, a także z korzyści uzyskanych z praw autorskich.
Podobnie rzecz się przedstawia, gdy jeden z małżonków ma dług z innego tytułu niż zawarcie umowy, np. z obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, niepłacenia alimentów na dziecko z pierwszego małżeństwa.
Ochrona majątku
Majątek wspólny jest chroniony już na wstępnym etapie egzekucji, tj. w postępowaniu o nadaniu klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu. Zgodnie z art. 787 kodeksu postępowania cywilnego tytułowi egzekucyjnemu (np. wyrokowi zasądzającemu obowiązek zapłaty) wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim sąd nada klauzulę wykonalności także przeciwko jej małżonkowi do majątku objętego wspólnością, jeżeli czynność prawna, z której wynikała wierzytelność, została dokonana za zgodą małżonka, a wierzyciel wykaże, że małżonek wyraził zgodę za pomocą dokumentu urzędowego lub prywatnego.
Jeżeli wierzyciel nie wykaże zgody dokumentem albo w ogóle nie będzie wnosił o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, wtedy będzie mógł prowadzić egzekucję z majątku osobistego dłużnika, z pobranego przez niego wynagrodzenia za pracę (dochodów uzyskanych z innej działalności zarobkowej) lub korzyści uzyskanych z jego praw autorskich, praw własności przemysłowej lub innych praw twórcy.
Z praktycznego punktu widzenia warto wiedzieć, że komornik może zająć rzeczy ruchome znajdujące się we władaniu (współwładaniu) dłużnika, które nie należą do jego majątku osobistego, lecz są objęte wspólnością majątkową małżeńską nawet bez nadawania klauzuli wykonalności przeciwko jego małżonkowi.
ROZSZERZENIE LUB OGRANICZENIE WSPÓLNOŚCI
W przypadku gdy małżonkowie zawarli umowę majątkową, którą ustawową wspólność majątkową rozszerzyli lub ograniczyli, postanowienia umowy decydują o tym, jakie składniki majątkowe wchodzą do majątku wspólnego małżonków, a jakie do ich majątków osobistych.
Do odpowiedzialności za długi z majątku wspólnego stosuje się takie zasady dotyczące zarządu i odpowiedzialności małżonków z majątku wspólnego, jakie odnoszą się do takiej odpowiedzialności w przypadku łączącej małżonków ustawowej wspólności majątkowej.
Jeżeli wierzytelność powstała przed rozszerzeniem wspólności, wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden małżonek, może żądać zaspokojenia także z tych przedmiotów majątkowych, które należałyby do majątku osobistego dłużnika, gdyby wspólność majątkowa nie została rozszerzona.
Wspólny rachunek bankowy
Problem pojawia się, gdy egzekucja ma być prowadzona z rachunku bankowego dłużnika, który jest jednocześnie rachunkiem jego współmałżonka (wspólny rachunek). Egzekucja z tego rachunku jest możliwa nawet na podstawie tytułu wykonawczego wystawionego tylko przeciwko jednemu małżonkowi.
Warto jednak pamiętać, że małżonek, który nie jest dłużnikiem, może wnieść powództwo o zwolnienie od egzekucji, jeżeli na rachunku są środki, które nie wchodzą do majątku osobistego dłużnika, nie pochodzą z pobranego przez niego wynagrodzenia, dochodów uzyskanych z innej działalności zarobkowej lub korzyści uzyskanych z jego praw autorskich, praw własności przemysłowej lub innych praw twórcy.
Ustrój majątkowy i fiskus
Status relacji majątkowych między małżonkami jest ważny z punktu widzenia rozliczeń podatkowych. W większości przypadków korzystniejszym rozwiązaniem jest wspólność majątkowa. Ale nie zawsze. Zwłaszcza w sytuacji, w której przynajmniej jedno z małżonków prowadzi działalność gospodarczą, korzystniejszym ustrojem majątkowym będzie rozdzielność.
Wszyscy osiągający dochody z działalności zarobkowej muszą w Polsce płacić podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT). Nie ma znaczenia, czy małżonków łączy wspólność majątkowa czy nie. Każdy musi się rozliczyć ze swoich dochodów.
PIT preferencyjny
Zgodnie z art. 6 ustawy o PIT małżonkowie podlegają odrębnemu opodatkowaniu od osiąganych przez nich dochodów. Jeżeli jednak istnieje między nimi wspólność majątkowa, pozostają oni w związku małżeńskim przez cały rok podatkowy, to wtedy mogą być na wniosek wyrażony we wspólnym zeznaniu rocznym opodatkowani łącznie od sumy swoich dochodów. W tym przypadku podatek określa się na imię obojga małżonków w podwójnej wysokości podatku obliczonego od połowy łącznych dochodów małżonków, z tym że do sumy tych dochodów nie wlicza się dochodów (przychodów) opodatkowanych w sposób zryczałtowany.
Można by domniemywać, że taki sposób ustalania podatku najpierw podzielenie dochodu, a potem pomnożenie podatku nie ma głębszego sensu, bo efekt matematyczny, czyli wynik takiego podwójnego działania, wyjdzie taki sam. I tak byłoby w istocie, gdyby nie fakt, że ten wynik, czyli podatek dochodowy do zapłacenia za kolejny rok, wciąż jest wyliczany według skali podatkowej. Ta zaś przewiduje zarówno kwotę wolną od podatku (za 2007 rok jest to 3014 zł), jak i limity dla wysokości dochodu podlegającego opodatkowaniu. Przekroczenie granicy 43 405 zł powoduje, że nadwyżka dochodu ponad nią podlega opodatkowaniu stawką 30 proc. (zamiast 19 proc.), zaś kolejna granica 85 528 zł sprawia, że dalsza część dochodu otaksowana jest już według stawki podatku 40 proc. W efekcie małżonkowie o zróżnicowanych dochodach mogą odnieść korzyść podatkową. Jeśli jeden z małżonków nie uzyskuje dochodów w ogóle albo nie przekraczają one kwoty wolnej od podatku, korzyścią tą jest oszczędność w podatku, odpowiadająca kwocie wolnej, a więc 572,54 zł. Z kolei w przypadku gdy jeden z małżonków osiąga bardzo wysokie dochody, a drugi niewielkie, zastosowanie rozliczenia według reguł małżeńskich pozwoli opodatkować w rzeczywistości cały dochód stawką 19 proc. a nie wszystkimi trzema, czyli 19 proc., 30 proc. i 40 proc.
PRZYKŁAD: MĄŻ NIE MA DOCHODÓW
Żona uzyska w 2007 roku dochód do opodatkowania w wysokości 45 tys. zł. Mąż w tym roku nie pracuje. Jeśli żona opodatkuje się samodzielnie, zapłaci podatek w wysokości 7977 zł (po zaokrągleniu). Jeśli złoży PIT z rozliczeniem małżeńskim, podatek wyniesie 7405 zł po zaokrągleniu.
PRZYKŁAD: DUŻE RÓŻNICE W DOCHODACH
W 2007 roku mąż uzyska dochód w wysokości 120 tys. zł. Dochód żony wyniesie 3 tys. zł. Gdyby rozliczali się odrębnie, mąż zapłaciłby podatek w wysokości 34,1 tys. zł (po zaokrągleniu), a żona nie zapłaciłaby podatku w ogóle, gdyż dochód jest niższy od limitu dla kwoty wolnej od podatku. Jeśli zaś małżonkowie złożą wniosek o ustalenie w PIT podatku według zasad małżeńskich, podatek wyniesie 26 206 zł (po zaokrągleniu). Dzięki rozliczeniu małżeńskiemu zaoszczędzą więc na podatku 7894 zł.
Aby jednak móc z preferencyjnego rozliczenia skorzystać, małżeństwo musi trwać cały rok (oznacza to, że z takiego sposobu ustalania podatku nie można skorzystać w roku, w którym małżeństwo zostało zawarte, nawet gdy stało się to 1 stycznia), a ponadto między małżonkami musi istnieć wspólność majątkowa (rozliczenia takie nie wchodzi więc w grę, gdy przyszli małżonkowie zawarli intercyzę).
Gdy małżonek prowadzi firmę
Sprawa się ponadto komplikuje, gdy jedno z małżonków (albo oboje) uzyska w danym roku podatkowym dochód z działalności gospodarczej. Jeśli jest on opodatkowany w formie zryczałtowanej (ryczałtem od przychodów ewidencjonowanych lub kartą podatkową), małżonkowie tracą prawo do rozliczenia na zasadach preferencyjnych. Podobnie rzecz się ma, gdy małżonek prowadzący działalność gospodarczą jest opodatkowany na podstawie księgi przychodów i rozchodów, ale rozlicza się podatkiem w stałej wysokości 19 proc. (określanym też podatkiem liniowym od działalności gospodarczej).
Nie pozbawia natomiast prawa do wspólnego rozliczenia sytuacja, w której jedno z małżonków (albo oboje) uzyskuje przychód z najmu i korzysta z podatku w formie ryczałtu ewidencjonowanego.
Warto wiedzieć, że przypadek, w którym małżonkowie (jedno z nich lub oboje) osiągają dochody z działalności gospodarczej, kwalifikuje się do kategorii zdarzeń, przy zaistnieniu których wygodniejszym ustrojem majątkowym jest rozdzielność. Jeśli w momencie zawierania małżeństwa partnerzy nie zdecydowali się na intercyzę, to warto u notariusza podpisać umowę o ustanowieniu odrębności majątkowej jeszcze przed rozpoczęciem takiej działalności. Po pierwsze, uwolni to małżonka nieprowadzącego działalności gospodarczej od konieczności uczestniczenia w spłacie zobowiązań drugiego małżonka poczynionych z tytułu tej działalności. Ma to znaczenie w przypadku, gdy biznes się nie powiedzie i firmie grozi bankructwo. W takiej sytuacji tylko z majątku odrębnego małżonka prowadzącego działalność będą zaspokajane roszczenia wierzycieli, z wyjątkiem należności podatkowych i z tytułu obowiązkowych składek ZUS (tutaj fiskus może sięgać także do majątku małżonka nieprowadzącego działalności, nawet mimo wcześniejszego ustanowienia rozdzielności majątkowej). Będzie więc szansa na to, że byt rodziny nie zostanie poddany maksymalnemu ryzyku.
WAŻNE!
Małżonkowie mogą skorzystać z możliwości wspólnego rozliczenia dochodów, jeżeli jeden z małżonków (albo oboje) uzyskuje przychód z najmu i korzysta z podatku w formie ryczałtu ewidencjonowanego
Ponadto małżonkowi prowadzącemu działalność w ogóle wygodniej będzie działać w warunkach rozdzielności majątkowej. Dla uzyskania kredytu czy poważniejszej pożyczki zbędna będzie zgoda drugiego z małżonków. Nie będzie on też formalnie stroną każdego nabycia czy zbycia składników majątku, który w przypadku osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą jest traktowany jako wspólny, jeśli między małżonkami istnieje wspólność, nawet wtedy gdy wyłącznie jest on przedmiotem działalności gospodarczej tylko dla jednego z małżonków.
Przekazywanie majątku
Podatek dochodowy nie jest jedynym, z jakim mają do czynienia małżonkowie. Ostatnio do coraz większej rangi urasta podatek od spadków i darowizn. Od 1 stycznia 2007 r. nastąpiły w tym podatku zmiany o kluczowym charakterze, przynajmniej dla członków najbliższej rodziny. Od tego terminu krewni zaliczani do I grupy podatkowej mogą praktycznie przekazywać sobie majątek w dowolnych terminach i w dowolnej wysokości, bez konieczności płacenia podatku. Aby z tego przywileju skorzystać, wystarczy jedynie dopełnić prostych formalności.
Ustawodawca nie był jednak konsekwentny. Z tego uprzywilejowanego grona wykluczył osoby połączone relacjami zięć - teść, synowa - teściowa, zięć - teściowa itd., choć co do zasady są one zaliczane także do I grupy pokrewieństwa w podatku od spadków i darowizn.
W konsekwencji, jeśli rodzice jednego z małżonków przekażą w darowiźnie lub spadku majątek małżonkom, których łączy wspólność majątkowa, ten z małżonków, dla którego są teściami, musi zapłacić podatek od połowy darowizny lub przedmiotu spadku. Nie będzie tak tylko wtedy, gdy z umowy darowizny lub z testamentu w sposób jednoznaczny wynikać będzie, że przekazywany składnik majątku ma w całości trafić do majątku odrębnego dziecka. A jeszcze bardziej klarowna sytuacja będzie wówczas, gdy ten małżonek, dla którego darczyńcy lub spadkodawcy są rodzicami, przed zawarciem małżeństwa wystąpi o intercyzę lub już w trakcie małżeństwa zawrze ze współmałżonkiem umowę ustalającą odrębność majątkową.
Optymalizacja podatkowa
Tytułem pewnego podsumowania można by napisać, że z punktu widzenia korzyści lub wad podatkowych nie ma idealnego ustroju majątkowego dla małżonków. W zależności od etapu życia, ról zawodowych czy społecznych oraz wielu innych okoliczności lepszym rozwiązaniem może być zarówno wspólnota majątkowa, jak i rozdzielność. Na szczęście, dzięki coraz nowocześniejszym przepisom kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ustrój ten można dowolnie kształtować (zmieniać), w sposób stosunkowo prosty, o ile tylko między małżonkami panuje zgoda co do sensu konkretnych rozwiązań.
Jeśli więc przyszli małżonkowie startują ze zbliżonego pułapu majątkowego, najmniej kłopotliwym na starcie rozwiązaniem jest zastosowanie ustawowej wspólności majątkowej będącej konsekwencją zawarcia związku małżeńskiego, aby z upływem czasu i zaistnieniem kolejnych potrzeb ustanowić u notariusza odrębność lub zawrzeć inną z możliwych między małżonkami umów majątkowych.
Intercyza - umowa między małżonkami
Intercyza to dawna nazwa umowy majątkowej małżeńskiej. Małżonkowie mogą dzięki niej ukształtować stosunki majątkowe między sobą inaczej niż przewiduje ustawowy standard.
Umową majątkową małżeńską można rozszerzyć wspólność ustawową, ograniczyć ją, ustanowić rozdzielność majątkową albo ustanowić rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków. Nie jest możliwe wprowadzenie ustroju majątkowego łączącego np. elementy ustawowego i umownego czy prowadzącego po części do rozszerzenia, a po części do ograniczenia wspólności. Nie da się też zmienić zasad zarządu majątkiem wspólnym ani zmodyfikować odpowiedzialności jednego małżonka za zobowiązania drugiego.
WAŻNE!
Nie wolno umownie rozszerzyć wspólności m.in. na przedmioty, które przypadną małżonkowi z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny, prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej uregulowanej odrębnymi przepisami (np. o spółce cywilnej) czy niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdego z małżonków.
Data zawarcia umowy
Jeżeli intercyzę zawierają narzeczeni, choć to u nas ciągle rzadkie, muszą pamiętać, że umowa stanie się skuteczna dopiero po ślubie. Kontrakt małżonków z reguły wywołuje skutki od razu. Rozdzielność majątkowa najczęściej następuje z chwilą zawarcia intercyzy, lecz dopuszczalne jest także ustalenie daty późniejszej. Nie można natomiast znieść wspólności w umowie z datą wsteczną. Tak czy owak, od daty ustanowienia rozdzielności, którą warto dokładnie określić w umowie dla uniknięcia wszelkich wątpliwości, każdy z małżonków zachowuje majątek nabyty przed zawarciem umowy, podobnie jak dysponuje uzyskanym później. Zaczyna zarządzać swym stanem posiadania bez udziału i wpływu współmałżonka. Trzeba też pamiętać, że gdyby wspólność ustawowa miała zostać wyłączona później niż zawierana jest umowa, nie byłoby możliwe w tym samym akcie zapisanie, jak dzieli się majątek wspólny, ponieważ nie dałoby się dokładnie określić jego składu. Gdyby jednak akt znoszący wspólność dotyczył również podziału rzeczy, to warto je wymienić. Gdy zmiana prawa własności dotyczy nieruchomości, w umowie powinien pojawić się wniosek o stosowny wpis do księgi wieczystej.
Zmiana, rozwiązanie
Możliwa jest zmiana intercyzy lub jej rozwiązanie. W tym drugim przypadku, jeśli małżeństwo trwa i jeśli strony nie postanowią inaczej, z mocy prawa powstaje wspólność ustawowa. Nieprawdą jest jednak, że intercyza jest dobra na wszystko. Ma ona oczywiście sens, gdy strony prowadzą działalność gospodarczą, ale trzeba pamiętać, że wbrew powszechnemu przekonaniu, taka umowa nie zawsze ratuje przed utratą stanu posiadania rodziny. Małżonek (najczęściej chodzi o dłużnika) może się bowiem na nią skutecznie powoływać wobec osób trzecich (przeważnie wierzycieli) tylko wtedy, kiedy wiedziały one o fakcie zawarcia intercyzy i znały jej rodzaj. Ciężar dowodu w tej sprawie spoczywa na małżonkach, którzy z faktu zawarcia umowy wywodzą skutki prawne. Co gorsza, zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej nie stanowi przeszkody w nadaniu klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu wydanemu przeciwko osobie pozostającej w związku małżeńskim, a także przeciw jej małżonkowi (z ograniczeniem do majątku, który stanowiłby współwłasność, gdyby intercyzy nie było). W takiej sytuacji małżonkowie mogą jedynie wnieść powództwo przeciwegzekucyjne. A i to tylko wtedy, kiedy ich umowa majątkowa była skuteczna wobec wierzyciela.
WAŻNE!
Zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej, jeśli nie zostało w porę zakomunikowane wierzycielom, było i jest wobec nich bezskuteczne. Podział majątku wtedy, kiedy małżonkowie mają już kłopoty, na ogół nie ratuje dłużników. Komornik wkracza i do firmy, i do domu. Małżonkowie zaś narażają się na powództwo o uznanie czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną, czyli na skargę pauliańską - z powodu, że zawarli intercyzę.
Każda umowa majątkowa małżeńska musi być zawarta w formie aktu notarialnego. W przeciwnym razie jest nieważna. Notariusz nie docieka pobudek, dla których małżonkowie zawierają intercyzę, ale przygotowuje ją zgodnie z oczekiwaniami stron. Dlatego warto przygotować konspekt, czy własny projekt aktu.
Tylko aktem notarialnym należy zawrzeć majątkową umowę małżeńską
NASZA RADA
Z INTERCYZĄ DO KRS
Małżonkowie wspólników osobowych spółek handlowych powinni zaraz po podpisaniu intercyzy udać się do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym i zażądać wpisania wzmianki o umowie dotyczącej ich stosunków majątkowych małżeńskich. Pomaga to tylko o tyle, o ile stanowi dowód skuteczności intercyzy wobec wierzycieli spółki i wspólników. W gorszym położeniu są przedsiębiorcy wpisani do ewidencji działalności gospodarczej i ich rodziny. Nie mogą oni - z powodu braku podstawy prawnej - spowodować stosownej adnotacji urzędowej. Pozostaje im więc każdorazowe informowanie kontrahentów o tym, jak wyglądają ich małżeńskie stosunki majątkowe. Warto też zapisywać odpowiednią informację w dużych lub ryzykownych kontraktach, by uciąć spekulacje, czy kontrahent o umowie wiedział, czy nie.
Czy warto rozdzielać majątek
Znoszenie wspólności i dzielenie majątku zaczyna być problemem najczęściej wtedy, kiedy małżonkowie obawiają się odpowiedzialności za zobowiązania, którym nie będą w stanie sprostać - np. związanych z działalnością gospodarczą męża lub żony. Ponieważ ograniczenie wspólności czy tym bardziej jej wyłączenie nie musi działać na niekorzyść wierzyciela, dobrze jest mieć świadomość, czego nie da się uniknąć.
WAŻNE!
Bez względu na to, czy małżonków łączy wspólność ustawowa, czy którykolwiek ustrój umowny (nawet rozdzielność majątkowa), odpowiadają oni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte choćby przez jedno z nich dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny
Gdy chodzi o pokrywanie wspólnych wydatków, interes wierzyciela chroniony jest bezwzględnie. Odpowiedzialność solidarna małżonków oznacza, że ten, kto ma roszczenie, może domagać się zaspokojenia go zarówno od tego, kto czynności dokonał, jak i od obydwojga małżonków, czy nawet od tego, który stroną czynności nie był. W ten sposób na egzekucję narażone są wszystkie masy majątkowe małżonków: majątek wspólny (przy rozdzielności majątkowej nie ma go) i majątki osobiste. Odpowiedzialność ta trwa dopóty, dopóki wierzyciel nie uzyska całej należności. Nawet rozwód nie wyłącza odpowiedzialności solidarnej powstałej w czasie małżeństwa. Wówczas bowiem wierzyciel może dochodzić swej należności od każdego z byłych małżonków. I tylko z ważnych powodów sąd może, choć nie musi, na żądanie żony lub męża postanowić, że za zobowiązania zaciągnięte na potrzeby rodziny odpowiada tylko ten, kto je zaciągnął. Zdarza się tak, gdy jedno z małżonków wykazuje ponadprzeciętną lekkomyślność, co może stanowić zagrożenie dla interesów rodziny, albo np. gdy małżonkowie od lat żyją osobno, nie usankcjonowawszy tego separacją ani rozwodem. Takie wyłączenie odpowiedzialności solidarnej jest jednak wobec osób trzecich, a więc i wobec wierzyciela, skuteczne jedynie wówczas, gdy było im wiadome. Udowodnić ten fakt musi małżonek, który chce się od odpowiedzialności solidarnej uwolnić. A w praktyce bywa to trudne. Poza tym zdarza się, że jeśli nawet wierzyciel wyłącznie z powodu własnego niedbalstwa nie dowiedział się o wyłączeniu solidarnej odpowiedzialność małżonków, to i tak sięga do majątku osobistego tego, kto zobowiązania nie zaciągnął.
Jeżeli jeden z małżonków spłaci dług zaciągnięty na zwykłe potrzeby rodziny z majątku osobistego, a obydwoje byli zobowiązani do utrzymywania domu, to może powstać roszczenie regresowe wobec tego drugiego o część wyłożonej kwoty. Nie ma wprawdzie przepisu wyłączającego taką możliwość w trakcie związku, ale warto pamiętać, że roszczenie takie nie zaczyna się przedawniać dopóki małżeństwo trwa. Poza tym rozmiar roszczenia regresowego wyznacza stosunek, w jakim małżonkowie mają przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny. A zgodnie z k.r.o. zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać również wyłącznie na wychowywaniu dzieci i prowadzeniu wspólnego domu.
Pozostawanie we wspólności majątkowej nie musi powodować, że cały dorobek małżonków jest bezwzględnie narażony na egzekucję w razie zaciągnięcia zobowiązania niezwiązanego z zaspokajaniem potrzeb rodziny przez jednego z małżonków.
Nie jest możliwa egzekucja wyłącznie z majątku wspólnego - zawsze w pierwszym rzędzie narażony jest majątek osobisty dłużnika
Nie wchodzi też w rachubę sięganie do majątku wspólnego, gdy wierzytelność powstała przed powstaniem wspólności albo dotyczy majątku osobistego któregoś z małżonków. Wierzyciel nie może zaspokoić się również z majątku wspólnego, jeśli zobowiązanie zostało zaciągnięte bez zgody współmałżonka, gdy wchodzi ono w czynności prawne, dla ważności których potrzebna jest zgodnie z k.r.o. zgoda męża lub żony. I to wyrażona we właściwej formie. Jeżeli zaś nie wynika to ani z dokumentu prywatnego, ani urzędowego, nawet gdy małżonek w rzeczywistości zaakceptował transakcję, zostają ograniczone możliwości dowodowe na etapie postępowania o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika.
Bez wyraźnej akceptacji egzekucja może być skierowana tylko do majątku osobistego dłużnika, do jego zarobków lub dochodów z praw, a także jeśli wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa - do przedmiotów majątkowych wchodzących w jego skład. Ta sama zasada dotyczy świadczeń okresowych (np. uiszczanych w ratach). Kiedy zaś wierzytelność powstała w związku z prowadzeniem przez jednego z małżonków działalności gospodarczej, zaspokojenia można żądać: z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa, z majątku osobistego przedsiębiorcy, z jego zarobków czy dochodów z praw (np. autorskich).
KARY, PODATKI...
Z majątku wspólnego mogą być pokrywane grzywny, kary porządkowe, nawiązki albo koszty sądowe obciążające jednego z małżonków, jeżeli egzekucja tych należności z majątku osobistego lub bieżących dochodów skazanego okazała się bezskuteczna i jeśli pokrzywdzonym nie jest drugi małżonek. Nie da się uciec przed podatkami. Zobowiązania wobec fiskusa mogą być egzekwowane tak z majątku osobistego podatnika (także płatnika czy inkasenta, co w wypadku prowadzenia działalności gospodarczej ma niebagatelne znaczenie), jak i z jego majątku wspólnego z małżonkiem.
I jeśli nawet wspólność majątkowa małżeńska ustaje lub zostaje zniesiona, to i tak za zobowiązania podatkowe sprzed tej daty podatnik (płatnik, inkasent) i jego małżonek odpowiadają majątkiem, który był wspólny.
WZÓR PROJEKTU POSTANOWIEŃ INTERCYZY
§ 1
Zofia i Andrzej małżonkowie Iksińscy oświadczają, że 25 grudnia 2000 r. w Urzędzie Stanu Cywilnego w Dużym Mieście zawarli związek małżeński i nadal pozostają małżeństwem, i że nie zawarli dotychczas żadnych majątkowych umów małżeńskich.
§ 2
Zofia i Andrzej Iksińscy wyłączają obowiązującą w ich związku majątkową wspólność ustawową, postanawiając, że od 21 1 września 2007 r. będzie ich obowiązywał ustrój rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków.
§ 3
Mieszkanie stanowiące odrębną nieruchomość, położone w Dużym Mieście (kod pocztowy 00-111) w budynku przy ul. Dowolnej 8 pod nr 18, o powierzchni 100 mkw., kupione przez małżonków w czasie małżeństwa, z majątku wspólnego do majątku wspólnego, będzie stanowiło wyłączną własność Zofii Iksińskiej. Rzeczy ruchome, z wyjątkiem wyposażenia mieszkania, które pozostaje przy żonie, i przedsiębiorstwo produkcyjne prowadzone przez Andrzeja Iksińskiego, wpisanego do gminnej ewidencji działalności gospodarczej pod numerem 00010101, będzie stanowiło wyłączną własność Krzysztofa Iksińskiego.
§ 4
Na podstawie umowy objętej tym aktem stawający przed notariuszem wnoszą do Sądu Rejonowego w Dużym Mieście, Wydział Ksiąg Wieczystych, o dokonanie w dziale II Kw 1234567, prowadzonej przez ten sąd wpisu wyłącznej własności Zofii Iksińskiej lokalu mieszkalnego opisanego w § 3 aktu.
Z wyrównaniem dorobków
Ustrój rozdzielności majątkowej polega na tym, że małżonkowie nie mają majątku wspólnego, a tylko każdy z nich ma majątek osobisty i zarządza nim samodzielnie. Pewną modyfikację tego stanu rzeczy stanowi nowy ustrój majątkowy, wprowadzony do k.r.o. ostatnią wielką jego nowelizacja z 2004 roku.
Jest to rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków - ustrój majątkowy wprowadzony nowelizacją kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Określana jest także jako wspólnota zysków lub podział dorobku. Jest ona ustrojem chyba najpełniej dostosowanym do zasad gospodarki rynkowej. Wydaje się przy tym - przynajmniej teoretycznie - bardziej sprawiedliwa niż zwykła rozdzielność majątkowa dla małżonka, który zajmuje się domen i dziećmi, a nie zarabia i pomnaża pieniądze. Nie jest jednak wolna od wad.
Decyzje aktywnego małżonka
Przede wszystkim tzw. niepracujący małżonek, choć ma zagwarantowany udział w majątku zgromadzonym przez współmałżonka, to nie ma żadnego wpływu na jego majątkowe decyzje i najczęściej nie może skutecznie przeciwstawić się rozporządzeniom niekorzystnym zarówno z punktu widzenia rodziny, jak i swoich przyszłych interesów (po ewentualnym ustaniu wspólnoty zysków). Czysto teoretyczną możliwością pozostaje przy tym prawo żądania uznania rozporządzenia pracującego zawodowo małżonka jego majątkiem za czynność bezskuteczną (skarga paulińska). Byłby więc to dobry i sprawiedliwy ustrój jedynie wtedy, kiedy wprowadzono by ograniczenie swobody rozporządzania majątkiem przez małżonka aktywnego gospodarczo. Dziś bowiem jedynie on decyduje, czy w ogóle powstanie majątek podlegający wyrównaniu, jaki i jakiej wielkości.
Po zawarciu umowy
Istota wspólności zysków sprowadza się do dwóch elementów: rozdzielności majątkowej i wspólności dorobku rozumianej jako wzrost wartości majątku po zawarciu umowy majątkowej. Liczy się moment ustania małżeństwa. Do tego czasu małżonków obowiązuje ustrój rozdzielności majątkowej. Z chwilą ustania rozdzielności majątkowej (przeważnie ustania małżeństwa) małżonek, którego dorobek jest mniejszy, może żądać wyrównania dorobków przez zapłatę lub przeniesienie prawa.
W praktyce podział dorobków może nie obejmować pełnego wzrostu wartości majątków małżonków po zawarciu umowy majątkowej.
WAŻNE!
Decydująca dla zakresu wyrównywania dorobków jest wola małżonków wyrażona w intercyzie, choć niewykluczony jest pełny podział, obejmujący dorobek bez wyłączeń (w razie braku zastrzeżeń małżonków stosowane są przepisy k.r.o.).
Obliczanie dorobków
Jeżeli więc umowa majątkowa nie stanowi inaczej, przy obliczaniu dorobków, poza przedmiotami majątkowymi nabytymi przed zawarciem umowy majątkowej, pomija się:
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę,
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie,
- przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, za wyjątkiem renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość,
- wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej,
- prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy,
- przedmioty nabyte w zamian za przedmioty i prawa odziedziczone lub kupione np. za honoraria autorskie.
Gdy umowa majątkowa nie zawiera szczególnych postanowień, do wartości dorobku dolicza się wartość:
- darowizn dokonanych przez jednego z małżonków, z wyłączeniem darowizn na rzecz wspólnych dzieci i wnuków oraz drobnych, zwyczajowo przyjętych darowizn na rzecz innych osób,
- usług świadczonych osobiście przez jednego z małżonków na rzecz majątku drugiego małżonka,
Jeśli małżonkowie w intercyzie nie postanowią inaczej, darowiznami są wszelkie nieodpłatne przysporzenia - np. wypłaty na rzecz małżonka z rachunku bankowego spadkodawcy na podstawie pozostawionej przez niego dyspozycji bankowej. Obowiązek doliczenia darowizny nie został ograniczony żadnym terminem. Oznacza to, że każda z nich, z wyłączeniem prezentów dla wspólnych dzieci czy wnuków oraz drobnych, zwyczajowo przyjętych datków, poczyniona w czasie rozdzielności majątkowej, podlega doliczeniu. Bez znaczenia pozostają takie okoliczności jak, zniszczenie lub zużycie przedmiotu darowizny, miejsce jego położenia, wykonanie darowizny po śmierci małżonka. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili wyrównania dorobków.
Jeżeli małżonek rozdysponował cały majątek, to wartość darowizn wchodzi do jego dorobku
Dorobek oblicza się według stanu majątku z chwili ustania rozdzielności majątkowej i według cen z chwili rozliczenia. Konieczne jest zatem ustalenie znaczenia pojęcia majątku. A nie jest to termin jednoznaczny. W ujęciu wąskim oznacza jedynie aktywa. W szerokim - obejmuje też pasywa.
Pasywa obciążające majątek czynny małżonka zmniejszają wartość dorobku, a tym samym i obowiązek wyrównawczy. Obliczanie zatem wzrostu wartości majątku dokonuje się przez porównanie stanu końcowego tego majątku z początkowym. Odejmowane są obciążające małżonka w momencie ustania ustroju długi. Tak więc ustala się przyrost wartości majątku netto.
WAŻNE!
Po ustaniu rozdzielności majątkowej małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiego małżonka, może żądać wyrównania dorobków. Wówczas bowiem dopiero ujawniają się cechy tego ustroju.
Ważna jest więc chwila:
- ustania małżeństwa (rozwód, unieważnienie małżeństwa),
- zmiany umowy majątkowej z rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobku np. na zwykłą rozdzielność majątkową,
- ustanowienia przymusowej rozdzielności bądź z mocy prawa, bądź na skutek prawomocnego orzeczenia sądu (np. w razie ubezwłasnowolnienia małżonka, ogłoszenia jego upadłości, orzeczenia przez sąd separacji).
Obowiązek wyrównania aktualizuje się z chwilą zgłoszenia stosownego żądania
Żądanie wyrównania różnicy w przyroście wartości majątków może zostać zaspokojone na dwa sposoby - przez zapłatę albo przez przeniesienia prawa.
KIEDY WYRÓWNANIE
Do tego, aby można było w ogóle mówić o wyrównywaniu dorobków, musi dojść do:
- ustania rozdzielności majątkowej,
- pojawienia się różnicy w dorobkach, przy czym dorobek żądającego wyrównania powinien być mniejszy od dorobku aktywnego najczęściej zawodowo współmałżonka.
Ponieważ mamy do czynieniem z żądaniem zapłaty lub przeniesienia prawa, to odpowiada ono pojęciu roszczenia majątkowego w rozumieniu kodeksu cywilnego. Przedawnia się więc ono po dziesięciu latach od ustania rozdzielności majątkowej. Ustawa nie gwarantuje małżonkom rzeczowego udziału w przyroście majątku. Powstaje tylko wierzytelność. Tym samym uboższy małżonek nie staje się współwłaścicielem udziału w zgromadzonym majątku pierwszego (np. współwłaścicielem udziału w spółce). Tak więc kolejny raz jego pozycja jest słabsza. Można zatem nawet zaryzykować twierdzenie, że słabszemu ekonomicznie, np. z chwilą rozwodu, nic się automatycznie nie należy. Musi on żądać rekompensaty za lata pracy na rzecz domu i rodziny i z roli pasywnej musi przejść do ataku, co w praktyce, po wielu latach występowania w odmiennej roli, może być barierą nie do pokonania.
WYRÓWNANIE PRZEZ SĄD
Kodeks przewiduje dwa tryby wyrównania dorobków: sądowy i umowny. Z natury rzeczy pierwszy może być stosowany w razie sporu między małżonkami co do samej potrzeby wyrównania dorobku albo różnicy zdań w sprawie jego wartości, zakresu czy rodzaju wyrównania. Mieści się w tym także spór o ewentualne zmniejszenie obowiązku wyrównania dorobków.
To podział zysków
Wyrównanie dorobku jest w istocie jego podziałem. Nie sposób więc nie porównywać go do podziału majątku w trybie postępowania nieprocesowego. O ile jednak w sprawie o podział majątku dzieli się wszystko co wspólne, to w sprawie o wyrównanie dorobków chodzi jedynie o sprawiedliwy podział zysków. Sprawiedliwość jednak i w tym wypadku wydaje się pojęciem względnym. Przy rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobku mamy bowiem do czynienia z małżonkami, z których jeden jest aktywny, a drugi podporządkowany. I to aktywny decyduje, czy i jakie poczynić odstępstwa od ciągle najczęstszego jeszcze w praktyce ustroju wspólności majątkowej. A skoro tak, to przeważnie dochodzi on do wniosku, że najlepiej jest przyjąć klasyczną rozdzielność majątkową, ponieważ wtedy w ogóle nie trzeba dzielić się majątkiem. Pozostaje jedynie wytłumaczyć połowicy, że rozdzielność majątkowa, gdy w grę wchodzi działalność gospodarcza, jest dla niej korzystniejsza od wspólności majątkowej. A o rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków rzadko kto jeszcze słyszał, choć kodeks rodzinny reguluje ją już od ponad dwóch lat.
Dobromiła Niedzielska-Jakubczyk
dobromila.niedzielska@infor.pl
Po rozwodzie
Po rozwodzie każdy z małżonków może wystąpić do sądu o podział majątku wspólnego. Otrzymuje wówczas swój udział w tym majątku oraz zatrzymuje majątek osobisty.
Rozwiedzeni małżonkowie mogą domagać się, aby sąd podzielił ich majątek wspólny, którego dorobili się w czasie trwania małżeństwa. Dodatkowo jeszcze każdy z nich zachowuje prawo do majątku osobistego. Wielkość tego majątku zależy przede wszystkim od tego, czy małżonkowie zawarli umowę majątkową, zwaną intercyzą.
Majątek małżonków
Między małżonkami, którzy nie zawierali żadnej umowy majątkowej z chwilą zawarcia małżeństwa, tworzy się wspólność majątkowa (wspólność ustawowa). Oznacza to, że cały zakupiony przez nich po ślubie majątek należy do obojga, bez względu na to, kto faktycznie dokonał zakupu. Małżonkowie stają się współwłaścicielami tych przedmiotów i powstaje między nimi współwłasność łączna. Natomiast po rozwodzie ta współwłasność łączna zamienia się we współwłasność w częściach ułamkowych i każdy z rozwiedzionych małżonków staje się wówczas właścicielem określonej części masy majątkowej kiedyś wspólnej.
Do majątku wspólnego małżonków należą przede wszystkim pobrane wynagrodzenia za pracę oraz dochody z innej działalności zarobkowej męża i żony, dochody z majątku wspólnego i z majątku osobistego każdego z nich oraz środki zgromadzone na ich rachunkach otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego.
Natomiast majątek osobisty każdego z małżonków tworzą przedmioty majątkowe, które nie zostały objęte tą wspólnością.
Takie stosunki majątkowe między małżonkami istnieją wówczas, gdy nie zawierali oni żadnej majątkowej umowy małżeńskiej. W razie podziału majątku po rozwodzie sąd dzieli go na dwie równe części. Przyjmuje się bowiem, że oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Jednak z ważnych powodów każdy z małżonków może domagać się, aby majątek wspólny został podzielony na dwie nierówne części. Przy podziale sąd uwzględnia wówczas stopień, w którym każdy z małżonków przyczynił się do powstania tego majątku. Oceniając stopień przyczynienia, sąd bierze pod uwagę nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.
PRZYKŁAD: PODZIAŁ MAJĄTKU NA DWIE NIERÓWNE CZĘŚCI
Małżonkowie nie zawierali intercyzy i dorobili się majątku wspólnego. Do powstania tego majątku przyczynił się przede wszystkim mąż, który przez wiele lat pracował za granicą. W tym czasie żona przebywała w kraju, nigdzie nie pracowała, nie prowadziła domu, bo małżonkowie mieszkali oddzielnie, a nawet nie zajmowała się wychowywaniem dzieci, bo małżeństwo było bezdzietne.
Po rozwodzie mąż wystąpił o podział majątku wspólnego na dwie nierówne części. Uzasadniał, że powinien otrzymać większą część, ponieważ w większym stopniu przyczynił się do powstania majątku wspólnego, zaś żona nie świadczyła osobistej pracy przy wychowywaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie.
Intercyzę małżonkowie mogą zawrzeć przed ślubem lub po ślubie. W czasie trwania małżeństwa mogą też zmienić lub rozwiązać zawartą wcześniej umowę.
Najczęściej sporządzana jest intercyza ustanawiająca między małżonkami rozdzielność majątkową albo rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków. Gdyby umowa została zawarta jeszcze przed ślubem, to między małżonkami nie powstałaby w ogóle wspólność majątkowa i nie dorobiliby się wspólnego majątku. Natomiast każdy z nich samodzielnie wypracowywałby swój majątek osobisty. Po rozwodzie nie musieliby dzielić majątku wspólnego, ponieważ takiego majątku nie dorobiliby się.
Zdarza się, że małżonkowie umowę o rozdzielności majątkowej zawierają już po ślubie. Wówczas aż do momentu zawarcia jej wypracowują majątek wspólny, a dopiero od momentu sporządzenia intercyzy każdy z nich nabywa majątek zaliczany do jego majątku odrębnego. W takim przypadku majątek męża i żony składa się z trzech części:
- majątku osobistego nabytego przed zawarciem małżeństwa,
- udziału w majątku wspólnym, który powstał w okresie między zawarciem małżeństwa a powstaniem intercyzy,
- majątku osobistego nabytego po zawarciu intercyzy o rozdzielności majątkowej.
Po rozwodzie sąd podzieli tylko majątek wspólny tych małżonków, natomiast każdy z nich zachowa jeszcze dodatkowo swój majątek osobisty.
Wyrównanie dorobków
Na innych zasadach dzielony jest majątek po rozwodzie wówczas, gdy małżonkowie zawarli umowę majątkową o rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków.
Dorobek każdego małżonka stanowi różnica między wartością majątku osobistego, który posiadał on w dniu zawarcia umowy majątkowej z wyrównaniem dorobków, a wartością majątku w dacie rozwiązania umowy. Dorobkiem jest więc wzrost wartości majątku po zawarciu umowy majątkowej.
Nie wlicza się do niego przedmiotów, które małżonek nabył przed zawarciem umowy majątkowej przez dziedziczenie, zapis, darowiznę (o ile spadkobierca lub darczyńca inaczej nie postanowili), praw niezbywalnych, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie, przedmiotów uzyskanych z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała, wywołanie rozstroju zdrowia albo zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub innej działalności zarobkowej małżonka, praw autorskich i praw pokrewnych, praw własności przemysłowej oraz innych praw twórcy oraz przedmiotów nabytych w zamian za wymieniony tutaj majątek.
W razie podziału majątku po rozwodzie sąd nie bierze pod uwagę, który z małżonków został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Wina nie ma żadnego wpływu na sposób podziału majątku. Zarówno małżonek winny, jak i niewinny mają takie same prawa do należnych im po podziale części majątku wspólnego.
Do dorobku dolicza się:
- darowizny, które zrobił jeden małżonek. Wyjątek stanowią darowizny na rzecz wspólnych wstępnych małżonków oraz drobne, zwyczajowo przyjęte darowizny na rzecz innych osób,
- usługi świadczone przez jednego małżonka na rzecz majątku drugiego,
Wyrównania dorobków może żądać po ustaniu rozdzielności majątkowej mąż lub żona, którego dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiego małżonka. Na przykład może to mieć miejsce przy dzieleniu majątku po rozwodzie. Wyrównanie może polegać na zapłacie lub na wyrównaniu prawa. Gdyby strony nie mogły porozumieć się co do sposobu i wysokości wyrównania, to wówczas spór między nimi rozstrzygnie sąd.
Po rozwodzie małżonek ma prawo do:
- majątku osobistego, który nabył przed ślubem,
- udziału w majątku wspólnym, który małżonkowie nabyli w okresie między ślubem a zawarciem umowy o rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków,
- części dorobku drugiego małżonka.
26