HISTORIA PAŃSTWA I PRAWA POLSKIEGO

materiały mgr Anny Karabowicz

Źródła staropolskiego ziemskiego prawa sądowego

Źródła historiograficzne

• Kroniki (kronika Thietmara z l. 908-1118, Kosmasa do 1125 r., Kronika Galla Anonima z l. 1113-1117, Wincentego Kadłubka doprowadzona do 1202 r., Janka z Czarnkowa obejmująca lata 1333-1384, Jana Długosza z l. 1455-1480), roczniki (świętokrzyski po 1122 r.), żywoty świętych (żywot św. Wojciecha z XI w.)

• księgi uposażeń (Księga Henrykowska 1270 r.)

• Dokumenty (Dagome iudex z ok.. 990 r.):

1. Przywileje i statuty

2. Inne akty stwierdzające czynności prawne (dyplomy monarsze nadań majątkowych, monarsze stwierdzenia czynności prawnych, akty sądowe, akty prywatne (umowy, czynności jednostronne)

Spisy prawa zwyczajowego

• Księga Elbląska

• Zwyczaje i prawa ziemi łęczyckiej (Constitutiones Lancicienses) - kon. XIV w.-pocz. XV w. - głównie prawo karne [Statuty Kazimierza Wielkiego nie obowiązywały na dzielnicy łęczyckiej]

• Zwyczaje ziemi mazowieckiej z XV w. - 24 artykuły głównie z prawa prywatnego i częściowo karnego

• Prawo zwyczajowe ziemi krakowskiej - w Statucie Łaskiego z 1506 r., jedyny zbiór potwierdzony przez króla

Księga elbląska - Najstarszy zwój prawa polskiego

• Powstała po 1253 r., przed 1320 r.

• Spisany przez urzędnika krzyżackiego dla celów sądowych państwa zakonnego nad ludnością polską

• Dowód na osobowość prawa, wstęp + 29 artykułów, zawiera normy prawa karnego, procedury sądowej, prawa spadkowego, sąsiedzkiego

• niedokończony

Prawo stanowione - początek rozwoju

• Przywileje monarsze - indywidualne, stanowe, generalne (Władysława Laskonogiego dla Małopolski w Cieni w 1228 r. i Wacława II Lutomyślu w 1291 r.)

1. Przywileje immunitetowe

2. Zezwolenia na lokacje wsi i miast

• Statuty - sporadycznie - powstawały na wiecach (conventiones, convocationes)

Statuty Kazimierza Wielkiego

• Połowa XIV w.; starszy wielkopolski z Piotrkowa z l. 1356-1362 (34 artykuły); młodszy małopolski z Wiślicy (59 artykułów)

• Ustrój państwa, 2/3 przepisów to prawo karne, postępowanie sądowe, szczątkowo prawo cywilne

• Statuty rozwijały się począwszy od koń. XIV w.: dodawano tzw. ekstrawaganty = drobne ustawy Kazimierza Wielkiego i następców; prejudykaty = orzeczenia w formie kazusów; petyta = projekty ustaw;

• Od przełomu XIV i XV w. - tworzenie jednego statutu małopolsko-wielkopolskiego, tzw. zwody (wielkopolski ok. 50 i małopolski ok. 100 artykułów); najpowszechniejsze w XV w. były tzw. dygesta - 130 artykułów;

• Dygesta wydrukowano w zbiorze tzw. Syntagmata 1487-1489 w Lipsku; ogłoszone przez Jana Łaskiego w 1506 r.;

• małe znaczenie praktyczne do 1454 r. (przywilej nieszawski), kiedy to król nakazał sądzenie szlachty wg prawa pisanego

• Tłumaczenia Statutów na język polski - poł. XV w. Świętosława z Wojcieszyna

Statuty Kazimierza Wielkiego - główne zasady

• Prawo nie działa wstecz - Cum omnes constitutiones et statuta legem imponant rebus

et negotii presentibus et futuris et non preteritis "Gdyż wszystkie ustawienia i statuta wkładają rzeczom a dziejom przyjdącym, nie przeminęłym" 

• Zwyciężony w procesie sądowym winien uczynić zadość  wyrokowi zanim jeszcze opuści sąd" - Quia victus tenetur victori satisfacere ... neque de iudicio prius recedat, nisi satisfaciat de eo in quo est condemnatus  

• Nikt nie może czerpać korzyści z popełnionego bezprawia  -  inobedientes de malitia ipsorum commodum non deportant  -   "nieposłusznym  złoczyństwo nie przyniesie korzyści".     

• Nikt swego prawa nie może zostać podstępnie pozbawiony -  iure suo nullus debeat defraudari "Nikt ze swego prawa ma być schytrzon a chytrze pozbawion" (1459)     

• Nikomu nie wolno odmawiać prawa do obrony, która jest prawem naturalnym -  cuilibet sua defensio et tuitio, cum iuris sit naturalis, non est deneganda        

• Zawinione niestawiennictwo powoda (contumacia) jest czymś większym niż niestawiennictwo pozwanego  - contumacia actoris...est maior quam rei. W przekładzie Swiętosława z Wojcieszyna reguła ta brzmi: "niestanie powodowo jest większe niźli sąprzowo"  

• Nie należy wzruszać sprawy prawomocnie zakończonej - Quamvis negotia mortua et finita, quasi contra naturam, difficile sit retractare - W przekładzie Swiętosławowym zasada ta brzmi: "Jakokole rzeczy umorzone a dokonane przeciwko przyrodzeniu trudno mają być odmienione"  

• Powód winien pozywać do sądu właściwego dla pozwanego - actor forum rei undique sequi debeat

• W sądach nie powinno być pośpiechu w sądzeniu spraw - Licet in pluribus casibus celeritas commendetur, tamen autem celeritas in iudiciis et causis expediendis rationabiliter quandque non est observanda, sed potius amplianda et dilatanda ex eo quod iudicantem cuncta oportet rimari -  "Aczkolwiek w wielu rzeczach rączość chwalona bywa, wszakoż ta rączość w sądzach a w rozprawieniu rzeczy, roztropnie niegdy ma być powściągniona, gdyż sądzący potrzebno jest wszego się badać"

Prawo stanowione - c.d.

• Inne statuty - np. warcki z 1423 r. - uchwalony na sejmie walnym w Warcie, potwierdzony przez Władysława Jagiełłę; ok. 30 artykułów, które rozwijały i uzupełniały postanowienia Statutów Kazimierza Wielkiego

• Przywileje - budziński 1355, koszycki 1374, piotrkowski 1388, czerwiński 1422, warcki 1423, jedlneńsko-krakowski 1430-1433, nieszawski 1454

• Edykty - dotyczyły spraw wyznaniowych i wojskowych (wieluński przeciwko heretykom z 1422 r.)

• Dekrety - handel i cła

• Ordynacje - organizacja żup solnych

• Królewskie

1. uniwersały

2. edykty

3. dekrety

4. Artykuły wojskowe

5. ordynacje górnicze

6. przywileje inkorporacyjne

• Sejmikowe - lauda

• Sejmowe - konstytucje sejmowe od koń. XV w., od 1543 r. w języku polskim, od 1576 r. drukowane i rozsyłane do grodów w celu ich oblaty w księgach; uniwersały poborowe, inne uniwersały

W stronę kodyfikacji - Statut Łaskiego

• 1506 r. - z inicjatywy króla Aleksandra Jagiellończyka i sejmu radomskiego 1505 r.

• Jan Łaski, kanclerz koronny

• 2 części - obie potwierdzone w formie przywileju królewskiego:

1. polska - prawo polityczne i sądowe - przywileje ziemskie i generalne, statuty i edykty monarsze, konstytucje sejmowe, umowy międzystanowe, traktaty międzynarodowe, „Zwyczaje ziemi krakowskiej”, krótki spis „Processus iuris”

2. niemiecka - „Zwierciadło saskie”, „Weichbild magdeburski” w tłumaczeniu Konrada z Sandomierza, prawo lubeckie, traktat o prawie rzymskim z XIV pt. „Summa Rajmunda Partenopejczyka”

• charakter porządkowy, nie ma nic wspólnego z nowożytną kodyfikacją

W stronę kodyfikacji - Formula Processus

• 1520 r. - sejm powołuje komisję kodyfikacyjną: delegaci szlacheccy + doktorzy prawa kanonicznego i rzymskiego

• 1523 r. - opracowanie działu obejmującego postępowanie sądowe

• Formula processus iudiciarii z 1523 r. - jedyna nowożytna kodyfikacja do końca Rzeczypospolitej - jedynie dla Małopolski, Kujawy przyjęły ją w 1528 r., Wielkopolska w 1553 r., Mazowsze w 1577 r. - 111 artykułów - I część: przepisy normatywne, II część: formuły procesowe

• Zbiór Zygmunta I 1524 r.

W stronę kodyfikacji XVI-XVII w.- Korektura Praw

• 1532 r. - nowa komisja (6 deputatów: 4 szlacheckich i 2 duchownych)

• 1532 r. przygotowanie i ogłoszenie drukiem projektu pt. Correctura iurium (Korektura Praw) - inna nazwa: korektura Taszyckiego

• całościowa kodyfikacja o charakterze ogólnopaństwowym - 929 artykułów, 5 ksiąg (I. źródła prawa, ustrój państwa i sądów, II. prawo procesowe, III. prawo rodzinne i spadkowe, IV. prawo zobowiązań i karne, V. zbiory formuł procesowych); wyraźny podział na prawo polityczne i sądowe

• oparty na Statucie Łaskiego, późniejszych konstytucjach sejmowych i edyktach królewskich, zwyczajach ziemi krakowskiej

• miała za zadanie poprawy zwyczajowego prawa

• 1534 r. - sejm piotrkowski odrzucił projekt - przekroczenie założeń ruchu egzekucyjnego, za dużo nowości

• kolejne komisje kodyfikacyjne w 1588 r., 1601 r., 1607 r., 1609 r.,

Dekret kasujący tzw. korekturę praw Taszyckiego uchwalony 13.12.1534 r.

• 13 XII 1534, Piotrków
  Senatorowie i posłowie ziemscy na sejm walny piotrkowski, wyznaczeni przez króla do przejrzenia spraw, które miały być rozważone na sejmie, a w szczególności projektu korektury praw (pospolicie zwanego nowymi prawami), uznają, że te nowe prawa jako wysoce kontrowersyjne niosą w sobie groźbę głębokiego rozłamu i zamieszek w społeczeństwie i z tego powodu w całości na zawsze je odrzucają.

W stronę kodyfikacji XVIII w. - Zbiór Praw Sądowych i Kodeks Stanisława Augusta

• postulaty na sejmach 1744, 1748, 1750, 1752, 1764, 1768, 1773-5 (tu częściowa kodyfikacja prawa wekslowego z 1775 r.)

1. Zbiór praw sądowych (Kodeks Zamoyskiego)

• 1776 r. - powołanie komisji na czele z Andrzejem Zamoyskim, członkiem Józef Wybicki - opracowanie kodyfikacji prawa ziemskiego dla całej Rzeczypospolitej: Korony i Litwy

• 1778 r. - przedłożenie projektu Zbioru Praw Sądowych - 115 artykułów, systematyka rzymska (I część: prawo stanów, publiczne, osobowe, II część: prawo prywatne - spadkowe, zobowiązaniowe, rodzinne III część: ustrój sądów, procedura, prawo wekslowe), kompromis ziemiańsko-mieszczański, nowości w prawie prywatnym: kurateli i opieki, zobowiązaniach, ciągle kwalifikowana kara śmierci,, idee humanitaryzmu w procedurze karnej,

• 1780 r. - sejm odrzucił projekt jako zbyt radykalny bez dyskusji merytorycznej

2. Kodeks Stanisława Augusta

• myśl kodyfikacyjna na Sejmie Czteroletnim - Hugo Kołłątaj; art.. VIII Konstytucji 3 Maja - spisanie praw cywilnych i karnych

• 2 komisje dla Korony (14 osób) i Litwy (22 osoby): Hieronim Stroynowski, Józef Januszewicz, Józef Wybicki, Józef Szymanowski

• prawo natury, humanitaryzm

• projekt nie wyszedł poza fazy wstępne - prace trwały od IX 1791 do III 1792 r.

W stronę kodyfikacji - prywatne zbiory

• Prywatne projekty kodyfikacyjne

1. Jakub Przyłuski „Statuta Regni Poloniae” 1548; „Leges seu statuta ac privilegia Regni Poloniae” 1553 (I. ustrój prawa i stanów, II. skarbowość, III. prawo karne i prywatne, IV. proces, V. stosunek innych ziem do Korony, VI. wojna)

2. Kompendium Jana Sierakowskiego „Statutorum Regni Poloniae methodus” 1554 (47 rozdziałów, układ podobny do Korektury praw)

3. „Zbiór prawa polskiego” Jana Palczewskiego 1555, drukiem w 1561

4. Jan Herburt „Statuta Regni Poloniae in ordinem alphabeti digesta” 1563 (potem zbiór statutów i konstytucji w jęz. pol. w 1570 jako „Statuta i przywileje koronne z łacińskiego języka na polski przełożone, nowym porządkiem zebrane i spisane” - niezatwierdzone przez sejm 1569 r.): I. prawo publiczne, stanów, prawo karne i opieka, II. ustrój sądów, proces, prawo karne, wojna, III. rozmaite akty prawne i ich treść

5. Stanisław Sarnicki „Statuta i metryka przywilejów koronnych” 1594 - cz. I. statuta głównie prawo polityczne i cz. II metryka głównie prawo sądowe

6. Jan Januszowski „Statuta, prawa i konstytucje koronne, łacińskie i polskie” 1600 - 10 ksiąg

• Dzieła prawnicze

1. Jan Ostroróg „Memoriał o urządzeniu Rzeczypospolitej” II poł. XV w.

2. Andrzej Frycz-Modrzewski „O poprawie Rzeczypospolitej” 1551

3. Tomasz Drezner „Processus iudiciarius Regni Poloniae” 1601, „Institutionum iuris Regni Poloniae” 1613

4. Teodor Zawacki „Processus iudiciarius” 1612

5. Mikołaj Zalaszowski „Ius Regni Poloniae” 1699-1702

6. Teodor Ostrowski „Prawo cywilne narodu polskiego” 1784

7. Tomasz Kuźmirski „Uwagi nad procesem” 1792

Źródła poznania prawa

• Księgi sądowe - od kon. XIV w., najstarsze krakowskie od 1374 r.: sądy ziemskie, grodzkie, podkomorskie; z początku jednolite, od XVI w. dzielone na księgi inskrypcji (głównie nieruchomości), dekretów (wyroki); księgi relacji w sądach grodzkich (zawierały wpisy aktów publicznych)

• Metryka Koronna - prowadzona od kon. XIV w., zachowała się od poł. XV w.: akty normatywne, statuty, przywileje, akty międzynarodowe, akty majątkowe, nadania, wyroki - 343 księgi z l. 1447-1795

• Volumina Legum (VL) - konstytucje sejmowe od XIV w.; Józef A. Załuski i Stanisław Konarski opublikowali pierwsze 6 tomów w l. 1732-1739; potem 2 kolejne tomy wydali pijarzy w 1782 r. z aktami do 1780 r.; te 8 tomów przedrukował Józef Ohryzko w Petersburgu w l. 1859-1860; Akademia Umiejętności w Krakowie wydała w 1889 r. tom IX z aktami do 1792 r., zaś tom X z aktami sejmu grodzieńskiego 1793 r. opublikowano w 1952 r.

• Volumina Constitutionum - uzupełniony przedruk VL, 1996-, środowisko krakowskich historyków prawa (Stanisław Grodziski), t. I vol. 1 1493-1526, vol. 2 1527-1549, t. II vol. 1 1550-1585, t. II vol. 2 1587-1629 (w przygotowaniu)

Źródła staropolskiego prawa kanonicznego

Prawo kanoniczne

• Czym jest prawo kanoniczne?

• prawo obowiązujące w Kościele katolickim

• nazwa pochodzi od podstawowej jednostki redakcyjnej kościelnych aktów prawnych - kanonu. Pierwotnie to właśnie zbiory kanonów (canones) tworzyły prawo kanoniczne - choć były i są stosowane również inne formy redakcji przepisów

• Kto podlegał prawu kanonicznemu?

• Duchowni - prawo stanowe

• Świeccy jako członkowie Kościoła

1. Powszechne prawo kanoniczne

• Pisma Starego i Nowego Testamentu

• Pisma Ojców i Doktorów Kościoła

• Ustawodawstwo synodalne i soborowe (I sobór w Nicei w 325 r.)

• Ustawodawstwo papieskie = dekretały

• Zwyczaj

1. Partykularne prawo kanoniczne

• Statuty synodów partykularnych

• Statuty biskupów diecezjalnych

• Statuty kapituł katedralnych

1. Zbiór troisty (Collectio Tripartita) - bp Iwon z Chartres, charakter prywatny; 3 części: dekretały papieskie, uchwały soborów powszechnych, orzeczenia Ojców Kościoła

2. Dekret Gracjana

• Program odnowy Kościoła w poł. XI w.

• Gracjan, kameduła, profesor uniwersytetu bolońskiego

• Concordantia discordantium canonum - Uzgodnienie rozbieżnych kanonów z l. 1140-1150

• Usystematyzowany zbiór, 3 części: 1. źródła prawa i hierarchia kościelna, 2. proces, prawo małżeńskie, beneficja, 3. sakramenty i liturgia

• charakter nieurzędowy

Rozwój poprzez ustawodawstwo papieskie

1. Zbiór dekretałów z kon. XII Bernarda z Pawii - podział na 5 części: 1. iudex - sędzia, 2. hierarchia kościelna, 3. iudicium - sąd + proces, 4. clerus - duchowieństwo, 5. crimen - prawo karne

2. 1234 r. oficjalny zbiór z inicjatywy papieża Grzegorza IX - Dekretały Grzegorza IX (Rajmund z Pennaforte) - systematyczny, podział na 5 ksiąg

3. 1298 r. Księga szósta (Liber sextus) Bonifacego VIII - konstytucje papieskie po 1234 r.

4. 1317 r. Clementinae - Klemens V - urzędowy, niedokończony zbiór ustaw soborowych i papieskich

5. 1503 r. Extravagantes communes (akty papieskie z XIV i XV w., Extravagantes Joannis Papae XXII (dekretały Jana XXII z pocz. XVI w.) - autor: Jan Chappui

6. Corpus Iuris Canonici (CIC) - tak określano od koń. XV w. wszystkie zbiory powszechnego prawa kanonicznego od Dekretów Gracjana po Ekstrawaganty Jana XXII - w czasie Soboru Trydenckiego (1545-1563) nadano im jednolity tekst, po zatwierdzeniu przez Grzegorza XIII w 1580 r. wydano CIC oficjalnym drukiem w Rzymie w 1582 r. - CIC obowiązywał do 1918 r.

Partykularne prawo kanoniczne w Polsce

• 1103 r. - legat papieski Galon sprowadza do Polski Zbiór troisty

• Abp Henryk Kietlicz - pocz. XIII w. - prawo powszechne kanoniczne stanowi podstawę porządku prawnego Kościoła w Polsce

• Ok. 1300 r. - na Wawelu znalazł się Dekret Gracjana

• Urząd oficjała od XIII w.

• Statuty synodalne

• Synody prowincjonalne - zgromadzenie biskupów, opatów, przeorów, przedstawicieli kapituł pod przewodnictwem metropolity lub legata papieskiego (synody legackie)

Najstarsze statuty prowincjonalne z XIII w.: np. statuty legata Jakuba (późniejszego Urbana V) Wrocław 1248 r., legata Gwidona z 1266 r., legata Filipa Buda 1279 r. (obowiązujące na Węgrzech i w Polsce)

• Synody diecezjalne - zjazdy przedstawicieli duchowieństwa jednej diecezji pod przewodnictwem biskupa diecezjalnego

Najstarsze statuty diecezjalne z Wrocławia z l. 1279 i 1290 (bp Tomasz); w krakowskiej diecezji statuty bpa Nankiera z 1320 r., bpa Grota z 1331 r., Mokarskiego z 1373 r., Wysza z 1394 r.; z diecezji płockiej z 1398r.

• Zbiory statutów synodalnych prowincjonalnych

1. tzw. synodyk Jarosława ze Skotnik, abpa gnieźnieńskiego z 1357 r. - sporządzony na synodzie kaliskim, charakter urzędowy

2. 1420 r. - zbiór statutów prowincji gnieźnieńskiej, ogłoszone na synodzie wieluńsko-kaliskim z inicjatywy Mikołaja Trąby, abpa gnieźnieńskiego, I prymasa Polski - „Statuty Mikołaja Trąby” - podział na 5 ksiąg: polskie statuty prowincjonalne, przepisy prawa powszechnego: dekretały papieskie, uchwały soboru w Konstancji z 1413 r.

3. 1523 r. synod w Piotrkowie uchwalił zbiór Jana Łaskiego - uzupełnienie Statutów Mikołaja Trąby, potem dodawano do niego statuty z l. 1527-77

4. 1579 r. - Zbiór Stanisława Karnkowskiego - po przyjęciu przez Kościół polski ustawodawstwa soboru trydenckiego (1545-1563) w 1577 r. - nieoficjalny, bez aprobaty papieskiej

5. 1630 r. - Zbiór Jana Wężyka - uzupełnienie Zbioru Karnkowskiego, zaaprobowany przez papieża

6. późniejsze statuty drukowano osobno

Źródła poznania partykularnego polskiego prawa kanonicznego - księgi kościelne, z których najważniejsze to księgi konsystorskie:

• acta episcopalia - rezultat działalności biskupów w zakresie czynności administracyjnych, sądowych, gospodarczych, wizytacyjnych, politycznych - od I poł. XV w.

• acta officialia - efekt działalności oficjałów, sprawy administracyjne i sądowe mniejszej wagi - najstarsze kaliskie od 1419 r.

Źródła staropolskiego prawa miejskiego i wiejskiego

Prawo miejskie a prawo ziemskie

• w okresie wczesnośredniowiecznym jednolite prawo zwyczajowe

• od XIII w. rozwój systemu filialnego - nowozakładane miasta („miasta córki” wzorowały swój ustrój, sądownictwo i prawo sądowe na innym mieście (macierzystym, „miasto matka”)

• rodziny miast

• rozwijanie prawa miejskiego w stosunku do wzorców

1. ortyle - wyroki wydawane przez sądy miast macierzystych w sprawach przesłanych przez miasta filialne jako sądy wyższej instancji

2. wilkierze - ustawodawstwo miejskie wydawane przez rady miejskie jako organy samorządowe

• statuty miejskie

1. Weichbild Saski czyli Magdeburski z pocz. XIV w. - oparty m.in. na Zwierciadle Saskim (Zwierciadło Saskie Sachsenspiegel - z l. 1120-1235, prywatny zbiór prawa zwyczajowego autorstwa Eike von Repkova: 2 części: prawo ziemskie i prawo lenne)

2. zbiory prawa lubeckiego poł. XIV w. - stosowane w miastach południowego wybrzeża Bałtyku, np. Gdańsk, Elbląg

Prawo wiejskie

• Brak odrębnego systemu prawnego

• Przed XIII w. - prawo polskie zwyczajowe

• Wpływ prawa miejskiego, ziemskiego, kanonicznego

• Okres kolonizacji na prawie niemieckim - prawo niemieckie tylko dla ludności napływowej, zaś chłopi narodowości polskiej dalej stosowali prawo polskie, przejmowano ustrojowe prawo niemieckie

• Od XIV w. prawo wołoskie - kolonizacja wzdłuż Karpat od Rusi po Żywiecczyznę i Morawy

• Od XVI w. - pojawienie się prawa stanowionego (wilkierze, ordynacje)

Tworzenie prawa miejskiego w Polsce

• od poł. XIII w. kolonizacja na prawie niemieckim - zakładanie miast i wsi

• prawo niemieckiej prawem ludności napływowej, z czasem na jego podstawie rozwijało się polskie prawo miejskie

• wprowadzanie prawa niemieckiego na ziemie polskie następowało przez:

1. przywilej lokacyjny monarchy dla feudała

2. dokument lokacyjny feudała dla osadników na podstawie przywileju

Rodzaje prawa miejskiego

• Prawo magdeburskie

• w większości miast małopolskich, wielkopolskich i śląskich

• podstawy:

1. prawo saskie - przetłumaczone na język łaciński przez Konrada z Opola w kon. XIII w., Konrada z Sandomierza w 1359 r., potem Mikołaj Jaskier w 1535 r., na polski w 1581 r. przez Pawła Szczerbicza

2. Weichbild magdeburski - w redakcji sporządzonej przez Konrada z Opola w pocz. XIV w., uzupełniony i przetłumaczony na łacinę przez Konrada z Sandomierza w 1359 r., potem Mikołaj Jaskier w 1535 r., na polski w 1581 r. przez Pawła Szczerbicza

3. druk w 1506 r. w Statucie Łaskiego

• Prawo średzkie

• pochodziło od Środy Śląskiej - odmiana magdeburskiego

• powszechne na Śląsku w XIV w.

• podstawy:

1. Pouczenia z Halle z pocz. XIV w.

2. Księga prawa średzkiego będąca przeróbką Zwierciadła Saskiego

• Prawo chełmińskie

• powszechne na Pomorzu Wschodnim, Prusach, Mazowszu

• podstawy:

1. Przywilej dla Chełmna (1233) - tzw. systematyczne magdebursko-wrocławskie prawo ławnicze, rozwijane przez orzeczenia sądu wyższego w Chełmnie, a od 1458 r. w Toruniu

2. Prawo starochełmińskie (Das alte Kulm) 1394 r.

• 1466 r. Landläuflige Kulmische Recht (prawo sądowe)

• od 1476 r. jako obowiązujące wszystkich mieszkańców Prus

• brak urzędowego spisu - próby kodyfikacji 1526 (komisja Macieja Śliwnickiego), 1534, 1540, 1542

• 3 rewizje

1. lidzbardzka 1566 Ius culmense correctum

2. nowomiejska 1580 Ius culmense emendatum - stosowana w sądzie asesorskim i Trybunale Koronnym dla spraw z Prus Królewskich

3. toruńska-gdańska 1594 Ius culmense revisum = Danziger Culm)

Rozwój prawa miejskiego

• Pouczenia i ortyle

• zwracały się po nie do miast macierzystych miasta filialne

• pouczenia dla Wrocławia wydane przez Magdeburg 1261 i 1295 r.

• odwoływanie się do sądów miast macierzystych jako do sądów wyższej instancji przez sądy miejskie w sprawach skomplikowanych i wątpliwych - charakter precedensów

• zbiory ortyli

• poł. XIV w. utworzenie sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim i królewskiego sądu komisarskiego sześciu miast, które miały kompetencje wydawania ortyli - próba zapobieżenia praktyki odwoływania się do Magdeburga przez Kazimierza Wielkiego

• Wilkierze i statuty cechowe

• wilkierze - ustawy regulujące sprawy wewnętrzne miast - wydawał je właściciel miasta: król, szlachcic, duchowny, stopniowo same rady miejskie

• statuty cechowe wydawała rada miejska dla cechów

• oba rodzaje aktów musiały być potwierdzane przez właściciela miasta

• od XVI w. coraz częstsza praktyka ingerencji właścicieli w sprawy miejskie (szczeg. aktywność miast pruskich)

• zbiory (Kodeks Baltazara Behema 1505 r.)

Projekt kodyfikacji prawa miejskiego

• 1527 r. Sigismundina - Maciej Śliwnicki z inicjatywy Jana Łaskiego za wiedzą Zygmunta Starego - oparty na prawie rzymskim i częściowo kanonicznym, miał zastąpić prawo niemieckie stosowane w miastach i wsiach

Dzieła prawnicze

• Jan Cervus Tucholczyk 1531 Farrago actionum juris Magdeburgensis - prawo prywatne, oparty na Statucie Łaskiego

• Jan Cerasinus Kirstein 1557 - głównie prawo prywatne i procesowe

• Bartłomiej Groicki, podwójci krakowski, pisarz sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim, prawo polskie a nie niemieckie, pisał wyłącznie po polsku, jego dzieła stosowano w miastach i na wsiach

1. 1558 „Artykuły prawa magdeburskiego”

2. 1559 „Porządek sądów i praw miejskich”

3. 1559 „Postępek z praw cesarskich” (Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r.)

4. 1567 „Tytuły prawa magdeburskiego”

• Paweł Szczerbicz, Andrzej Lipski

Księgi sądowe miejskie

• Najstarsza dla Krakowa od 1300 r.

• Acta consularia - księga radziecka - wpisy aktów normatywnych, administrzcyjnych i sądowych

• Acta scabinalia - księga ławnicza - wpisy spraw sądowych spornych i niespornych; czasem wyodrębniono z nich księgi karne (księgi czarne, smolne)

• Księgi sądów wyższych prawa niemieckiego i leńskiego

• Księgi przyjęć do prawa miejskiego, księgi cechów, księgi urzędników miejskich

Księgi sądowe wiejskie

• Sądy wiejskie - złożone z samym chłopów czasem z udziałem urzędników dominialnych, a nawet samego pana wsi

• Od XV w., głównie małopolskie

• Od poł. XVI w. coraz częściej w języku polskim

Źródła prawa partykularnego w dawnej Polsce

Prawo mazowieckie

Do 1529 r.

• Rozwijane przez statuty książąt mazowieckich (najstarszy w 1377 r.)

• „Zwyczaje ziemi mazowieckiej” z XV w.

• Zbiory prawa stanowionego -1421 r., 2 kolejne w poł. XV w. (dla ziemi płockiej i dla czersko-warszawskiej) - tłumaczenie polskie Macieja z Różana

• Metryka Księstwa Mazowieckiego od pocz. XV w. do I poł. XVI w.

Po 1529 r.

• Zwód Prażmowskiego 1530 r. - 25 statutów książąt mazowieckich z l. 1377-1482 + zwód prawa zwyczajowego (248 art.) - brak zatwierdzenia królewskiego

• Zwód Goryńskiego 1540 r. - sankcja królewska, poprawił poprzedni zbiór, obowiązywał do 1576 r.

• 1576 r. - przyjęcie prawa koronnego, Ekscepta mazowieckie 1577 r. (46 artykułów)

Prawo pruskie

• Zbiór prawa zwyczajowego Prusów ok. 1340 r.

• Po 1454 r. - prawo magdeburskie, chełmińskie, staropruskie, polskie

• 1476 r. - Kazimierz Jagiellończyk nakazał ujednolicić prawo w Prusach - wszyscy mieli podlegać prawu chełmińskiemu

• 1598 r. Korektura Pruska - 176 artykułów, dla szlachty, oparta na prawie ziemskim koronnym i rzymskim, I. o spadkach, II. o darowiznach i testamentach, III. o przedawnieniu, IV. o ustroju sądów, urzędnikach, V. prawo procesowe cywilne, VI. proces graniczny (poza tymi dziedzinami szlachtę pruską obowiązywało prawo chełmińskie)

Litewskie prawo

• 2 systemy prawa w państwie litewskim w XIV w. - litewski i ruski, początki stanowienia prawa - przywileje

• Od 1385 r. wpływ prawa koronnego

• Prawo stanowione - sporadycznie do pocz. XVI w.

• 1468 r. Sudiebnik Kazimierza Jagiellończyka - 24 artykuły, prawo karne i procesowe

Statuty Wielkiego Księstwa Litewskiego

1. I Statut Litewski 1529 r. - w języku staroruskim, 282 artykułów w 13 rozdziałach, prawo publiczne (ustrój państwa i organizacja społeczeństwa), prawo sądowe, opierał się na prawie zwyczajowym i stanowionym, przełożony na łacinę

2. II Statut Litewski 1566 r. - uzupełnienie poprzedniego, 368 artykułów w 14 rozdziałach, wpływ prawa koronnego, 1576 r. tłumaczenie na łacinę

3. III Statut Litewski 1588 r. - dostosowanie prawa litewskiego do zmian po Unii Lubelskiej, 488 artykułów, w razie luki dopuszczał stosowanie prawa rzymskiego, jeszcze większy wpływ prawa koronnego, 1614 r. tłumaczenie na język polski, obowiązywał do 1840 r.

4. Statut wołyński - II Statut z 1566 r. znowelizowany w 1588 r., obowiązujący na terenach włączonych do Korony w 1569 r.

5. Metryka Litewska - od I poł. XV w., zachowana od koń. XV w.

Staropolskie prawo osobowe

Zdolność prawna

• definicja - zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków

• może przysługiwać osobie fizycznej lub prawnej

• w zasadzie osoba fizyczna posiadała pełną zdolność prawną jedynie w obrębie swojego stanu

• nabycie zdolności prawnej - w zasadzie w momencie urodzenia - uznanie przez ojca; ochrona karna płodu (nasciturus), w prawie ziemskim dopuszczalne ustanowienie go dziedzicem, w prawie miejskim wdowa brzemienna mogła posiadać dobra ziemskie, które miał dziedziczyć nienarodzony

• utrata zdolności prawnej - najczęściej na skutek śmierci; skazanie na karę pozbawienia praw, wyjęcia spod prawa, wywołanie (proskrypcja), potem infamia, banicja

Czynniki ograniczające zdolność prawną

Stan

• najszerszy zakres zdolności należał do rycerstwa i możnych, potem szlachty - szczeg. w odniesieniu do własności ziemi; szlachcic w okresie nowożytnym nie mógł się jednakże trudnić rzemiosłem czy kupiectwem pod rygorem utraty szlachectwa (do 1775 r.)

• węższy zakres posiadali duchowni - szczeg. co do testowania i nabywania spadku, nie mogli sprawować opieki; Statuty Kazimierza Wlk nakazywały duchownemu przekazanie dóbr ziemskich świeckiemu krewnemu, jeśli nie chciał z nich pełnić służby wojennej; od XVI w. przed wstąpieniem do zakonu nakaz sprzedaży dóbr, jeśli na nich ciążył obowiązek służby wojennej, zakaz testowania dobrami ziemskimi w ogóle, by ograniczyć możliwości Kościoła do nabywania ziemi; XVII w. tzw. ustawy amortyzacyjne (1635 r. - sejm musiał się zgodzić na przekazanie dóbr ziemskich Kościołowi lub duchownym w zakonach w jakiejkolwiek formie - powtarzano nakaz w 1726, 1764 i 1768 r., także Zbiór Praw Sądowych)

• mieszczanie - zakaz piastowania urzędów i stanowisk kościelnych (1496 r.), zakaz nabywania dóbr ziemskich (1496, 1538, 1543), konstytucja z 1611 r. zakazała miastom i mieszczanom nabywania ziemi pod groźbą ich konfiskaty (wyj. miasta o tzw. prawach szlacheckich), od 1768 r. zezwolono im na dzierżawę dóbr ziemskich, od 1775 r. nabywania dóbr na Litwie, Konstytucja 3 Maja generalnie przyznała to prawo

• chłopi - ograniczenie zdolności dotyczyło stosunków między chłopami różnych panów, a nawet tego samego właściciela - nie mogli bez jego zgody zawierać małżeństw, opuszczać wsi, zaciągać zobowiązań, rozporządzać majątkiem; konstytucja 1511 r. (także Korektura Praw) zezwalała na małżeństwa chłopek z obcymi poddanymi bez zgody pana (niestosowane, popierane przez Kościół - statuty synodalne z 1633 i 1733 r.)

Płeć

• pełną zdolność posiadali wyłącznie mężczyźni

• kobiety miały ograniczoną zdolność prawną w dziedzinie prawa spadkowego, opiekuńczego

• uprzywilejowanie wdowy

Obce pochodzenie

• na pocz. wrogość wobec obcych - cudzoziemcy nie posiadali w ogóle zdolności prawnej, z czasem rozwój prawa gościnności

• później ochrona władcy, ograniczona zdolność prawna w miastach

• ius albinagii - prawo władcy do spadku po zmarłym cudzoziemcu, który nie zostawił spadkobiercy na miejscu i nie sporządził testamentu (kaduk); także główszczyzna za zabicie takiego cudzoziemca przypadała władcy - ograniczanie tego prawa w II poł. XVII w., konstytucja z 1768 r. (i Zbiór Praw Sądowych) dawały te prawa królowi

• prawo detraktu - od 1590 r. za wywóz majątku za granicę przez cudzoziemca lub jego spadkobierców pobierano opłatę w wysokości 1/10 wartości mienia

• od 1589 r. - zakaz posiadania przez cudzoziemca dóbr ziemskich na własność lub prawem zastawu, posiadane musieli sprzedać, od 1775 r. zezwolono na nabywanie dóbr na Litwie

• prawo miejskie zakazywało dokonywania przez nich niektórych transakcji, posiadania placówek handlowych, handlu detalicznego, zawierania z polskimi mieszczanami spółek

Żydzi

• podlegali ochronie ze strony panującego - „słudzy skarbu” książęcego, np. statut wielkopolski z 1264 r. Bolesława Pobożnego)

• mogli udzielać pożyczek oprocentowanych, ale nie pod zastaw nieruchomości lub na listy dłużne (od 1264 r.)

• nie mogli nabywać, dzierżawić dóbr ziemskich, nie mogli trzymać służby złożonej z chrześcijan

• od 1775 r. mogli trudnić się rolnictwem

Religia

• w średniowieczu kacerze (od XII w. ci, którzy odstąpili od Kościoła Katolickiego) byli pozbawieni zdolności prawnej, majątek spadkowy ulegał konfiskacie

• zakaz zawierania małżeństw chrześcijan z niechrześcijanami (np. muzułmańscy Tatarzy)

• zakaz świadczenia przeciwko chrześcijanom

• Tatarzy nie mogli piastować urzędów ziemskich ani uczestniczyć w sejmikach, choć posiadali dobra ziemskie i pełnili służbę wojskową

Cześć

• pozbawienie czci jako kara za naganne postępowanie (kara proskrypcji = wywołania, infamii, banicji, pozbawienia szlachectwa) - śmierć fikcyjna, cywilna

• ograniczenie zdolności z powodu wykonywania danego zawodu - np. kat, komediant, wędrowny poeta, czyściciel ulic i kanałów, hycel (rakarz), łaziebnik, czasem owczarz, młynarz, krawiec

• brak czci z powodu pozycji osobistej, np. nieślubnego pochodzenia - wg prawa magdeburskiego majątek po nim przypadał monarsze jako kaduk, nie mogły posiadać praw szlacheckich, uzyskiwać miejskiego obywatelstwa, mogły dziedziczyć jedynie po matce (Statuty Kazimierza Wielkiego - należała się im główszczyzna za zabicie matki), ale od XVI w. legitymizacja dzieci przez późniejsze małżeństwo rodziców w prawie ziemskim była utrudniona

Zdrowie

• we wczesnym średniowieczu brak pełnego zdrowia fizycznego powodował całkowitą utratę zdolności prawnej (szczeg. prawo lenne, Zwierciadło Saskie wykluczało z dziedziczenia); sytuacja chorych na trąd; Zbiór Praw Sądowych zakazywał niewidomym i głuchym sprawowania opieki

• od późnego średniowiecza choroba psychiczna ograniczała zdolność prawną (Zwierciadło Saskie wykluczało z dziedziczenia)

Zdolność do czynności prawnych

• definicja - zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania wiążących oświadczeń woli, powodujących powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego - czyli można nabywania praw, zaciągania zobowiązań mocą własnego działania

• nie każdy, kto posiadał zdolność prawną miał zdolność do czynności prawnych

Czynniki ograniczające zdolność do czynności prawnych

Wiek

• średniowiecze - 2 okresy: 1. nieletność (małoletność), 2. pełnoletność (lata dojrzałe, sprawne) - Statuty Kazimierza Wlk - dla dziewczynek od 12, a dla chłopców od 15 roku życia

• nowożytność - 3 okresy: 1. nieletność (małoletność), 2. lata sprawne (pełnoletność), 3. lata dojrzałe (roztropne)

Ad. 1.

prawo miejskie I granicę ustawiały na 13 (dziewczynki) i 14 (chłopcy) lat, w prawie ziemskim 12 i 15 lat, od II poł. XVII w. 14 i 18 lat, od 1768 r. jednolicie dla szlachty na 20 lat - brak zdolności do czynności prawnych, działali przez opiekuna

Ad. 2.

prawo miejskie 21 lat, prawo pruskie 25 lat, prawo ziemskie 24 lata - nakaz zgody opiekuna na transakcje, od 1768 r. potwierdzone ograniczenia oraz zakaz brania towarów na kredyt, zaciągania pożyczek, wystawiania weksli, wstępowania do większości klasztorów - ograniczenie zdolności do czynności prawnych

Ad. 3

pełna zdolność do czynności prawnych

Płeć

• od XIII w. pełną zdolność do czynności prawnych posiadała wdowa - zarząd majątkiem po mężu, sprawowanie opieki nad dziećmi

• 1581 r. - nakaz, by mężatki działały przez mężów

• Korektura Pruska - wszystkie kobiety miały mieć opiekę (ojców, braci, mężów)

• 1775 r. - ustanawianie na wniosek wdowy kuratora

Zdrowie

• posiadanie pełnego zdrowia psychicznego od XVI w. decydujące jako warunek skuteczności czynności prawnej

• Formula processus - warunek zdrowia psychicznego

• 1638 r. - procedura uznawania kogoś za niezdolnego do czynności prawnych z powodu choroby psychicznej i ustanawiania kuratora

Osoby prawne

• rozwój pojęcia - „osoba moralna” w prawie kanonicznym, czyli zbiorowości istniejące w Kościele; glosatorzy opracowali pojęcie osobowości okręgu miejskiego - teoria „osoby fikcyjnej”, oderwanej od tworzących ją osób fizycznych; XVII w. koncepcja naturalnoprawna oparta na umowie społecznej, pojęcie „osoba prawna” od XIX w.; 2 postacie:

1. korporacje (stowarzyszenia) - związek osób

2. fundacje (zakłady) - majątek o charakterze celowym, na podstawie aktu założyciela

Korporacje

• we wczesnym średniowieczu opole (wspólność łąk, wód, lasów);

• zbiorowości w Kościele, gminy żydowskie (kahały)

• organizacja miejska - traktowane jako osoby prawne od XIII w., w ich obrębie cechy, gildie, uniwersytety, bractwa humanitarne

• gromady wiejskie

• państwo od XIV w. traktowano jako osobę prawną

• od XVIII w. - spółki akcyjne (regulował je Zbiór Praw Sądowych)

Fundacje

• fundatorzy duchowni lub świeccy

• osoby fizyczne i instytucje

• od XVII w. ograniczenia w tworzeniu fundacji kościelnych

• 1669 r. zakaz tworzenia fundacji z nieruchomości ziemskich bez zgody sejmu

Staropolskie prawo małżeńskie osobowe

Prawo małżeńskie osobowe

• małżeńskie prawo osobowe a majątkowe

• normowało zawarcie małżeństwa, jego ustanie, stosunki osobowe między małżonkami, właściwość sądów w osobowych sprawach małżeńskich

• charakter prawa osobowego małżeńskiego:

1. do koń. XII w. - charakter świecki

2. od pocz. XIII w. - charakter wyznaniowy

Zawarcie małżeństwa - świecka forma

• świecka forma

• najdawniejsze formy zawarcia małżeństwa:

1. faktyczne pożycie - wspólne zamieszkanie, oświadczenie woli, powszechne wśród ludzi ubogich

2. porwanie kobiety (raptus puellae) - bardzo powszechne, do poł. XIII w.

3. kupno żony - przekształcone ze zwyczaju porywania; najbardziej powszechne; umowa między ojcem kobiety a narzeczonym, z początku realna, z czasem kupno władzy (mundium), opieki nad kobietą od ojca, cena przekształciła się w formę „podarku oswadziebnego”, symboliczną, potem w wiano

4. od XIII w. 2 etapy formalnej umowy małżeńskiej:

1. zmówiny - umowa przedślubna między rodzinami narzeczonych (z czasem z udziałem pośrednika = dziewosłęba, innych świadków) - zobowiązanie do zawarcia małżeństwa w przyszłości (termin ślubu, materialne warunki małżeństwa), narzeczony wręczał ojcu narzeczonej jako zadatek drobną sumę pieniężną, przedmiot, np. obrączkę, który traktowano jako zakład (vadium) gwarantujące wykonania zobowiązania; ojciec kobiety także dawał podobny zakład (różdżka, laska)

2. zdawiny (ślub) - realizacja zmówin, uroczysta czynność prawna oddania oblubienicy panu młodemu (zdjęcie wianka, wiązanie rąk); towarzyszyły mu: przenosiny (przeprowadzka do domu męża), pokładziny (copula carnalis)

Zawarcie małżeństwa - kościelna forma (do 1563 r.)

• Kościół Katolicki a małżeństwo:

1. małżeństwo jako sakrament, którego udzielają sobie sami nowożeńcy, a nie ksiądz, który był jedynie świadkiem

2. małżeństwo powstaje na skutek zgodnego oświadczenia woli mężczyzny i kobiety (consensus facit nuptias)

• walka Kościoła z poligamią, zawieraniem małżeństwa przez porwanie, kupno, ograniczanie swobody zawarcia małżeństwa poprzez wymóg zgody rodziców

• początkowo Kościół nie określał szczegółowo formy zawarcia małżeństwa - tylko oświadczenie woli stron, ksiądz błogosławił świecko zawarte małżeństwo zwykle następnego dnia

• stopniowo ingerował w sprawy małżeńskie - monopol Kościoła w/s małżeńskich osobowych: ustawodawstwo + jurysdykcja

• 1197 r. - legat papieski Piotr z Kapui nakazał stosowanie w Polsce kościelnej formy zawarcia małżeństwa - nieprzestrzegany szczególnie na wsi

• Kościelna forma zawarcia małżeństwa:

1. od 1215 r. nakaz zapowiedzi - w 3 kolejne niedziele/święta przed zawarciem małżeństwa w kościołach parafialnych narzeczonych w celu ujawnienia przeszkód małżeńskich; szlachta osiadła od I poł. XV w. została zwolniona od zapowiedzi

2. ślub zawarty w obliczu Kościoła (in facie Ecclesiae) - oświadczenie woli w obliczu kapłana i w obecności świadków; śluby szlachty osiadłej zawierano w domu jednego z nowożeńców (zazwyczaj panny młodej)

• uboga ludność nadal stosowała zwyczajową formę zawarcia małżeństwa - do poł. XVI w. Kościół je tolerował i uważał związek za ważny, ale traktował tę formę jako tajemną wobec siebie i nakazywał uzupełnić kościelną formą

• XIII w.: zmówiny przekształciły się w zaręczyny (sponsalia de futuro) = oświadczenie zawarcia małżeństwa w przyszłości, zdawiny w umowę ślubu (sponsalia de praesenti)

• dekret Tametsi (1563 r.) uchwalony przez Sobór Trydencki z l. 1545-1563 - reforma kanonicznego osobowego prawa małżeńskiego (obowiązywał do 1917 r., zasady takie same do dziś) - przyjęcie w Polsce na mocy uchwał synodu piotrkowskiego 19.05.1577 r.

1. nowożeńcy mają zdolność zawarcia małżeństwa przed właściwym plebanem (zazwyczaj panny młodej)

2. zgoda nowożeńców tworzy małżeństwo

3. ksiądz jedynie świadkiem zawarcia małżeństwa, które błogosławił

4. obowiązkowa obecność 2 świadków

5. obowiązywały zapowiedzi

6. egzamin przedślubny ze znajomości katechizmu

7. nieważność umowy ślubnej = brak powstania sakramentu; powody:

1. brak zgody (wady oświadczenia woli: brak świadomości, błąd, podstęp, groźba, pozór)

2. brak właściwej formy

3. zaistnienie przeszkód zrywających

Przeszkody małżeńskie

• definicja - czynniki przeszkadzające zawarciu małżeństwa; podział na:

1. przeszkody zrywające - powodowały nieważność małżeństwa

2. przeszkody wzbraniające - nie dopuszczały do zawarcia małżeństwa, ale zawarte z ich pogwałceniem było ważne

• katalog przeszkód sformułował Kościół już w średniowieczu

• niektóre przeszkody regulowało prawo świeckie - np. w prawie staropolskim: wymóg zgody rodziców/opiekunów (brak powodował utratę przez kobietę prawa do posagu); od 1511 r. „małżeństwa córek rolniczych są wolne”, ale w praktyce wymagano zgody właściciela wsi na małżeństwo z obcym poddanym; prawo litewskie: przeszkoda różnicy pochodzenia; 1616 r. kara śmierci dla obu stron za małżeństwo chrześcijanki z Tatarem

1. Przeszkody zrywające

• pokrewieństwo - w linii prostej zakaz bezwzględny; w linii bocznej ograniczony do pewnego stopnie pokrewieństwa (od X w. do VII stopnia komputacji kanonicznej; od soboru laterańskiego IV w 1215 r. do IV stopnia)

• powinowactwo

• pokrewieństwo sztuczne, prawne (adopcja)

• pokrewieństwo duchowe

• wyższe święcenia duchowne, śluby zakonne

• istniejące małżeństwo jednej ze stron

• brak chrztu jednej ze stron

• nieświadoma nierówność stanowa

• cudzołóstwo

• impotencja

• porwanie kobiety

2. Przeszkody wzbraniające

• różnorodność wyznania wśród chrześcijan

• niepełnoletność jednej ze stron

Kanoniczne prawo osobowe małżeńskie - XVI-XVIII w.

• krytyka i naruszenie monopolu Kościoła Katolickiego w zakresie ustawodawstwa i sądownictwa w/s osobowych małżeńskich

1. gallikanizm we Francji - rozróżnienie umowy (regulowanej prawem świeckim) od sakramentu (regulowanego prawem kanonicznym)

2. protestantyzm - zaprzeczenie sakramentalnego charakteru małżeństwa, instytucja całkowicie świecka podlegająca prawu świeckiemu

Rozwiązanie małżeństwa

• w prawie świeckim

• śmierć, ale ograniczenia w swobodzie ponownego zamążpójścia wdowy

• rozwód - za obopólną zgodą, jednostronnie - powody musiały być udowodnione

• proskrypcja

• w prawie kanonicznym

• śmierć

• wyjątkowo rozwiązanie małżeństwa zawartego, ale niedopełnionego (często pod warunkiem wstąpienia 1 strony do klasztoru)

• faktyczne rozdzielenie małżonków - separacja - za ich zgodą lub na mocy orzeczenia sądowego, stała lub czasowa

• w prawach innych wyznań

• kościoły protestanckie - rozwód z powodu cudzołóstwa

• kościół prawosławny - rozwód z powodu cudzołóstwa, zesłania na wieczną katorgę, zaginięcie bez wieści, nieuleczalnej choroby, niemocy płciowej, nastawanie na życie współmałżonka

• wyznanie mojżeszowe - instytucja listu rozwodowego

• unieważnienie małżeństwa w prawie Kościoła Katolickiego - stwierdzenie nieważności od początku umowy ślubnej, a tym samym brak powstania sakramentu

Jurysdykcja w sprawach osobowych małżeńskich

• małżeństwa kanoniczne - od XIII w. przejmowanie jurysdykcji w sprawach małżeńskich osobowych przez sądy kościelne

• małżeństwa prawosławnych - podlegały jurysdykcji Kościoła Prawosławnego, ale w ich stosunku sądy świeckie dłużej rywalizowały z kościelnymi - na ziemiach ruskich urzędnicy państwowi i dominialni w XV-XVII w. sami udzielali prawosławnym ślubów i rozwodów mimo protestów hierarchii prawosławnej

• małżeństwa protestantów - udzielane przez pastorów podlegały sądom tego wyznania, ale w coraz większym zakresie sądom państwowym

• małżeństwa żydowskie - podlegały sądom kahalnym

Staropolskie majątkowe prawo małżeńskie

Majątkowe prawo małżeńskie

• od samego początku było to prawo świeckie - ustawodawca i sądy państwowe

• normowało stosunki majątkowe małżeńskie w czasie trwania związku, jak i po jego ustaniu

• majątek małżeński - masa majątkowa wnoszone przez męża + wniesiony przez żonę

• stosunki majątkowe małżonków były ułożone w drodze:

1. umowy ślubnej (intercyzy) lub w razie jej braku

2. przepisy prawa zwyczajowego i stanowionego

• przepisy prawa normowały zasady zawierania umów małżeńskich

• ogromne zróżnicowanie systemów majątkowych małżeńskich

Umowy ślubne (intercyzy)

• zawierane przy zaręczynach

• wpisywane do ksiąg sądowych

• określały wielkość i rodzaj mas majątkowych wnoszonych przez obu nupturientów do małżeństwa (majątek męża + wyprawa + posag + wiano), regulowały wzajemne stosunki majątkowe między nimi

• mogły modyfikować lub zmieniać zwyczajowe lub stanowione zasady regulowania stosunków majątkowych małżeńskich

• znane w prawie ziemskim i miejskim, w prawie wiejskim rzadziej w sformalizowanej formie

Elementy majątkowe małżonków

• Wyprawa (gerada, szczebrzuch)- ruchomości, które żona otrzymywała od swojej rodziny i posiadała do swojego osobistego użytku; w czasie trwania małżeństwa mogła się powiększyć; pozostawała własnością żony i mogła w zasadzie swobodnie nią rozporządzać; w czasach nowożytnych stanowiła część posagu

• Posag (dos)- z pocz. nie odróżniany od wyprawy, stanowił jej część, pojawił się w XIII w., był częścią spadkową należną córce po rodzicach, najczęściej w postaci gotówki lub sumy zapisanej do nieruchomości (którą dawano w zastaw użytkowy mężowi), czasem nieruchomości (nierodowe), na wsi tylko ruchomości; od 1496 r. wyposażenie musiało być wpisane do ksiąg sądowych; obowiązek wyposażenia kobiety ciążył na ojcu, a po jego śmierci na braciach (konstytucja 1588 r. nakazywała, by bracia nie dawali mniejszy niż ojciec), zazwyczaj był mniejszy niż część spadkowa należna w drodze spadkobrania, Zbiór praw sądowych (1778) określał go na 1/3 dóbr ojczystych w zbiegu z bratem; utrata prawa do posagu w przypadku wyjścia za mąż bez zgody rodziny lub mezaliansu, po śmierci żony posag i wyprawę dziedziczyły dzieci (gdy ich nie było wracały do rodziny żony)

• Wiano (przywianek, dotalicium) - odwzajemnienie się męża za posag, zabezpieczenie żony na wypadek wdowieństwa lub porzucenia, pojawiło się w XIV w., początkowo ustanawiane było w ruchomościach, z czasem w nieruchomościach (szlachta), potem w pieniądzach, niekoniecznie równe posagowi (w miastach kilkakrotność posagu)

• Oprawa - zabezpieczenie przez męża sum wiennych i posagowych na połowie swoich dóbr, w prawie miejskim nawet na całości, kobieta otrzymywała prawo zastawu bez dzierżenia (hipotekę), który po śmierci męża zmieniał się w zastaw z dzierżeniem, dobrami oprawnymi mąż zarządzał, ale rozporządzał tylko za zgodą żony; oprawy dokonywano tzw. listem oprawnym (wiennym) wpisywanym do ksiąg sądowych od XV w., po śmierci żony dobra oprawne przechodziły na dzieci (gdy ich nie było wiano wracało do męża); wdowie nie mającej wiano od XV w. należał się tzw. wieniec od spadkobierców męża (30 grzywien na Rusi i w Małopolsce)

• Podarki - od XVI w. podarek poranny (Morgengabe) dawany żonie przez mężą po nocy poślubnej, tylko bogata szlachta, podarek poślubny (jednorazowy, doroczny)

Ustroje (systemy) majątkowe

• Wspólność majątkowa - majątek wniesiony do małżeństwa z obu stron stawał się ich wspólną własnością, zarządzał wspólnym majątkiem mąż, gdy umierał 1 z małżonków, majątek przypadał jako współwłasność pozostałemu małżonkowi i dzieciom albo następował podział między tego małżonka i dzieci, gdy bezdzietne majątek przypadał w całości małżonkowi albo tylko w części (2/3, 1/2, 1/3), a reszta dla spadkobierców zmarłego (prawo chełmińskie, wiejskie)

• Ograniczona wspólność majątkowa - w prawie miejskim, różne postacie:

1. wspólnością były tylko wniesione ruchomości, dochody z dóbr własnych, ruchomości i nieruchomości nabyte (ale nie rodowe); majątkiem odrębnym żony zarządzał mąż; po śmierci 1 z małżonków majątek wspólny dzielono między żyjącego a spadkobierców

2. wspólnota dorobku - ruchomości i nieruchomości - mąż zarządzał też majątkiem odrębnym żony, po śmierci 1 z małżonków na nieruchomościach zabezpieczano ich prawa majątkowe, a całością zarządzał rodzic, gdy nie było dzieci dzielono między żyjącego a spadkobierców (ale żona lub jej spadkobiercy otrzymywali z reguły tylko 1/3)

3. wspólnota tylko ruchomości tak wniesione, jak i nabyte, dalej jak w pkcie 2.

• Rozdzielność majątkowa (wspólny zarząd majątkowy, jedność zarządu majątkowego) -prawo średzkie i magdeburskie, każdy z małżonków miał swój odrębny majątek, którego był właścicielem i mógł nim dysponować, majątkiem żony zarządzał mąż, po śmierci małżonka jego majątek przechodził na spadkobierców

• System posagowy - powszechny w prawie ziemskim, Korektura Pruska (1598), wnoszony do małżeństwa posag pozostawał własnością żony, ale dobrami posagowymi zarządzał mąż, jeśli posag w sumie pieniężnej, to mąż zabezpieczywszy ją oprawą, obracał nią, poza posagiem żona mogła posiadać odrębny majątek ruchomy i nieruchomy nabyty przez małżeństwem lub w czasie jego trwania, z zasady zarządzała i rozporządzała nim sama (jeśli mąż to jako jej pełnomocnik)

Wdowieństwo

• pozycja wdowy z początku bardzo samodzielna - rozporządzała i korzystała z posagu i wiana, a także swoich odrębnych dóbr, nawet z dorosłymi synami mogła korzystać z pozostałego po mężu majątku do śmierci lub powtórnego zamążpójścia (niedział synów z matką)

• Statuty Kazimierza Wielkiego - ograniczenie pozycji wdowy-szlachcianki: gdy byli dorośli synowie należała się jej tylko wyprawa, posag i darowizny od męża, w praktyce niestosowane, zakaz tej praktyki contra legem jako szkodliwej przez Statut Warcki (1423)

• dożywocie - od XV w. (Statut Warcki) możliwy zapis dożywocia dla żony na wypadek wdowieństwa, dający jej prawo użytkowania całego z reguły majątku mężowskiego (bez możliwości jego zbycia, obciążenia, ale z prawem wydzierżawienia) do końca życia lub powtórnego zamążpójścia, XVI w. wzajemne zapisy dożywocia, stały się regułą w prawie ziemskim, ale występowały też w miastach i wsiach, dożywocie nie ograniczało prawa małżonka do dysponowania dobrami nim obciążonymi, ograniczało prawa spadkobierców (krytyka w XVII i XVIII w.), Zbiór praw sądowych (1778): zapis jednostronny lub wzajemny albo wynikać z przepisu, tylko na części majątku, podobnie w Kodeksie Stanisława Augusta

Staropolskie prawo rodzinne i opiekuńcze

Pokrewieństwo

• w linii prostej - zstępni i wstępni

• w linii bocznej

• stopnie pokrewieństwa

1. komputacja rzymska - w prawie spadkowym: tot gradus quod generationes

2. komputacja kanoniczna - w prawie małżeńskim

Stosunki między rodzicami a dziećmi

• duży zakres władzy ojcowskiej

• władza ojcowska ustawała w chwili zawarcia przez dziecko małżeństwa (w przypadku szczeg. córek) lub osiągnięcia dojrzałości; istnienie instytucji niedziałów ojcowskich

• Zbiór praw sądowych (1778) przewidywał „rządy ojca i matki”

• w stosunkach majątkowych - tzw. niedziały ojcowskie utrudniające uniezależnienie się dorosłych synów

Pochodzenie dziecka

• dzieci prawe i nieprawe (bękart, wylęganiec, pokrzywnik) zrodzone w związku pozamałżeńskim lub z małżeństwa nieważnego

• pogorszenie sytuacji dzieci nieprawych pod wpływem nauki Kościoła

• dzieci nieprawe nie wchodziły do rodziny ojca, nie dziedziczyły po nim, nie nosiły jego nazwiska, nie nabywały praw szlacheckich

• możliwość uprawnienia, legitymowania dzieci nieprawych przez ojca:

1. przez później zawarte małżeństwo (per subsequens matrimonium) - dopuszczane przez prawo kanoniczne, w prawie ziemskim od 1578 r. (powtórzone w 1633 r.) zakaz legitymowania w ten sposób; dozwolone ponownie od 1768 r., ale i tak nie nabywały praw szlacheckich, w prawie miejskim i wiejskim dopuszczalna

2. król mógł legitymować nieprawe dziecko - do 1578 r., od tego roku konieczna była zgoda sejmu, król mógł legitymować w miastach królewskich

Adopcja - przysposobienie

• rozpowszechniła się w XIII w. wśród szlachty

• z początku instytucja o charakterze familijnym

• od XVI w. nabierała cech majątkowych - dla celów ominięcia zakazów i ograniczeń w obrocie nieruchomości - dlatego adoptowany nie zrywał związków rodzinnych z biologiczną rodziną, ani nie tracił uprawnień spadkowych, nazwisko adoptującego przyjmował tylko wtedy, gdy obejmował po nim majątek nieruchomy, adoptować mogła także kobieta za zgodą swoich krewnych, adopcja była odwołalna

• adopcja braterska wśród szlachty w czasach nowożytnych - zapewnienie dziedziczenia wzajemnego po sobie

• adopcja do herbu - bez skutków majątkowych, stosowana najczęściej wobec nobilitowanych, zakazana w 1616 r.

Stosunki majątkowe rodzinne

• Umowa wydziału - wyposażenie w grunt oraz inwentarz syna lub córki przy zawieraniu małżeństwa

• Umowa wymowy - zastrzeżenie ze strony rodziców, którzy przekazywali prowadzenie gospodarstwa dzieciom, by dożywotnio mogli mieszkać u nich i mieć utrzymanie

Opieka nad nieletnimi

• w średniowieczu opieka sprawowana w interesie majątku pupila, była prawem a nie obowiązkiem krewnych

• w czasach nowożytnych stopniowo uwzględniano dobra osobistego pupila, rozszerzono krąg osób uprawnionych do opieki, stworzono urzędową kontrolę jej sprawowania (od konstytucji 1775 r.)

• osoby opiekunów:

1. opieka naturalna, przyrodzona - matka, po jej śmierci lub zamążpójściu najbliżsi krewni

2. opieka testamentowa (ojcowska) - Statut warcki (1423) przyznawał ojcu prawo do ustanawiania opiekuna w testamencie spośród krewnych lub obcych

3. opieka nadana, urzędowa - w razie braku opiekuna testamentowego czy naturalnego

• obowiązki i prawa opiekuna:

1. utrzymywanie i wychowywanie pupila

2. dbanie o całość i nienaruszalność jego majątku

3. prawo do pobierania dochodów z majątku pupila

4. 1565 r. obowiązek sporządzania przy obejmowaniu opieki inwentarza w obecności 2 krewnych ojca, zakaz zbywania, obciążania majątku pupila, obowiązek wykształcenia pupila, mógł być pozbawiony funkcji

5. Od XVI w. jeśli opiekun nie chciał wydać 18-lteniej szlachcianki za mąż (bo utraciłby zarząd jej dobrami) to mogła ona prosić krewnych lub króla o innego opiekuna

6. II poł. XVIII w. - w razie braku testamentowego opiekuna opiekę obejmowała matka, jeśli i jej nie było wyznaczał go sąd ziemski lub grodzki, król władzą nadopiekuńczą, coroczne rachunki w sądzie, wynagrodzenie w wysokości 10% dochodów z majątku pupila

• prawo miejskie - specjalne urzędy nadzorujące, opiekunów wyznaczał sąd spośród krewnych, sporządzanie inwentarza, rachunek z opieki

• prawo wiejskie - wyznaczali opiekuna rodzice, urząd wiejski lub dwór, oni sprawowali nadzór

Kuratela

• opiekę nad dorosłymi nazywano kuratelą od XVI w.

• dla chorych fizycznie lub psychicznie, upośledzonych, w podeszłym wieku, marnotrawcy, od XVI w. dla osób, które osiągnęły lata sprawne, ale nie dojrzałe, stare panny, kobiety separowane, rozwódki, czasem wdowy

• wyznaczani przez podopiecznych lub na wniosek rodziny, dla marnotrawcy przez króla

• kurator jedynie współdziałał w zarządzie majątkiem podopiecznego, choć w przypadku marnotrawcy uprawnienia kuratora były szersze

Staropolskie prawo rzeczowe

Prawo rzeczowe - definicja

• reguluje zakres bezpośredniego władztwa człowieka nad rzeczą oraz społeczne formy korzystania z rzeczy

• prawa podmiotowe bezwzględne, skuteczne względem wszystkich (erga omnes) z jednoczesnym wykluczeniem innych od tego korzystania jako nieuprawnionych

• brak rozróżnienia form władztwa nad rzeczą, czyli między posiadaniem, własnością czy ograniczonymi prawami rzeczowymi

Rzeczy

• obejmowały dobra materialne, z czasem także niematerialne

• podział rzeczy:

1. nieruchome - ziemia i wszystko, co jest z nią trwale złączone, podział nieostry (na Mazowszu konie w ilości do 10 sztuk były ruchomościami, powyżej nieruchomościami), prawo ziemskie jak nieruchomości traktowały sumy spadkowe, posagowe, zastawne

• dobra dziedziczne - traktowane jako przedmiot własności całej rodziny, ograniczenie w dysponowaniu

• dobra nabyte - stawały się dziedziczne z chwilą przejścia na spadkobierców

2. ruchome - większa swoboda w dysponowaniu, szczególnie na wypadek śmierci

Posiadanie

• definicja - faktyczne władztwo nad rzeczą, stan faktyczny a nie prawny, określane jako dzierżenie

• brak odróżnienia od własności i innych praw rzeczowych do czasów nowożytnych, pełne rozróżnienie w prawie miejskim, w prawie ziemskim było nie tylko stanem faktycznym, ale i tytułem samoistnym do władania rzeczą, jednym z praw na rzeczy cudzej

• elementy składowe posiadania: corpus (faktyczne władanie) i animus rem sibi habendi (wola władania rzeczą jak swoją)

• we wczesnym średniowieczu możliwość uznania za posiadacza kogoś, kto nie władał rzeczą (idealny posiadacz), możliwość posiadania tej samej rzeczy przez kilka osób z innych tytułów (posiadaczem ziemi był każdy, kto z niej pobierał jakieś pożytki: posiadacz pośredni i bezpośredni)

Ochrona posiadania

• posiadanie prawne (oparte na tytule prawnym) a bezprawne (wyzucie z posiadania, naruszenie spokojnego posiadania, „wybicie z dóbr”)

• do końca średniowiecza w procesie o naruszenie posiadania poruszano także kwestię bezprawności posiadania (czyli badano tytuł prawny do posiadania rzeczy) - wymieszanie procesu posesoryjnego (fakt wyzucia z posiadania) z kwestiami petytoryjnymi (stwierdzenie praw do rzeczy) - brak odpowiedniej, skutecznej, szybkiej reakcji na fakt naruszenia posiadania

• w XIII w. na Śląsku początek odróżniania procesu posesoryjnego od petytoryjnego, w XIV w. instytucja mandatów restytucyjnych monarchy lub starosty przywracające spokojne posiadanie bez rozstrzygania prawa do rzeczy, XV w. ochrona posesoryjna w prawie zwyczajowym łęczyckim, proces posesoryjny przewidywała Korektura Praw (1532), normowały go konstytucje z l. 1543, 1587, 1699, 1726 (choć i tak w procesach posesoryjnych nadal pojawiały się elementy petytoryjne)

• od 1543 r. proces posesoryjny toczył się przez sądem grodzkim, skargę posesoryjną wnosiło się w okresie 1 miesiąca od dnia gwałtownego naruszenia posiadania, skrócone dochodzenie (skrutynium) w celu zbadania faktu spokojnego posiadania i faktu jego naruszenia, w przypadku zasadności skargi przywracano posiadanie bez badania tytułu prawnego

Prawo własności

• definicja - prawne władztwo nad rzeczą, najpełniejsze spośród wszystkich praw rzeczowych, brak wypracowania definicji w prawie ziemskim, określano ją poprzez wyliczanie uprawnień właściciela

• określano ją jako: possessio perpetua, hereditaria, dzierżenie wieczyste, dziedzictwo, od XIII w. jako własność (dominium), ale jeszcze sporadycznie do XV w.

• zależność prawa własności od przynależności do określonego stanu społecznego

• kwestia własności ziemi - uprawnienia feudała, immunitety, władztwo sądowo-administracyjne nad ludnością

• własność zbiorowa=pospólnej ręki - stosowana w stosunku do nieruchomości (od własności wspólnot terytorialnych, przez własność rodów, po własność rodzin jako niedział rodzinny); zarządzanie i rozporządzanie rzeczą tylko zbiorowo, prawa uczestnika były niezbywalne (po jego śmierci jego dział nie przypadał spadkobiercom, ale powiększał masę niedziału); tendencja do indywidualizacji prawa własności ziemi od XIV-XV w.

• niedział ojcowski - od XIII w., wpólne władanie ziemią przez ojca i dzieci, powstawał z momentem ich urodzenia, większe uprawnienia ojca (zarząd, reprezentacja na zewnątrz), dzieci nie miały prawa do żądania wydzielania im części

• niedział braterski - mógł obejmować też niezamężne siostry, braci stryjecznych, bratanków, mniej trwały od ojcowskiego

• niedział częściowy - grunty orne stanowiły własność indywidualną, zaś łąki, lasy, wody należały do niedziału rodzinnego lub własności całej wsi

Własność podzielona (feudalna) i pełna (alodialna)

• własność podzielona, warunkowa - występowała w okresie feudalnym w stosunku do nieruchomości

• do tej samej nieruchomości uprawnienia własnościowe miał pan feudalny (senior, właściciel zwierzchni: dominium directum, eminens) i właściciel użytkowy, podległy (wasal, dominium utile)

• rozwijana poprzez lokacje gruntowe, nadania (beneficja) dokonywane w Polsce przez monarchę z jego regale ziemi (własność zwierzchnia nad ziemią uprawianą przez pospolitą wolną ludnością oraz obszarami niezagospodarowanymi)

• nadania lenn przez innych właścicieli poza monarchą w XIII w. na Śląsku, w innych dzielnicach sporadycznie przez magnatów (szczeg. na wschodzie, czy hierarchów kościelnych) - szlachta lenna nie posiadała pełni praw politycznych, II poł. XVI w. likwidacja lenn na Rusi, Podolu i Podlasiu; 1505 i 1565 zakazy ustanawiania lenn w królewszczyznach, indywidualne przekształcenia lenn w alodia w l. 1768-1791, lenna przewidywał Zbiór Praw Sądowych (1778)

• własność bezwarunkowa, alodialna, pełna

• monarcha nadawał beneficja rycerstwu z obowiązkiem służby wojennej (z początku czasowe, potem dożywotnie, XII-XIII w. przekształcane w dziedziczne)

• XIII/XIV w. własność alodialna stanowiła regułę - na skutek wzrostu znaczenia rycerstwa wobec monarchy i kształtowania się zasady równości wśród szlachty

• z tzw. własnością „na prawie rycerskim” związany był zawsze obowiązek służby wojennej

• od XVI w. utrata znaczenia przez obowiązek służby wojskowej, umacnianie się własności alodialnej

• II poł. XVIII w. przekształcanie we własność kapitalistyczną

Własność w prawie miejskim i wiejskim

• w miastach po lokacji grunty miejskie były własnością pana miasta lub samego miasta

• w praktyce parcele i wybudowane na nich domy znajdowały się dziedzicznym i wieczystym posiadaniu mieszczan, którzy mogli nimi swobodnie dysponować, na rzecz pana miasta świadczyli czynsz

• w dobrach królewskich przekształcanie tej własności od XV w. przekształcała się we własność alodialną (potwierdzenie w ustawie o miastach królewskich 1791 r.)

• w miastach prywatnych mieszczanie byli jedynie własność podległą gruntów, na ich alienację musieli mieć zgodę pana, świadczenie na rzecz pana obejmowały czasem nawet pańszczyznę; powolne umacnianie się uprawnień w XVIII w.

• na wsi własność podzielona - uprawnienia prywatnoprawne (prawo do renty feudalnej i udzielania zgody na alienację gruntu) i publicznoprawne feudała; uprawnienia chłopa do użytkowania, alienacji za zgodą, obowiązek świadczenia renty feudalnej

• po okresie lokacji (XIII/XIV w.) 2 formy własności podległej kmiecia: prawo zakupne (w sytuacji nabycia gruntu od pana) i dziedzictwo (własność pańska)

• od poł. XV w. pogarszanie sytuacji chłopów, wzrost podległości osobistej połączonej z przypisaniem do gruntu, zanik w dobrach szlacheckich własności opartej na prawie zakupnym, utrzymanie w królewszczyznach gł. małopolskich; pojawiało się dziedziczne (brak prawa alienacji, oparte na dzierżawie=emfiteuzie wieczystej lub dziedzicznej), a nawet czasowe użytkowanie

• II poł. XVIII w. polepszanie praw chłopów do gruntu - w królewszczyznach powszechne dziedziczne użytkowanie, 1792 r. nadanie chłopom w królewszczyznach własności podległej, 1794 r. uniwersał połaniecki - nieusuwalność chłopa z gruntu w sytuacji wywiązywania się z obowiązków

Ograniczenia własności

• Prawo bliższości - prawo krewnych do udzielania zgody na alienację dóbr nieruchomych (z czasem jedynie rodowych); w razie jej braku transakcja była nieważna, a krewni mogli odzyskać grunt bez zwrotu ceny

• z czasem przekształciło się w prawo pierwokupu (krewni w kolejności stopnia pokrewieństwa mieli prawo pierwokupu nieruchomości, właściciel musiał im najpierw zaproponować jej kupno, zanik w XIV w.) i prawo skupu=retraktu (gdy sprzedający nie zaproponował kupno krewnym, którzy mieli prawo przymusowego wykupu ziemi od nabywcy za cenę nabycia)

• od XV w. określono termin 6 tygodni, w czasie którego trzeba było ogłosić zamiar skorzystania z prawa bliższości, zakaz przy darowiźnie i zamianie (z wyj. prawa mazowieckiego do 1576 r.)

• ustawa z 1768 r. i rezolucja Rady Nieustającej z 1777 r. zniesienie prawa bliższości w prawie ziemskim

• w prawie miejskim szerszy zakres prawa bliższości (prawo odkupu), zaś w wiejskim nawet można było zastrzec prawa pierwokupu krewnych sprzedawcy pierwotnego względem nabywcy, gdy ten chciał z kolei sprzedać nieruchomość

• Regalia - prawa gospodarcze zastrzeżone wyłącznie dla monarchy, od XIV w. niektóre z nich stawały się przynależnością własności na prawie rycerskim (rybołówstwa, budowy i posiadania grodów, karczmy i młyna), regale polowania zniesiono w XV w., bartne w 1538 r., regale górnicze w 1573 r.

• Prawo sąsiedzkie - rośliny, które przerastały na grunt sąsiada, właściciel gruntu miał usunąć, spadające owoce na grunt sąsiada mogły być przez niego zbierane, możliwość wypasu po zbiorach na cudzych gruntach („prawo kobylego pola”), Statut warcki (1423) dawał prawo polowania i połowu na cudzych gruntach od zbiorów do św. Wojciecha (zniesione w 1775 r.), w prawie miejskim ograniczenia w prawie budowlanym

• Ordynacje i fideikomisy (substytucje) - z prawa rzymskiego, gdzie spadkodawca zobowiązywał spadkobiercę, by spadek przekazała określonej osobie, założyciel nowożytnej ordynacji czy fideikomisu zakazywał, by dany spadek był alienowany, dzielony, obciążany, określał, w jaki sposób miał być dziedziczony (zasadniczo na zasadzie primogenitury), ordynacje: radziwiłłowskie 1586, zamojska 1589, myszkowska 1601, ostrogska 1609

Nabycie własności

• Nabycie pierwotne - powstawało nowe prawo własności, nabywca nie wyprowadzał swojego prawa od poprzednika, który mógł nie istnieć, stąd jego zakres nie zależał od wcześniej powstałych ograniczeń czy obciążeń

1. zawłaszczenie rzeczy niczyjej lub porzuconej (occupatio) - ruchomości: poprzez objęcie w posiadanie (np. rzeczy i rozbitków wyrzuconych na brzeg, łupy wojenne), zaś nieruchomości: poprzez jej użytkowanie w drodze tzw. zapowiedzi (zakaz wstępu innym osobom na grunt, oznaczenie za pomocą znaków granicznych, tj. słupów, kamieni, znaki na drzewach)

2. zasiedzenie (dawność, usupatio) - nabycie własności w drodze długoletniego, spokojnego i nieprzerwanego posiadania

• w prawie ziemskim od XIII w., do XIV w. czasokres posiadania nie był określony, Statuty Kazimierza Wielkiego określiły termin w największej ilości przypadków na 3 lata i 3 miesiące (Małopolska), 8 lat (Wielkopolska), ale odpowiednio 15 i 30 lat dla zastawionych nieruchomości, nie były wymagane słuszny tytuł nabycia ani dobra wiara

• w prawie miejskim wymagano tytułu prawnego i dobrej wiary (subiektywnego przekonania o zgodności postępowania z prawem) tak w chwili nabycia, jak i przez cały okres posiadania, terminy: ruchomości 1 rok 6 miesięcy, nieruchomości tyle samo, gdy już nastąpiło wzdanie, zaś w innych wypadkach 31 lat, 6 tygodni i 3 dni, nie można było zasiedzieć własności publicznej, rzeczy służącej kultowi religijnemu lub pochodzącej z kradzieży

• nabycie pochodne - nabywca nabywał prawo własności od poprzednika (z takimi samymi obciążeniami czy ograniczeniami) na podstawie tytułu prawnego

1. nabycie własności ruchomości w drodze tradycji, tj. fizyczne wręczenie rzeczy nabywcy bezpośrednie lub pośrednie

2. nabycie własności nieruchomości w drodze tytułu prawnego i 2 umów rzeczowych skutecznych wobec wszystkich

1. tytuł prawny - spadkobranie (tylko wtedy, gdy spadkodawca był właścicielem, jeśli nie to nabywca nabywał tylko posiadanie), nadanie monarsze (ograniczane od 1454 r., od 1504 r. wieczyste nadanie tylko za zgodą senatu w czasie obrad sejmowych w sytuacji konieczności państwowej) lub umowa obligacyjna (skuteczna tylko wobec nabywcy)

2. wzdanie (zdanie, wywiązanie, resignatio) - przenosiło własność, zbywca rezygnował z własności, zrzekał się go poprzez wypowiedzenie formuły, zbywca wręczał nabywcy grudkę ziemi, kapelusz lub rękawiczki, do XIII w. zwyczaj picia wody lub miodu (woda zrzeczenia się); z czasem wzdanie dokonywano poza gruntem, od XIII w. przed księciem, od poł. XIV w. przed sądem ziemskim (wpis do akt, ksiąg inskrypcji o charakterze konstytutywnym i wydawanie nabywcy wypisu), w prawie miejskim w księdze sądowej wpisywano umowę obligacyjną i akt wzdania, w prawie wiejskim formalnie za zgodą pana, najczęściej przed sądem wójtowskim wraz z wpisem umowy do ksiąg sądowych

3. wwiązanie (intromissio) - wejście w posiadanie poprzez symboliczne wskoczenie na grunt, zapalenie ogniska, obejście granic; z początku obie umowy rzeczowe dokonywane razem w obecności świadków (opola), potem rozdzielono je w czasie i co do miejsca, wwiązanie zawsze na gruncie w obecności świadków (opola, księcia, woźnego sądowego i sąsiadów, w prawie miejskim sędziego i ławników, w prawie wiejskim w obecności urzędu wiejskiego poprzez symboliczne przekazanie zielonej rózgi

Utrata własności

• porzucenie rzeczy w momencie jej zawłaszczenia przez inną osobę

• na skutek upływu dawności poprzez nieużywanie rzeczy i niedochodzenie prawa własności - inna osoba nabywa ją w drodze zasiedzenia

• wywłaszczenie - budowa dróg, kanałów itp., na podstawie decyzji królewskiej, a od XVI w. uchwała sejmowa, od 1591 r. zajmowała się nim sejmowa komisja skarbowa

• konfiskata majątku - w drodze orzeczenia sądowego jako kara za przestępstwa (wyłącznie od 1422 r.)

Ograniczone prawa rzeczowe

• zapewniały możność władania rzeczą w sposób bezwzględny, z wyłączeniem osób trzecich,

• były to prawa do rzeczy będącej własnością innej osoby

• określane jako prawa na rzeczy cudzej

• dawały uprawnienia w określonym ograniczonym zakresie

• wolności (służebności) - dawały prawo do korzystania z cudzej rzeczy ograniczając prawa właściciela, który musiał znosić działalność innej osoby na swojej rzeczy, powstawały w wyniku umowy, ustawy (zwyczaju), zasiedzenia, wyroku sądowego

• prawo ziemskie i wiejskie - wolności gruntowe (wolności drogowe: przejazdu, przechodu, przegonu zwierząt), prawo przeprowadzenia wody przez cudze grunty; wolności leśne (prawo wyrębu i wypasu bydła, zbierania chrustu i jagód, wybierania miodu z barci)

• prawo miejskie - prawo wykorzystania muru sąsiada, prawo widoku, światła, okapu i ścieku z dachu, prawo powierzchni, zabudowy na cudzym gruncie

• ciężary realne - w odróżnieniu od wolności, właściciel nieruchomości zobowiązany był do pozytywnego działania, świadczenia periodycznego (pieniężnego lub w naturze), które obciążało nieruchomość, pojawiła się w XIV-XV w., były to:

• renty - feudalne (obciążenia gruntów chłopskich: czynsze, prace i usługi, ciężary na gruntach miejskich) i umowne (kupno lub darowizna): darowano renty na rzecz instytucji kościelnej; kupowano rentę w ten sposób, iż wpłacano właścicielowi nieruchomości sumę pieniężną, w zamian za co każdorazowy posiadacz nieruchomości musiał uiszczać periodyczne świadczenia na rzecz wierzyciela (spadkobierców); obejście prawa o zakazie pożyczek z odsetkami; zakupiona renta miała z początku charakter wieczysty, potem dożywotni, z czasem czasowa, czyli można ją było wykupić (renta wykupna, wyderkaf), ta ostatnia głównie w prawie ziemskim, czas wykupu zależał od właściciela nieruchomości, od 1635 r. renta w wysokości 7% wpłaconego kapitału i zakazana obciążanie nieruchomości ziemskich rentami na rzecz Kościoła powyżej połowy ich wartości;

• inne ciężary (np. dziesięcina)

• użytkowanie - wchodziło w skład innych praw rzeczowych albo samoistnie, oparte na zastawie z dzierżeniem, dzierżawie, przysługiwało opiekunowi na majątku pupila, wdowie na dobrach oprawnych, dożywotnikowi na majątku zmarłego małżonka, użytkownikowi przysługiwały owoce z rzeczy

• zastaw - przysługiwał wierzycielowi (zastawnikowi) na rzeczy cudzej dłużnika (zastawcy) w celu zabezpieczenia jego wierzytelności w formie potencjalnej możliwości jej zaspokojenia z tej rzeczy, był prawem akcesoryjnym do istniejącej wierzytelności

• źródła zastawu:

• zastaw dany - powstawał z woli zastawcy, mógł być umowny lub testamentowy (ustanawiał go spadkodawca na części spadku na rzecz zapisobiorcy do czasu wykupienia zapisu przez spadkobiercę

• zastaw wzięty (ciąża, grabież) - powstawał wbrew woli zastawcy, wywodził się z samopomocy, jaka przysługiwała wierzycielowi wobec dłużnika, który zalegał z długiem, zastaw sądowy na podstawie wyroku w drodze egzekucji sądowej, zastaw ustawowy na podstawie ustawy

• przedmiot zastawu:

• zastaw ruchomy - przedmiotem zastawu były ruchomości, zawsze połączony z dzierżeniem zastawionej rzeczy (zastaw ręczny), głównie dla zabezpieczenia pożyczek na procent udzielanych przez Żydów, w razie niewykupieniu zastawu, czyli niezapłacenia długu w terminie zastawnik rzecz mógł zatrzymać lub sprzedać (zastaw na upad)

• zastaw nieruchomy - późniejszy od ruchomego, zabezpieczeniem były nieruchomości, dochody z żup solnych, ceł, uposażenia i dochodu z urzędów, mógł być z dzierżeniem lub bez dzierżenia

• zastaw nieruchomy z dzierżeniem - dłużnik przenosił posiadania i użytkowanie nieruchomości na wierzyciela

1. zastaw użytkowy czysty (antychretyczny, antychreza) - pożytki z nieruchomości nie były zaliczane na poczet długu, 2 formy: zastaw na upad (niewykupiona w określonym czasie nieruchomość stawała się własnością zastawnika) i zastaw wieczny (termin wykupu nie był oznaczony, ograniczony jedynie terminem zasiedzenia)

2. zastaw do wydzierżenia (ekstenuacja) - dochody z nieruchomości zaliczane były na poczet długu, od XIV w.

• zastaw nieruchomy bez dzierżenia (hipoteka) - zastawca przez zapis w księgach sądowych obciążał swoje dobra określoną sumą pieniężną, nie dając ich w użytkowanie zastawnikowi, pojawił się w kon. XIV w.; hipotekę regulowała ustawa o zapisach 1588 r.:

• hipoteka powstawała w wyniku umowy oraz wpis jej do księgi inskrypcji ziemskiej lub grodzkiej miejsca położenia nieruchomości,

• w sytuacji obciążenia nieruchomości kilkoma hipotekami zastosowanie miała zasada pierwszeństwa wpisu (prior tempore potior iure),

• formalna zasada jawności wpisów - możliwość przeglądania ksiąg przez każdego za niewielką opłatą

• zasada szczegółowości - ścisłe oznaczenie nieruchomości i wierzytelności

• zasada jawności materialnej (zasada dobrej wiary) - ważne były tylko te obciążenia, które były ujawnione w księgach

• realizacja hipoteki na 3 sposoby: możliwość przekształcenie zastawu bez dzierżenia w zastaw z dzierżeniem, nieruchomość można było sprzedać i sumę podzielić między wierzycieli wg pierwszeństwa wpisów, nieruchomość mogła przejść na własność wierzyciela

Staropolskie prawo obligacyjne

Prawo zobowiązań

• reguluje społeczne formy wymiany dóbr i usług o charakterze majątkowym

• ma charakter względny, normy skuteczne tylko między stronami zobowiązania (uprawniony w stosunku obligacyjnym może domagać się określonego zachowania, ma roszczenie tylko wobec konkretnej osoby, dłużnika)

• słabo rozwinięte stosunki obligacyjne w prawie ziemskim, szerszy zakres zastosowania w prawie miejskim

Zobowiązanie i odpowiedzialność

• zobowiązanie - stosunek prawny między wierzycielem a dłużnikiem, na podstawie którego wierzyciel może żądać od dłużnika oznaczonego świadczenia o wartości majątkowej (roszczenie, wierzytelność), a dłużnik jest zobowiązany to świadczenie spełnić (dług)

• w średniowieczu dłużnik musiał uiścić dług od razu albo dać zastaw lub rękojmię (poręczenie) - zastaw lub rękojmia stawały się samodzielnym świadczeniem zastępczym: wtedy dłużnik przestawał być odpowiedzialny, a wierzyciel nie mógł go zmusić do spełnienia świadczenia, a mógł zaspokoić swoją pretensję z zastawu bądź żądać jej od rękojemcy (poręczyciela), który przejmował zobowiązanie

• od XIV w. - łączenie długu i odpowiedzialności w osobie dłużnika, zaś rękojmia i zastaw stawały się dodatkowym zabezpieczeniem; odpowiedzialność mogła być:

• osobista - do czasów nowożytnych, z początku dłużnik mógł być nawet zabity, ale z czasem niewola za długi (mogła objąć także żonę i dzieci dłużnika), gdzie mógł się spłacić się pracą

• majątkowa - na początku występowała obok osobistej, z czasem całkiem ją zastąpiła, na początku obejmowała cały majątek dłużnika, potem tylko część

Zobowiązania

• powstawanie zobowiązań

• delikty - czyny niedozwolone, bezprawne; sprawca miał obowiązek odszkodowania; z początku prawie wyłączne źródło zobowiązań

• umowy - w zasadzie istniała swoboda umów, ale ograniczały ją zakazy dowodowe (można było udowodnić istnienie umowy jedynie za pomocą legalnego dowodu)

• rodzaje umów:

• umowa formalna - zobowiązanie się do świadczenia w przyszłości w drodze publicznej przysięgi z rozbudowanym rytuałem i symboliką (w średniowieczu podstawowy rodzaj umów); zamiast ślubowania czasem stosowano zakład (wręczenie laski) - to stanowiło dowód na zawarcie umowy

• umowa realna - dochodziła do skutku w momencie wydania rzeczy przez drugą stronę (towaru lub ceny), np. umowa sprzedaży i z czasem darowizna

• umowa konsensualna - powstawały w drodze samego porozumienia stron, ich oświadczeń woli

• forma umów - na początku ustna, z czasem dla celów dowodowych i bezpieczeństwa obrotu pojawiła się forma pisemna czasem połączona z wpisem do ksiąg sądowych lub rejestru (od XII w. spisywano umowy dotyczące nieruchomości, w obecności świadków lub sądu, od poł. XII w. wpisywano do ksiąg sądowych

• rodzaje zobowiązań

• proste - występował tylko jeden wierzyciel i jeden dłużnik

• złożone - występowało więcej osób po obu stronach

• zobowiązania pospólną ręką - wierzyciele lub dłużnicy byli łącznie podmiotami jednego niepodzielnego stosunku obligacyjnego (dłużnicy razem musieli wykonać świadczenie i razem byli zwalniani z długu); ewoluowały w kierunku odpowiedzialności solidarnej, kiedy świadczenie jednego dłużnika zwalniało pozostałych, a wierzyciel mógł żądać wykonania długu tylko przez jednego dłużnika; najczęściej przy niepodzielnym zobowiązaniu

• zobowiązania podzieloną ręką - istniało przy podzielnym zobowiązaniu, świadczenie było podzielne, każdy z wierzycieli uprawniony był do swojej części, a dłużnik zobowiązany tylko do świadczenia swojej części

• wygaśnięcie zobowiązania

• wykonanie

• potrącenie

• zlanie się wierzytelności z długiem

• dobrowolne zwolnienie z długu

• zmiana zobowiązania (nowacja)

• przedawnienie

• niemożliwość świadczenia

• nadzwyczajne wypadki

• moratorium (odwleczenie wykonania) - w prawie ziemskim na podstawie listu moratoryjnego z powodów nadzwyczajnych (przez sejm, króla, sądy)

• poza tym w prawie miejskim - cesja, świadczenie w miejsce wykonania, złożenie do depozytu

• odpowiedzialność za wady

• wady fizyczne - zbywana rzecz nie posiadała umówionych właściwości lub miała braki - odpowiedzialność powstawała stopniowo

• wady prawne - zbywane prawo albo nie istniało, albo przysługiwało osobie trzeciej, albo było obciążone lub ograniczone - gdy prawo nabyte było kwestionowane przez osobę trzecią, zbywca był zobowiązany w procesie zastąpić nabywcę (nazywano go zachodźcą, zastępcą, jego odpowiedzialność zastępem, ewikcją), od XV w. przy zbyciu nieruchomości wynikał z prawa

Utwierdzanie i umacnianie umów

• utwierdzenie - to ono powodowało powstanie odpowiedzialności prawnej, a nie samo zawarcie umowy; decydowało o ważności i zaskarżalności umowy:

• przysięga

• litkup - poczęstunek towarzyszący zawarciu umowy

• przybicie rąk - podanie wzajemne rąk i przecięci ich przez świadków

• zadatek - w postaci sumy pieniężnej na dowód zamiaru dotrzymania umowy, przy umowach realnych przyjęcie zadatku rodziło zobowiązanie wydania rzeczy lub ceny (na jej poczet zaliczano zadatek, który przepadał w razie odstąpienia od umowy)

• zakładnictwo - oddanie jakiejś osoby jako zakładnika, na którego przechodziła odpowiedzialność za wykonanie zobowiązania

• umacnianie umowy - dawało gwarancję wykonania przez dłużnika zobowiązania:

• zakład (kara, wadium) - ustanawiały go strony (z. umowny) lub sąd (z. urzędowy, sądowy), lub wynikał ze zwyczaju (z. zwyczajowy) - opiewał na sumę pieniężną, należał się obok świadczenia głównego w razie braku terminowego świadczenia, należał do tego, kto go ustanowił

• rękojemstwo - na pocz. osłabiona forma zakładnictwa, z czasem poręczyciel był pośrednikiem między wierzycielem i dłużnikiem, którego miał skłonić do wykonania świadczenia (XV w.), potem rękojmia świadczył dług tylko gdy dłużnik go nie uiścił, miało charakter akcesoryjny, dłużnik miał obowiązek zwrócić rękojmi nakłady

• zastaw - najważniejsza forma umacniania umowy

• załoga - XIII-XIV w., w razie niewykonania świadczenia dłużnik (rękojmia) miał przybyć z określonym orszakiem do gospody i przebywać tam („leżeć”) na własny koszt do zaspokojenia wierzyciela, mógł też przebywać wierzyciel na koszt dłużnika

• łajanie - wśród rycerzy, w razie niewykonania świadczenia można było publicznie lżyć rycerza, zakazane przez Statuty Kazimierza Wielkiego, istniały do XV w.

• utrata wolności - zazwyczaj wśród plebejuszy, w okresie nowożytnym oddanie w poddaństwo

Rodzaje umów

• zamiana - obie strony świadczyły przedmioty w naturze

• darowizna - darczyńca kosztem swojego majątku dokonywał nieodpłatnego przysporzenia majątkowego na rzecz obdarowanego, do kon. średniowiecza umowa realna (obowiązek obdarowanego do daru wzajemnego) czyli tzw. d. remuneratoryjna, odpłatna, z pocz. były odwoływalne, najwyżej dożywotnie, z czasem od XIII w. zastrzegano ich nieodwołalność (tak Statuty Kazimierza Wielkiego); konstytucja 1501 r. - swoboda dokonywania darowizn co do podmiotów i przedmiotów

• kupno-sprzedaż - wykształciła się z zamiany, zobowiązanie do przeniesienia własności i posiadania rzeczy

• umowa o usługi (pracę) - o wykonywanie przez określony czas za wynagrodzeniem pracy; sługa był zobowiązany do wierności i posłuszeństwa, a pan do utrzymania i opieki, za co uzyskiwał jurysdykcję sądową nad sługą; w prawie ziemskim zakaz przyjmowania do pracy bez zaświadczenia od dawnego pana, zawierano ją zwykle na 1 rok, pracodawca mógł wypowiedzieć umowę na 6 tygodni przez upływem terminu, zakaz służby chrześcijan u Żydów lub mahometan, pracodawca odpowiadał za szkody wyrządzone przez sługę do wysokości ich płacy z prawem regresu

• najem - wynajmujący daje najemcy konkretną rzecz ruchomą lub nieruchomą w używanie za opłatą czynszu na czas określony lub nieokreślony

• dzierżawa - dzierżawca mógł nie tylko używać rzecz, ale także użytkować i pobierać z nich pożytki; przy dzierżawie nieruchomości ziemskich w prawie ziemskim powodował, iż dzierżawca miał obowiązek służby wojskowej

• umowa o dzieło - przyjmujący zamówienie zobowiązywał się wykonać umówione dzieło w zamian za umówione wynagrodzenie (jak materiał był własnością przyjmującego zamówienia, umowa ta zbliżała się do kupna-sprzedaży), przyjmujący zamówienie odpowiadał za wady fizyczne rzeczy (w razie braków w zamówionym dziele można było żądać zwrotu zadatku oraz zapłaty kary umownej), większe znaczenie w prawie miejskim

• zlecenie - zleceniobiorca zobowiązywał się do wykonania określonej czynności prawnej lub faktycznej, zleceniobiorca nie ponosił odpowiedzialności za rezultat, miał wykonywać czynność rzetelnie

• pożyczka - udzielenie pożyczkobiorcy pieniędzy lub innych rzeczy zamiennych z prawem własności i z obowiązkiem zwrotu po pewnym czasie takich samych rzeczy i w tej samej ilości (w prawie staropolskim pod pożyczkę podciągano także umowę użyczenia polegającego na daniu w bezpłatne używanie konkretnej rzeczy z obowiązkiem zwrotu tej samej rzeczy w stanie niepogorszonym); umowa nieodpłatna - zakaz lichwy (odsetki pobierane przez Żydów po przywileju z 1264 r. sięgały nawet 50% sumy dłużnej), jeszcze w 1512 r. synod gnieźnieński potępiał pożyczanie na procent, ale w okresie nowożytnym następowało złagodzenie stanowiska Kościoła Katolickiego

• weksel - związane z pojawieniem się cesji, a więc zamianą podmiotu zobowiązania (przelewu wierzytelności z jednego wierzyciela na drugiego), dało początek pojawieniu się skryptu dłużnego, mocą którego wierzyciel przenosił wierzytelność na inną osobę (mogły być w formie listów na okaziciela); w Polsce pojawiły się w XVII w. w miastach nadbałtyckich, 1775 r. ogólnopolskie prawo wekslowe - weksel to skrypt dłużny na okaziciela, stwarzał zobowiązanie abstrakcyjne (bez określenia przyczyn powstania), dłużnik miał wypłacić sumę okazicielowi (wykupić weksel); służył zabezpieczeniu kredytu; 1780 r. zakaz wystawiania weksli przez szlachtę

• przechowanie (wierna ręka, pokład, depozyt) - przechowawca (pokładnik) zobowiązywał się odpłatnie lub nieodpłatnie wobec pokładcy czuwać nad zachowaniem rzeczy, po pewnym czasie zwrócić ją w niepogorszonym stanie; d. regularny (rzeczy niezamienne) i d. nieregularny (zamienne); d. użytkowy (kiedy pokładca mógł używać lub pobierał pożytki z rzeczy); nie ponosił odpowiedzialności za przypadkowe zniszczenie rzeczy, gdy jego rzeczy też zostały zniszczone (jak nie - do 1/2 wartości rzeczy w depozycie)

• sekwestr - szczeg. rodzaj depozytu - rzecz sporną sąd oddawał w depozyt

• spółki - od schyłku średniowiecza o cechach handlowych, od II poł. XVIII w. w celach produkcyjnych; s. jawne (wspólnicy dzielą się zyskami po równo, odpowiadają solidarnie), s. akcyjne (kapitał zakładowy podzielony na udziały=akcje, wspólnicy pobierali zyski i odpowiadali stosownie do wkładu), s. komandytowa (co najmniej 1 wspólnik odpowiadał w sposób nieograniczony oraz co najmniej 1 do wysokości sumy ustalonej w umowie (suma komandytowa), s. imienne (imiennie oznaczeni wspólnicy)

Staropolskie prawo spadkowe

• charakter zwyczajowy, rozwijany poprzez orzeczenia sądowe

• spadek - ogół praw i zobowiązań majątkowych pozostałych po zmarłym (spadkodawcy), które przechodziły na inne osoby (spadkobierców)

• początki dziedziczenia powiązane z powstaniem własności indywidualnej

• różnorodność zasad dziedziczenia - w zależności od stanu, płci

• różne zasady dziedziczenia w zależności od składników majątku spadkowego (ruchomości czy nieruchomości, dziedziczne lub nabyte)

• dziedziczenie ustawowe vs. testamentowe

Dziedziczenie ustawowe

Prawo ziemskie

• I klasa - zstępni

• synowie na zasadzie wyłączności dziedziczyli dobra nieruchome po ojcu w równych częściach (dziedzice konieczni), od poł. XVII w. synowie dziedziczyli tylko ¾ majątku ojcowskiego; dobra po matce na równi z córkami - zasada reprezentacji spadkowej

• córki dziedziczyły po ojcu tylko ruchomości jako posag, od poł. XIII w. dopuszczono córki w braku synów do dziedziczenia nieruchomości (najpierw nabytych, potem dziedzicznych), tak regulował Statut warcki; gdy byli synowie córkom należał się tylko posag w pieniądzach; dobra po matce dziedziczyły na równi z synami, od poł. XVII w. należała się córkom ¼ dóbr ojcowskich (czwarcizna)

• II klasa - rodzeństwo - na tych samych zasadach, jak zstępni

• III klasa - wstępni - dziedziczyli po połowie (Zbiór Praw Sądowych łączył rodziców (tylko ich przewidywał) w jedną klasę z rodzeństwem: majątek ojcowski wracał do ojca, macierzysty do matki, rodzeństwo - majątek nabyty)

• IV klasa - krewni boczni - dopiero od kon. XIII w. i tylko do IV stopnia komputacji rzymskiej, XIV-XV w. rozszerzanie na dalsze stopnie, co miało ograniczać prawo króla do kaduka (puścizny), od 1588 r. do XVIII stopnia, krewni ojca dziedziczyli majątek ojcowski, krewni matki - macierzysty

• prawo ziemskie nie przewidywało dziedziczenia po małżonku

• podział spadku w drodze ugody poza sądem w obecności świadków, wpisywano ją do ksiąg sądowych (jeśli nie - była niewzruszalna dopiero po 3 latach i 3 miesiącach, na Litwie po 10 latach), przed podziałem ustalenie masy spadkowej (wraz z wypłaconymi posagami, jak były większe od ¼ to musiały zwracać nadwyżkę)

• niegodność dziedziczenia (zgody kobiety na porwanie, zamążpójście szlachcianki za nieszlachcica, proskrypcji), nieznane było wydziedziczenie

• Prawo miejskie

• gerada - wyprawa + uzupełnione w czasie trwania małżeństwa przedmioty domowego użytku; dziedziczyły ją córki lub synowie idący do stanu duchownego, gdy ich nie było najbliższa krewna płci żeńskiej

• hergewet - elementy uzbrojenia, konie, odzież męska; dziedziczony przez męskich spadkobierców; w okresie nowożytnym przedstawiał mniejszą wartość niż gerada

• dziedzictwo - reszta majątku, przypadała po równo kobietom i mężczyznom

• 2 koła spadkobierców: ściślejsze (zstępni, rodzice i rodzeństwo) oraz obszerniejsze (dalsi krewni do VII stopnia komputacji rzymskiej), gdy nie było krewnych - puścizna dla króla

• równouprawnienie kobiet

• dziedziczenie po małżonku (prawo chełmińskie: ½ majątku, prawo magdeburskie: mąż dziedziczył ruchomości posagowe (bez gerady), żona dziedziczyła wiano (gdy go nie było: 1/3 lub 1/4 majątku nabytego), po bezpotomnej śmierci żony wiano przechodziło na jej krewnych (chyba że mąż zastrzegł je dla siebie)

• Prawo wiejskie

• równouprawnienie kobiet (od poł. XIV w.)

• dziedziczenie ograniczało się do zstępnych, potem rodzeństwo, następnie krewni boczni do VIII stopnia (od Statutów Kazimierza Wielkiego), jak nie było krewnych - puścizna na rzecz pana wsi

• w braku potomstwa dziedziczył małżonek ruchomości i wspólnie kupione nieruchomości

Dziedziczenie testamentowe

• Prawo ziemskie

• we wczesnym średniowieczu nie znano testamentu, pojawiał się od kon. XII w. pod wpływem Kościoła

• Kościół walczył o możliwość przekazywania majątku „dla zbawienia duszy” na rzecz instytucji kościelnej tzw. części swobodnej - 1/3 przy 2 synach itd., 1254 r. na zjeździe w Łęczycy dozwolono testować nawet całością majątku; od XIV/XV w. swobodne testowanie 1/3 dóbr nieruchomych (tzw. trzecizna), potwierdzone w 1437 r.

• początkowo przedmiotem testowania były tylko ruchomości, z czasem nieruchomości, początkowo tylko nabyte, potem też dziedziczne, ale z zachowaniem praw dziedziców koniecznych, od 1505, 1510, 1519 r. zakaz testowania nieruchomościami bez zgody sejmu (pod rygorem nieważności)

• forma testamentu: ustna, od XIII w. pisemna; od 1437 r. dotyczący nieruchomości sporządzony przed sądem, a ruchomości - spisany w obecności 2 świadków, w 1724 r. potwierdzenie pisemności testamentów (jedynie wojskowi mogli sporządzać testamenty ustne)

• Prawo miejskie

• prawo magdeburskie: testament sporządzany pisemnie w obecności 7 świadków, w praktyce spisywano je przed ławą lub radą miejską; zakaz testowania nieruchomościami dziedzicznymi bez zgody spadkobierców ustawowych, swoboda testowana na rzecz Kościoła

• prawo chełmińskie: testamenty publiczne (sporządzane ustnie lub pisemnie przed radą lub sądem), prywatne (spisany w obecności 7 świadków)

• Prawo wiejskie

• testament publiczny: ustne oświadczenie w obecności wójta, ławników, 2 świadków, albo był od razu spisywany, albo świadkowie zeznawali jego treść do ksiąg sądowych

• testować można było tylko ruchomościami

Staropolskie prawo karne

• Prawo ziemskie

• charakter rodzimy, mało wpływów obcych systemów prawnych

• do rozbiorów nie rozróżniano prawa karnego od prawa cywilnego - nie wyodrębniano bezprawia karnego od cywilnego

• zasada prywatnoprawna

• podział przestępstw na prywatne i publiczne

• system kar kompozycyjnych, nierównych stanowo, zasadniczo łagodniejszych

• źródła:

• Statuty Kazimierza Wielkiego (2/3 artykułów zawierało normy prawa karnego)

• przepisy Korektury pruskiej i Statutów Litewskich

• praktyka orzecznicza

• zwyczaj

• Korektura praw 1532 r. - pomieszanie prawa karnego i cywilnego, prawa materialnego i procesowego, kazuistyka, wiele nowości, wpływy praw obcych

• Zbiór Praw Sądowych 1778 r. - unifikacja i ujednolicenie, zwiększenie zasady publicznoprawnej, zaostrzenie odpowiedzialności, wpływy humanitaryzmu (ograniczenie arbitralności, tendencja ku równości wobec prawa karnego, odnośnie co do najcięższych przestępstw przewidywał zasady nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege, zasada subiektywizacji i indywidualizacji odpowiedzialności, społeczna użyteczność kary

• Kodeks Stanisława Augusta 1791-1792 - eliminacja prawa zwyczajowego, zasady nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege, równość wobec prawa karnego, cele utylitarne kary, projekt litewski nie przewidywał kary śmieci, koronny w wyjątkowych sytuacjach

• Prawo miejskie

• opierało się na prawie niemieckim

• rodzime przepisy stanowione oraz praktyka i doktryna prawnicza zmieniające pierwotne prawo niemieckie (od XVI w. można mówić o polskim prawie)

• recepcja przepisów Constitutio Criminalis Carolina (Karoliny 1532) - przeróbka autorstwa Bartłomieja Groickiego; złagodzenie bardzo surowych norm

• surowsze od ziemskiego, teoria odstraszania

• Prawo wiejskie

• opierało się na polskim prawie zwyczajowym

• rozwijane przez orzecznictwo sądów chłopskich

• duży wpływ prawa niemieckiego oraz dzieł prawników miejskich

• od czasów nowożytnych coraz większy wpływ panów wsi na prawo karne wiejskie (stanowienie prawa i sądownictwo) - zróżnicowanie prawa wiejskiego

• łagodniejsze od prawa miejskiego

Przestępstwo

• przestępstwo było określane w sposób materialny - czyn, który stanowił zamach na jakieś dobro prywatne lub wspólne, od średniowiecza dodawano także element grzechu pecatum (na gruncie materialnej definicji przestępstwa jako czynu społecznie szkodliwego stał także Zbiór Praw Sądowych z 1778 r., choć nie łączył już tego z pojęciem grzechu)

• brak ogólnej definicji przestępstwa - w średniowieczu kanoniści i prawnicy włoscy sformułowali podział na delikty (delictum) i zbrodnie (crimen)

• brak sformułowania definicji poszczególnych przestępstw, dopuszczały karalność czynów nie zamieszczonych w kodeksie (np. Korektura Prawa z 1532 r.) - zasada analogii

• XVIII w., doktryna humanitarna prawa karnego - ścisłe określenie kręgu przestępstw, jak i znamion każdego czynu

• zasada nullum crimen sine lege poenali anteriori - przestępstwem tylko taki czyn, który był wyraźnie zakazany przez ustawę karną w czasie jego popełnienia - przewidywana częściowo przez Zbiór Praw Sądowych 1778 r., przez polski kodeks karny wojskowy z 1775 r., ustawę o sądach sejmowych z 1791 r., Kodeks Stanisława Augusta z 1792 r.

• katalog przestępstw ulegał zmianie, poszerzano ich krąg na przestępstwa publiczne

Podział przestępstw

• Prywatne przestępstwa

• zasada prywatnoprawna - dochodzenie sprawiedliwości przez samego pokrzywdzonego (jego bliskich) w drodze samopomocy lub prywatnej skargi w sądzie, możliwość zawarcia ugody, charakter prywatny kary

• przestępstwa pospolite, skierowane przeciwko osobom prywatnym

• Publiczne przestępstwa

• zasada publicznoprawna - przestępstwa naruszające porządek społeczny, także te skierowano przeciwko osobom prywatnym, ścigane z urzędu przez organy państwa, kara miała charakter publiczny

• w średniowieczu konstrukcja miru (pokoju publicznego, powszechnego) - jego strażnikiem był monarcha; istniał mir osobowy, miejscowy lub mieszany: monarcha otaczał specjalną ochroną pewne osoby, miejsca lub osobę w pewnym miejscu; przestępstwo prywatne dokonane z naruszeniem miru stawało się publicznym (Księga elbląska: za zabójstwo na gościńcu groziła główszczyzna i 50 grzywien za złamanie miru), zakaz zawarcia ugody

• przestępstwa przeciwko państwu, władzy państwowej, kościołowi, skarbowi, sądom, władzom

• w średniowieczu o publicznym charakterze przestępstwa decydowało kryterium formalne (ściganie z urzędu), od XVI w. decydowało kryterium materialne, tj. naruszonego dobra

• w czasach nowożytnych szczegółowe ustawodawstwo wprowadzało zasadę obowiązkowej represji karnej w przypadku poważniejszych przestępstw - wprowadzono subsydiarną skargę publiczną (konstytucja z 1510 r., przewidywana w Korekturze Praw 1532), tzn. wprowadzono obowiązek pokrzywdzonego (krewnych) do wniesienia skargi pod groźbą kary główszczyzny szlacheckiej, a jeśli nikt nie wniósł skargi, skargę miał wnieść starosta, zakazywano jednania (konstytucja o mężobójstwie 1588 r.)

• rozszerzanie kręgu przestępstw publicznych szczególnie w XVIII w.

• stosowanie kar publicznych od XVI w.

• podział istniał także w prawie miejskim (kryterium kary: kara publiczna na życiu lub zdrowiu, skórze lub włosach o kara prywatna, majątkowa) i wiejskim (kryterium ścigania, przy publicznych ścigano z inicjatywy zwierzchności dominialnej

Rodzaje przestępstw

Prawo ziemskie

• Przestępstwa publiczne

• przeciwko władzy i państwu, od XII jako zbrodnia obrazy majestatu (crimen leasae maiestatis), normy prawa zwyczajowego, konstytucje z 1510 r. (chroniła osobę króla, senatorów, posłów, urzędników; obejmowała nim każdy zamach przeciwko państwu, także zdradę stanu, szpiegostwo, spisek, bunt itp.), 1539 r. (ograniczenie zakresu do osoby króla; wyodrębnienie osobnej zbrodni zdrady, crimen perduellionis) i 1588 r. (zamachy na osobę króla, spiski przeciwko monarsze); ustawa o sądach sejmowych 1791 r. (określiła różne postaci tego przestępstwa), sejm grodzieński przywrócił obowiązywanie konstytucji z 1588 r. - kary śmierci, w tym kwalifikowane, utrata czci, majątku

• przeciwko religii panującej - herezje (od 1424 r. jako crimen leasae maiestatis divinae), apostazja (od 1424 r. do poł. XVI w. i od 1668 r.), wyznawanie arianizmu (od 1658 r.), bluźnierstwo, świętokradztwo, krzywoprzysięstwo - kary wymierzały sądy kościelne, egzekucja świecka

• przestępstwa skarbowe - zabór mienia monarszego, nieuiszczanie świadczeń publicznych, naruszanie regaliów, fałszowanie monety (karane spaleniem)

• przeciwko władzy i sądom - nieposzanowanie władzy, wyciągnięcie miecza lub zranienie w obliczu króla, starosty, sądu, uchylanie się od wymiaru sprawiedliwości, zakłócenia obrad sądu, sejmu, sejmików

• przestępstwa urzędnicze - przestępstwa wyższych urzędników w sprawach służbowych, najczęściej urzędników sądowych, szeroka penalizacja tak zaniechań, jak i nadużyć władzy

• inne - przestępstwa wojskowe (dezercja, zmiana chorągwi, niestawiennictwo na wyprawę), łotrostwa (rabunki na drodze), najazdy na domy szlacheckie, fałszerstwa sądowe

Prawo ziemskie

• Przestępstwa prywatne

• przeciwko życiu i zdrowiu - od XIV-XV w. zabójstwo szlachcica karane było karą publiczną (grzywna dla monarchy lub sądu) obok prywatnej; od XVI w. rozróżniano zabójstwa kryminalne (umyślne) - kara śmierci, ścięcia, oraz cywilne (nieumyślne) - kara wieży dolnej 1 rok i 6 tygodni oraz główszczyzna; kwalifikowane formy zabójstw (ojcobójstwo, małżonkobójstwo, dzieciobójstwo itp.) - kara kwalifikowana śmierci, infamia, konfiskata majątku, karalność pojedynków (od 1588 r. za samo wyzwanie nań kara 60 grzywien i pół roku wieży, król mógł się nań zgodzić); uszkodzenie ciała (okaleczenie bądź zranienie, pobicie)

• obraza czci - czynna lub słowna, mogła przybrać formę zniewagi lub potwarzy

• gwałty - na osobie (przeciwko wolności: uwięzienie, zgwałcenie, porwanie - za to ostatnie od XVI w. karano infamią, czasem śmierć, od 1631 r. ścigane z urzędu) lub majątku, przeciwko mieniu (rabunek, rozbój, podpalenie, fałszowanie miar i wag, przyjęcie zbiegłego poddanego - za co groziła od XV w. kara państwowa, kradzież zwykła lub kwalifikowana - za którą karano powieszeniem)

• inne - przeciwko moralności i dobrym obyczajom (nierząd, cudzołóstwo, homoseksualizm, sodomia, kazirodztwo)

Prawo miejskie

• przestępstwa przeciw miastu - przeciw interesom miasta, jego obronności, zdrada, spiski, bunty, obraza urzędników, naruszanie zakazów w sprawie zbytków, naruszanie porządku publicznego

• przeciw religii - herezja, apostazja, czary

• przeciw życiu i zdrowiu, przeciw czci

• przeciwko stosunkom pracy - bunty czeladników, strajki, żebractwo

• przeciw moralności (cudzołóstwo, bigamia, zgwałcenie, porwanie, homoseksualizm, sodomia, kazirodztwo, pokątna prostytucja - dozwolona w domu publicznym, stręczycielstwo)

• przeciw mieniu - kradzieże, rabunek, rozbój, fałszowanie, oszustwa

• przeciwko obowiązkowi wierności - zdrada pana

Prawo wiejskie

• przestępstwa publiczne - oddawane sądom miejskim, grodzkim - bunty przeciw władzy, rozbój, czary

• przestępstwa ścigane z inicjatywy pana - przeciw interesom dworu, przeciw bezpieczeństwu i spokojowi, przeciw religii i kościołowi, przeciw dobrym obyczajom, przeciw interesom gromady

• przestępstwa prywatne - ścigane z oskarżenia prywatnego - przeciw życiu i zdrowiu, gwałty, przeciw mieniu, przeciw czci

Odpowiedzialność karna

• rozwój w stronę oparcia odpowiedzialności na podstawie A. obiektywnej (rzeczywisty związek przyczynowy między zachowaniem sprawcy a skutkiem) oraz B. subiektywnej czyli winie

• na początku odpowiedzialność oparta była na obiektywnej podstawie - fakcie bezprawności czynu i związku przyczynowym, od Statutów Kazimierza Wielkiego odpowiedzialność musiała opierać się na subiektywnej podstawie

Przedmiotowa strona przestępstwa

• czyn przestępczy - działanie, czynne zachowanie się, które wywołało bezprawne zmiany w świecie zewnętrznym; w konkretnych przypadkach karano także bierne zachowanie (zaniechanie, np. nieudzielenie pomocy napadniętemu, odmowę pogoni za przestępcą, niedopełnienie obowiązku przez urzędnika); w zasadzie przestępstwa miały charakter skutkowy (bezskutkowe wyjątkowo, np. herezja)

• związek przyczynowy pomiędzy zachowaniem się a skutkiem przestępczym

• z początku rozumiano go w sposób formalny (oznaczało jakiekolwiek powiązanie w szczególności prawne osoby sprawcy ze skutkiem, np. za utopienie w stawie odpowiadał właściciel stawu, za upadek z drzewa - właściciel drzewa)

• Statuty Kazimierza Wielkiego - związek przyczynowy rozumiany w sposób nieograniczony - sprawca odpowiadał nie tylko za bezpośrednie, konieczne skutki zachowania, ale i za skutki przypadkowe, wynikające z przyczyn od sprawcy niezależnych (np. za zranienie w bójce po ciemku odpowiadał ten, kto zgasił świecę - wg Korektury z 1532 r. tylko wtedy gdy czynił to rozmyślnie)

• czasy nowożytne - koncepcja tzw. przeciętnego związku przyczynowego - brano pod uwagę tylko przeciętne, bezpośrednie skutki; stosowano także zasadę wyłącznej przyczyny (praktyka sądowa ograniczała odpowiedzialność za skutki uboczne - obdukcja zwłok, oględziny ran; zasada, że śmierć po roku od zadania ran nie nastąpiła z powodu ich zadania)

Podmiotowa strona przestępstwa

• podmiotem przestępstwa mógł być tylko człowiek

• podmiotowa strona przestępstwa - subiektywny, psychiczny stosunek, wewnętrzne nastawienie, naganne z punktu widzenia prawa, sprawcy do czynu (świadomość + wola, czyli zamiar = wina)

• z początku odpowiedzialność obiektywna, skutkowa - sprawca odpowiadał za skutek niezależnie od swojego nastawienia wewnętrznego do czynu (czy popełnione umyślnie, nieumyślnie czy z przypadku)

• od XIII w. - tendencja ku subiektywizacji odpowiedzialności, pojawienie się pojęcia winy, któremu sprzyjało prawo kanoniczne z jego traktowaniem przestępstwa jako grzechu (pecatum)

• rozwój przez doktrynę, praktykę i ustawodawstwo: Statuty Kazimierza Wielkiego - ugruntowanie pojęcia winy, ale rozróżnianej kazuistycznie

• wina umyślna (przestępstwo popełnione umyślnie, dolus) - naganna świadomość i wola=zamiar - sprawca zdaje sobie sprawę, że jego zachowanie doprowadzi do przestępstwa oraz chce tego, ma taką wolę; najszybciej odróżniane od przypadku; od XV w. odróżniano winę umyślną od nieumyślnej w przypadku zabójstw; Korektura Praw z 1532 r. rozróżniała winę umyślną od nieumyślnej w stosunku do większej ilości przestępstw; orzecznictwo trybunalskie przewidywało za zabójstwo umyślne karę śmierci

• zamiar bezpośredni - sprawca ma świadomość i zamiar popełnienia przestępstwa

• zamiar pośredni - z prawa niemieckiego w okresie nowożytnym, sprawca odpowiadał za wszystkie skutki przestępstwa, także te, których nie obejmował swoim zamiarem ani świadomością (np. odpowiadał za zabójstwo w przypadku zamiaru jedynie pobicia, gdy ofiara zmarła), przewidywał go Zbiór Praw z 1778 r.

• zamiar ewentualny

• wina nieumyślna (przestępstwo popełnione nieumyślnie, culpa) - problemy z rozróżnieniem od przypadku, nauka włoska, Statuty Kazimierza Wielkiego przewidywały za przestępstwo nieumyślne jedynie karę prywatną (nawiązkę), orzecznictwo trybunalskie przewidywało za zabójstwo nieumyślne karę wieży dolnej

• lekkomyślność - sprawca ma świadomość, że jego zachowanie prowadzi do przestępstwa, ale błędnie sądzi, że tego uniknie, nie ma zamiaru

• niedbalstwo - sprawca nie tylko nie ma zamiaru popełnienia przestępstwa, ale nawet go nie przewiduje, chociaż mógł i powinien go być przewidzieć; problemy z rozróżnieniem niedbalstwa od przypadku

• przypadek (casus) - eliminacja odpowiedzialności za przypadek od Statutów Kazimierza Wielkiego (statut małopolski nie przewidywał kary za śmierć przygodną); od poł. XVII w. prawo ziemskie rozróżniało winę nieumyślną od przypadku (tylko przy zabójstwach), podobnie miejskie, w prawie wiejskim łączono ją z przypadkiem; orzecznictwo trybunalskie przewidywało za przypadkową śmierć jedynie główszczyznę

Brak odpowiedzialności - bezkarność

• pojawiły się w miarę uwzględniania okoliczności popełnienia przestępstwa przy wymierzaniu kary - powodowały obniżenie lub zaostrzenie sankcji albo całkowicie wykluczały odpowiedzialność powodując bezkarność czynu; wynikały z:

• z braku bezprawności czynu - w pewnych okolicznościach mimo wypełnienia zewnętrznych (przedmiotowych) znamion przestępstwa, czynu nie traktowano jako przestępstwa, gdyż te okoliczności legalizowały, pozbawiały cech bezprawności czyn; traktowane kazuistycznie, brak ogólnych zasad; na początku nie odróżniano obu grup

• z braku winy sprawcy - pojawiły się później, dopiero w czasach nowożytnych, w miarę rozwoju tendencji subiektywizacji odpowiedzialności; okoliczności, które wyłączały lub umniejszały winę, gdyż wpływały na poczytalność (potencjalną lub realną) sprawcy, tj. możliwość rozpoznania przez niego motywów i znaczenia czynu oraz zdolność pokierowania działaniem; cechy psychiki lub stan świadomości uniemożliwiał postawienie zarzutu z powodu popełnionego czynu; traktowane kazuistycznie szczególnie w prawie ziemskim

Okoliczności powodujące brak bezprawności czynu

• początek - zaczepka słowna lub czynna skierowana przeciw zaczepionemu (jego bliskim, poddanym), z początku powodowała bezkarność nawet w przypadku przesadnej odpowiedzi; Statuty Kazimierza Wielkiego: bezkarność zranienia, zabicia zaczepiającego (tylko chłopa); odpór nie musiał być równy atakowi, ale bezpośredni; znana we wszystkich systemach prawnych; bezkarność zabicia szlachcica z początku zniesiona w 1472 r. (okoliczność łagodząca); w czasach nowożytnych ograniczano bezprawność do pobicia lub zranienia napastnika; pozostała bezkarność w przypadku tzw. „zasięścia drogi”, gdy torowało się ją siłą

• obrona konieczna - powstawała z początku; w razie bezprawnego i bezpośredniego zamachu na dobro prawnie chronione (życie, zdrowie, mienie, cześć) napadnięty miał prawo odparcia go siłą; nie znosiła odpowiedzialnośći odszkodowawczej (tj. konieczności zapłacenia główszczyzny); by skutkować bezkarnością musiała być (jeśli przekroczono granice obrony koniecznej czyn podlegał karze, ale łagodniejszej):

• konieczna - w inny sposób nie można było odeprzeć zamachu

• rzeczywista - a nie np. z chęci zemsty

• natychmiastowa - w czasie trwania napaści lub bezpośrednio po niej

• proporcjonalna - dokonana odpowiednimi środkami przy zachowaniu równowagi między zamachem a sposobem odparcia

• samopomoc - w średniowieczu chodziło o dokonanie krwawej zemsty, z czasem ograniczona do zabójstwa przestępcy złapanego na gorącym uczynku; zakaz przez Zbiór Praw z 1778 r.; samopomoc stanowa: bezkarność zabójstwa chłopa podającego się za szlachcica (1557), zranienie lub pobicie szlachcica pijącego z plebejuszami, zabójstwo infamisa lub banity

• stan wyższej konieczności - w przypadku niebezpieczeństwa bezpośrednio i rzeczywiście zagrażającego dobru prawnie chronionemu można było w celu usunięcia niebezpieczeństwa poświęcić inne dobro prawnie chronione przy zachowaniu proporcjonalności; np. stan nędzy, który skłonił do kradzieży, znane wyłącznie prawu miejskiemu, a nie znane prawu ziemskiemu i litewskiemu

• ugoda z pokrzywdzonym - w przypadku przestępstw prywatnych; zobowiązywała do rezygnacji ze skargi sądowej, zwolnienie od kary, ale nie od obowiązku odszkodowania; zakaz jednania przy mężobójstwie (1496, 1588)

• przedawnienie (dawność) - uniemożliwiało ściganie i karalność; dotyczyło tylko przestępstw prywatnych; wg Statutów Kazimierza Wielkiego termin dawności wynosił 3 lata (zabójstwo, łupiestwo), rok (dla lżejszych przestępstw); 1505 r.: dawność 1 rok i 6 miesięcy dla tzw. 4 artykułów grodzkich z tytułu „gorącego gwałtu” sądzonych przez sądy grodzkie (podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie); z czasem przedawnienie dotyczyło tylko odszkodowania, a nie kary publicznej (Korektura 1532 r. 3 lata i 3 miesiące dla umyślnego zabójstwa przedawnienie skargi o zapłatę główszczyzny); Zbiór Praw z 1778 r. znosił przedawnienie skargi o zabójstwo, termin 8 tygodni dla skarg o gwałt, zranienie, najście na dom

• inne - do Statutów Kazimierza Wielkiego bezkarne zabójstwo kobiety nierządnej, zabójstwo dłużnika w średniowieczu, w czasach nowożytnych zabójstwo, zranienie, uwięzienie przy wypełnianiu obowiązków służbowych

Okoliczności powodujące brak winy sprawcy

• nieletniość

• prawo ziemskie - nieletni karany był łagodniej w przypadku najcięższych przestępstw; Statut Litewski II (1566): wiek 14 lat; III (!588): karalność po 16. r.ż.; Zbiór Praw (1778): po 18 r.ż. Przy ciężkich przestępstwach; generalna zasada w Kodeksie Stanisława Augusta

• prawo miejskie - do 12 r.ż. Brak karalności, 12-14 lat: karani, gdy działali z rozeznaniem, ale nie śmiercią

• niepoczytalność - w prawie miejskim chorego psychicznie karano jak małoletniego

• błąd - co do faktu lub prawa, umyślny lub nieumyślny, znany w Korekturze Praw (1532); w prawie miejskim i częściowo w ziemskim błąd co do faktu wyłączał lub zmniejszał winę; błąd co do prawa w zasadzie nie powodował bezkarności

• inne okoliczności - w prawie miejskim winę wyłączał przymus fizyczny, pijaństwo

Formy zjawiskowe przestępstwa

• sprawstwo - osoba przez swoje działanie realizująca znamiona przestępstwa

• współsprawstwo - kilka osób popełnia ten sam czyn na podstawie porozumienia; w średniowieczu karano ich jednakowo; Statuty Kazimierza Wielkiego: odróżniano przy zabójstwie głównego zabójcę - który podlegał surowszej karze - od wspólników (ci traktowani jako współsprawcy albo pomocnicy); podobnie Korektura Praw (1532), ale nie przy zabójstwie szlachcica przy napadzie na jego dom; 1588: równa odpowiedzialność przy mężobójstwie; praktyka sądowa różnicowała kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu

• pomocnictwo - z początku nie odróżniane od współsprawstwa albo traktowane jako oddzielne przestępstwo; umyślne udzielanie innej osobie pomocy w popełnieniu przestępstwa; praktyka sądowa różnicowała kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu

• podżeganie - nakłanianie innej osoby do popełnienia przestępstwa, udzielanie rady, zgody, polecenia; zasadniczo traktowane jako oddzielne przestępstwo; praktyka sądowa różnicowała kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu

• poplecznictwo - pomoc po dokonaniu przestępstwa; zasadniczo traktowane jako oddzielne przestępstwo; praktyka sądowa różnicowała kary w zależności od zaangażowania przy popełnianiu czynu

Formy stadialne przestępstwa

• zamiar - sam zamiar za prawem kanonicznym nie podlegał karze

• przygotowanie - nie odróżniano od usiłowania

• usiłowanie - działanie bezpośrednio zmierzające do popełnienia przestępstwa, ale nie doprowadzające do jego dokonania z powodu zaistnienia przyczyn od sprawy niezależnych (przypadek lub interwencja osoby trzeciej); gdy odpowiedzialność była oparta na skutku usiłowanie nie podlegało karze; ale w miarę subiektywizacji odpowiedzialności zaczęto rozciągać ją na usiłowanie (które z punktu widzenia nastawienia psychicznego sprawy było tożsame z dokonaniem - świadomość i wola); traktowane kazuistycznie jako osobne przestępstwa (np. planowanie zdrady, „zadanie trucizny”, noszenie broni na zgromadzeniach, wyjęcie miecza w obecności króla); karane na równi z dokonaniem

• dokonanie

Rodzaje odpowiedzialności karnej

• odpowiedzialność za cudze czyny

• zbiorowa odpowiedzialność

• rodzinno-rodowa - odpowiedzialność w drodze samopomocy, krwawej zemsty; z czasem zamiast zemsty okup, który spłacać mieli też krewni sprawcy; Statuty Kazimierza Wielkiego: odpowiedzialność za krewnobójstwo potomków sprawcy (wyłączenie ich od dziedziczenia po zabitym); edykt wieluński (1424) - infamia dla potomstwa spalonego na stosie heretyka

• terytorialna - odpowiedzialność wsi, miast i opoli; w średniowieczu i czasach nowożytnych za nieujawnienie, przechowywanie sprawcy lub niepodjęcie za nim pościgu (zapłata główszczyzny)

• indywidualna odpowiedzialność - odpowiedzialność głowy domu/gospodarstwa za przestępstwa domowników/chłopów (małopolski Statut Kazimierza Wielkiego), ale już Korektura Praw ograniczyła odpowiedzialność pana za czyny poddanych; w prawie miejskim pan odpowiadał za czyny sługi; w prawie wiejskim rodzice lub gospodarze odpowiadali za niemoralne prowadzenie się dzieci lub czeladzi; w prawie ziemskim burmistrz i 1 z rajców podlegali (od 1520, 1538 r.) karze ścięcia w przypadku samowolnego ukarania przez sąd miejski bez udziału starosty szlachcica, który dopuścił się gwałtów w mieście

• odpowiedzialność za własne czyny - od XII-XIII w. karę na życiu i ciele ponosił tylko sprawca; Statuty Kazimierza Wielkiego znosiły odpowiedzialność ojca za czyny syna i vice versa; skutki infamii dla krewnych sprawcy zniosła ustawa o sądach sejmowych (1791)

Racjonalizacja kary

• religijna - najstarsza, odpokutowanie (ekspiacja) za przestępstwo wobec Boga

• sprawiedliwościowa (odwetowa, bezwzględna, absolutna) - naturalna potrzeba człowieka odpłaty za wyrządzoną krzywdę; zemsta rodziny, rodu, panującego; od X w. zasada talionu (kara miała być dolegliwością odpowiadającą tej, jakiej sprawa zadał ofierze); w Polsce zasada talionu rzadko stosowana (w odniesieniu do przestępstw na życiu i zdrowiu), raczej w postaci talionu symbolicznego (kary odzwierciedlające); na jej gruncie stały Statuty Litewskie, Korektura Praw, Zbiór Praw

• prewencyjna (celowościowa, utylitarna) - zapobieganie popełnianiu przestępstw

• prewencja generalna (ogólna) - odstraszanie od popełnienia przestępstw przez innych, potencjalnych sprawców; dominowała od końca średniowiecza do Oświecenia; na jej gruncie powstała teoria odstraszania w Polsce w XVI-XVIII w., skutkowała zaostrzeniem represji karnej; większy wpływ w prawie miejskim (już od XV w.)

• Prewencja indywidualna (szczególna) - powstrzymanie danego sprawcy od dalszego popełniania przestępstw; nosiły elementy pokuty, poprawy sprawcy; od średniowiecza do XVIII w.; w Polsce głównie w sądach wiejskich; w okresie Oświecenia wzrost znaczenia pod wpływem kierunku humanitarnego w nauce prawa karnego

• mieszana - zawierała elementy z w/wym. racjonalizacji

Zasady wymiaru kary

• różnice społeczne - od XI-XII w. do XVIII w. przynależność społeczna sprawcy i ofiary wpływały przede wszystkim w prawie ziemskim na wymiar kary np. przy zabójstwie (plebejusz za zabicie szlachcica zawsze kara śmierci bez możności zamiany na karę majątkową, od 1532 r. za zranienie tylko tracił rękę a nie życie, zaś szlachcic za zabicie plebejusza płacił tylko główszczyznę), zgwałceniu (gwałt na szlachciance - 50 grzywien, na chłopce - 6 grzywien, jeśli nastąpił w lesie lub na polu, gdzie nie kazano jej pójść - „trzysta”); 1768: zakaz karania chłopów śmiercią przez panów, równość wobec prawa przewidywała ustawa o sądach sejmowych i Kodeks Stanisława Augusta

• sposoby oznaczania kary - arbitralność orzekania w średniowieczu szczególnie w stosunku do przestępstw politycznych; możliwość stosowania analogii; podział na kary zwyczajne (przewidziane w prawie) i nadzwyczajne; w Oświeceniu zasada nulla poena sine lege

• okoliczności

• łagodzące - wątpliwości natury prawnej i faktycznej, upływ czasu, przyznanie się do winy, pojednanie z pokrzywdzonym, wykazanie skruchy, zły stan zdrowia, ciąża, naprawienie szkody

• obciążające - naruszenie miru, recydywa (powrót do przestępstwa) generalna i specjalna (prawo chełmińskie - za I recydywę kara śmierci; prawo polskie - za II recydywę kara śmierci, od 1505 r. za III; B. Groicki - za III recydywę); przyłapanie na gorącym uczynku (złapanie w czasie 24 h od przestępstwa); przestępstwo w miejscach publicznych; z użyciem rusznicy, w nocy, ucieczka z miejsca przestępstwa

• inne zasady

• zbieg przestępstw - realny (2 czyny przez tego samego sprawcę w stosunku do tego samego poszkodowanego): kumulacja lub absorpcja kary (1 czyn a 2 lub więcej przestępstw): 1 kara, ale surowsza

• prawo łaski - prerogatywa monarchy jako iudex supremus; stosowane generalnie (amnestia) lub indywidualnie; od XVI w. kompetencja sejmu, od 1776 r. Rady Nieustającej

• pozostawienie na łasce - sankcja fakultatywna, wykonanie orzeczonej kary zależało od uznania pokrzwdzonego

• zamiana kary - stosowana w systemie kompozycyjnym; w Polsce w prawie miejskim karę śmierci na karę pieniężna i infamię, w prawie wiejskim kara śmierci na pieniężną lub chłostę

• zakłady (vadia) - w przypadku możliwego naruszenia prawa król/starosta z urzędu lub na wniosek ustanawiał zakład pieniężny na tego, kto naruszyłby pokój

Kary prywatne

• krwawa zemsta (wróżda) - z początku nieograniczona (co do podmiotów, czasu, sposobu); z czasem ograniczona tylko między szlachtą w przypadku mężobójstwa; stopniowo ograniczono zakres podmiotowy tylko do sprawcy; 1421 r. przedawnienie (20 l.); zakaz stosowania przy zabójstwie porywacza kobiety czy przy daniu początku; 1453 r. obowiązek zapowiedzenia zemsty („odpowiedź”) - zabójcę należało obwołać publicznie na pogrzebie lub w czasie 6 tyg. wobec władzy i wpis do ksiąg sądowych, 3-krotne ogłoszenie przez woźnego na rynku; 1588 r. zakaz wróżd, nawet odpowiedzi; eliminacja zemsty przez propagowanie pojednania stron (kara pieniężna i pokora)

• kary pieniężne - ekwiwalent zemsty, świadczone przy rezygnacji z ich wykonania; system zastępczych kar pieniężnych (system kompozycyjny) powstały w średniowieczu, największa rola w XIV-XV w.; od XV w. kary pieniężne obok publicznych, dochodzone w osobnym „cywilnym” postępowaniu; występował w nich element kary i odszkodowania

• główszczyzna - wypłacana rodzinie zabitego, za poddanego pobierał ją czasem nawet w całości pan feudalny; XIII w. 50 grzywien za rycerza, 30 za chłopa; Statut małopolski Kazimierza Wielkiego: odpowiednio 60 i 10 grzywien (wielkopolski: niższe); 1493 r. za szlachcica 120 grzywien, 1588 r. 240 grzywien (z użyciem rusznicy - 480); od XVI/XVII w. świadczona obok kary publicznej; główszczyzna za chłopa: 1581: 30 grzywien, 1631: 100 grzywien (1/2 panu); za mieszczanina tyle samo ile za chłopa (kobiety 1/2 główszczyzny)

• nawiązka - za rany powodujące trwałe kalectwo: 1/2 główszczyzny; za pobicie rycerza w XIII w.: 6 grzywien, a chłopa: kara „trzysta”; za krwawą ranę szlachcicowi: 10 grzywien (XVII w.: 20); a chłopu: 1/2 grzywny + 1 grzywnę panu

Kary publiczne

• kara śmierci - rozpowszechnienie na skutek stosowania prawa niemieckiego; orzekana częściej niż przewidywały to normy prawne; stosowana w przypadku, gdy sprawca nie mógł się wykupić karą pieniężną; 1631: zabójstwo chłopa przez chłopa karane śmiercią; 1776: zakaz kary śmierci za czary, kodeks karny wojskowy 1775: złagodzenie sposobu jej wykonywania; Zbiór Praw 1778: poszerzenie kręgu przestępstw nią zagrożonych; projekt koronny Kodeksu Zygmunta Augusta ograniczał przypadki kary śmierci; litewski nie przewidywał jej w ogóle

• zwykła - przez ścięcie (kara rycerska - za większość pospolitych przestępstw); powieszenie (hańbiąca - głównie za kradzież); utopienie (kobieca, hańbiąca - za kradzież, dzieciobójstwo, spędzenie płodu), rozstrzelenie

• Kwalifikowana - ukamienowanie (archaiczna - za zdradę); obcinanie członków, ćwiartowanie (za przestępstwa p/ko monarsze); ukrzyżowanie (za poddanie grodu); spalenie żywcem na stosie (za przestępstwa religijne; czarownictwo, sodomię, fałszowanie monety); gotowanie w oliwie; łamanie kołem; wbicie na pal (za najście domu); zawieszenie żywcem na haku (za zbójnictwo); wypuszczenie kiszek (za okradanie uli pszczelich); zakopanie żywcem (dzieciobójstwo, gwałt na dziewicy); rozszarpywanie końmi; kara worka (za krewnobójstwo 1588)

• kara okaleczenia (mutylacyjna) - obcięcie, połamanie, przekłucie kończyn (za zranienie, targnięcie się na rodziców, urzędników), obcięcie uszu, nosa, włosów (za niewielką kradzież); wyrwanie języka (za przestępstwa popełnione mową); wyłupienie oczu, napiętnowanie; kastracja

• proskrypcja (wywołanie) - fikcyjna śmierć skazanego, który przestawał istnieć dla prawa, tracił podmiotowość prawną, majątek ulegał konfiskacie, za najcięższe przestępstwa szlachcica

• infamia - pojawiła się w XIV w. z proskrypcji; musiała być publicznie ogłoszona; utrata praw publicznych, czci, prawa piastowania urzędów; w okresie nowożytnym także powodowała wyjęcie spod prawa (infamis musiał uchodzić z kraju, bo można go było zabić i otrzymać za to jego majątek), Zbiór Praw 1778: instytucja śmierci cywilnej; za najcięższe przestępstwa (kwalifikowane zabójstwo, herezję, apostazję, porwanie kobiety, rabunku na drogach); 1791: za czyny przeciwko narodowi i za ucieczkę z więzienia; w prawie miejskim za hańbiące przestępstwo przeciwko mieniu, po wykupieniu się od kary śmierci

• banicja - powstała z infamii w XVI w.; na początku jako środek przymusu dla osób unikających wymiaru sprawiedliwości; utrata tylko praw cywilnych i politycznych, a nie czci; można go było zabić, ale nie otrzymać jego majątku

• kary na czci - od XIV w., alternatywnie obok kar pieniężnych wobec szlachty; osobna kara utraty szlachectwa albo tylko czci szlacheckiej (utrata praw politycznych) bądź jedynie utrata prawa piastowania urzędów

• kary cielesne - wykonywane publicznie służąc prewencji generalnej; nie przewidziane przez Kodeks Stanisława Augusta: chłosta (plagi) za drobne przestępstwa, jako dodatkowa kara; max do 1000, co równało się karze śmierci; pręgierz, klatka żelazna, kuna (liszka; metalowa obręcz lub łańcuch przytwierdzony do ściany kościoła, skazany stał w niej zakuty w czasie nabożeństw), gąsior (przylegające 2 deski z półkolistymi wyżłobieniami na szyję skazańca, który stał na czworakach), kłoda (dyby, 2 skręcone belki z otworami na ręce i nogi), „biskup” (2 wydrążone połówki drzewa)

• kary pozbawienia wolności - w średniowieczu do czasu skazania, wykonania wyroku); później sporadycznie jako samoistna kara; w czasach nowożytnych (1493, 1496) w prawie ziemskim za mężobójstwo kara wieży 1 rok i 6 tygodni, z czasem max do 4 lat i 24 tygodni; 1538: podział na wieżę dolną (umyślne zabójstwo) i górną (nieumyślne zabójstwo, wyzwanie na pojedynek); państwowe więzienia pojawiły się w XVII-XVIII w. w twierdzach, gdzie wykorzystywano siłę roboczą skazanych; w prawie miejskim też małe znaczenie (za drobne przestępstwa); w prawie wiejskim od XVIII w.; pierwsze nowoczesne więzienie w 1767 r. w Warszawie; Zbiór Praw - kary: wieży, więzienia, domu poprawy od 3 dni do dożywocia; 1736 w Warszawie utworzono domy poprawy

• kary majątkowe

• publiczne kary pieniężne - pobierane przez monarchę lub sąd, za przestępstwa publiczne i cięższe prywatne równolegle z karą prywatną, wymierzane w grzywnach; XIV-XV przy zabójstwach: k. „siedmdziesiąt” („nielitościwa” - za kradzież mienia królewskiego, podpalenie, zabójstwo); „pięćdziesiąt” (za zgwałcenie szlachcianki, zabójstwo); „piętnastu” (za obrazę słowną, czasem za zabójstwa), „dwunastu” (kwalifikowana kradzież), „sześciu” (zwykła kradzież, zranienie, zgwałcenie chłopki), „trzysta” (300 kruszów, kawałków soli - za naruszenie posiadania, pobicie w karczmie)

• konfiskata majątku - z początku łącznie z innymi srogimi karami (za ciężkie przestępstwa pospolite i publiczne); czasem samoistnie (niestawienie się na pospolite ruszenie, herezja); okres nowożytny - za obrazę majestatu, wyrządzenie strat dla skarbu państwa, XV/XVI w. król nie zatrzymywał majątku (1576: musiał nadać go innemu szlachcicowi na najbliższym sejmie); nie przewidywał jej Kodeks Stanisława Augusta; w prawie miejskim za przestępstwa p/ko miastu, w prawie wiejskim jako pozbawienie gospodarstwa

• kara utraty urzędu - za przestępstwa urzędnicze oficjeli nie mianowanych dożywotnio, np. niższych urzędników sądowych (za wymuszanie łapówek)

Staropolskie prawo procesowe

Źródła prawa procesowego ziemskiego

• w średniowieczu - prawo zwyczajowe

• częściowa kodyfikacja w Statutach Kazimierza Wielkiego

• XV w. - nieliczne przepisy procesowe

• Statut Łaskiego z 1506 r. - na końcu I części zbiór Processus iuris (33 artykuły)

• Formula processus 1523 r. (111 artykułów) - oparty na prawie małopolskim; najpierw przyjęła go Małopolska, 1553 r. przyjęła go Wielkopolska; 2 części: normatywna i wzory formuł procesowych; wpływ prawa rzymsko-kanonicznego

• Projekty: Korektura Praw 1532 r. (216 art.), projekty z 1611 i 1642 r. (pt. „Postępek prawny skrócony”); Zbiór praw sądowych A. Zamoyskiego i Kodeks Stanisława Augusta (wyodrębnienie procesu karnego od cywilnego)

• opracowania: Tomasz Drezner: Processus iudiciarius 1601 r., Teodor Zawacki: zbiór formuł procesowych 1602 r., Memoriale processus 1611 r., Processus iudiciarius 1612 r.; Grzegorz Czaradzki: Proces sądowy 1614 r.; Jan Nixdorff: Compendium processus iudiciarii 1655 r.; Tomasz Umiastowski: Proces według Statut Litewskiego 1780; Teodor Ostrowski: Prawo cywilne 1784 r.

Proces ziemski

• w średniowieczu brak rozróżnienia między procesem karnym a cywilnym, odrębność w czasach nowożytnych

• każdy proces rozpoczynał się od skargi (żałoby) powoda lub oskarżyciela, wyjątkowe przypadku wszczęcia procesu z urzędu, w okresie nowożytnym podział na skargi cywilne i karne (zasada skargowości)

• strony posiadały całkowitą swobodę w zarządzaniu przedmiotem sporu i czynnościami procesowymi (możliwość ugody, obopólnej zgody co do zmiany procedury itp. - zasada dyspozycyjności, rozporządzalności)

• proces był toczony pomiędzy stronami, sąd występował jedynie w roli obserwatora, który orzekał na podstawie dowodów przedstawionych przez strony, prawda materialna nie była przedmiotem badania (zasada kontradyktoryjności)

• strony miały przestrzegać formuł, gestów, słów, symboli, naruszenie formuły powodowało przegranie procesu (zasada formalizmu)

• czynności procesowe przeprowadzane były przeważnie ustnie, pisemność była wyjątkowo stosowana (najczęściej w procesie inkwizycyjnym) (zasada ustności)

• proces był jawny dla publiczności, przeciwnie w procesie inkwizycyjnym, który był tajny (zasada jawności)

• strony procesowe: powód (pierca) i pozwany (sąpierz)

• strona posiadać musiała zdolność sądową (odpowiadającą zdolności prawnej)

• przed sądem mogła występować osoba posiadająca zdolność procesową (= zdolność do czynności prawnych)

• zastępcy procesowi - rzecznik (prolocutor), zastępca (procurator), mówca, od XVI w. patron, mecenas

• zastępcy ustawowi - reprezentowali stronę z mocy prawa, np. dla nieletnich, kobiet, ale nie wdów, chłopów, miasta)

• zastępcy sądowi (urzędowi) - wyznaczani z urzędu przez sąd, np. w sprawach o obrazę majestatu na prośbę strony

• zastępcy umowni (dobrowolni, honorowi, zawodowi) - generalne (dla całego procesu) lub szczegółowe (dla poszczególnych czynności procesowych); od XV/XVI w. rozwój odpłatnego, zawodowego zastępstwa przez prokuratorów lub patronów, którzy w XVI w. zorganizowali korporację czyli palestrę

• właściwość sądowa:

• miejscowa - zasadniczo właściwym był sąd miejsca zamieszkania pozwanego, zasada znana od XIII w., czy też sąd miejsca położenia nieruchomości

• podmiotowa - właściwy być sąd stanowy pozwanego

• rzeczowa - właściwy był sąd ze względu na rodzaj sprawy, np. sądy grodzkie dla spraw tzw. czterech artykułów grodzkich (podpalenie, napaść na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie)

• proces rozpoczynała ustna skarga (żałoba) przedstawiana sądowi z prośbą o wydanie urzędowego pozwu (wezwania na rozprawę)

• pozew

• ustny - powszechny dla każdego w XIII-XV w., potem w stosunku do szlachty gołoty, pospólstwa w miastach i chłopów; stosowany też w przypadku pozywania osób obecnych na rozprawie, przy schwytaniu na gorącym uczynku lub z przedmiotem przestępstwa, w sprawach drobnych

• pisemny - od XV w. stosowany dla szlachty osiadłej i patrycjatu miejskiego, musiał pod rygorem nieważności zawierać: oznaczenie sędziego, który go wydał (od XVI w. wydawano je w imieniu monarchy), imię i nazwisko pozwanego, termin i miejsce posiedzenia sądu, imię i nazwisko powoda, treść skargi, datę i miejsce wydania pozwu, pieczęć urzędową, wydawano go w 2 egzemplarzach; doręczał go urzędnik sądowy (woźny, komornik) w obecności świadków, wręczano go w domu, bezpośrednio do rąk pozwanego; gdy pozwany był nieobecny można było wręczyć go domownikom, w razie odmowy przyjęcia należało go zatknąć pod domem; dla osoby nieosiadłej wręczano go w miejscu, gdzie się ją napotkało; fakt doręczenia odnotowywano w rejestrze sądowym (relacja woźnego) - od XVII w. było to warunkiem ważności pozwu; pozew wpisywano do regestru (potem wokanda), kolejność wpisanych w nim spraw decydował o kolejności ich rozstrzygania

• terminy (roki)

• pierwszy termin określony w pozwie - od 1454 r. po upływie tygodnia od doręczenia pozwu; okres nowożytny 1-4 tygodni od doręczenia w sądzie ziemskim, do 6 przed sądem sejmowym; w prawie miejskim od 1-3 dni

• niestawiennictwo powoda = przegranie procesu (w prawie miejskim zwrot kosztów dla pozwanego); od 1523 r. gdy nie stawił się na pierwszym terminie (zwyczajnym), nie przegrywał, ale płacił karę i musiał na nowo pozwać przeciwnika

• niestawiennictwo pozwanego: kara grzywny

• termin zawity (ostateczny) - dla pozwanego dopiero 3 wyznaczony termin; jeśli pozwany i na ten termin się nie stawił - postępowanie zaoczne (niestanne, kontumacyjne); od 1523 r. podobnie jak powód już drugi termin był zawity

• odroczenia (dylacje, odkłady)

• zwyczajne - sąd musiał się na nie zgodzić: choroba, siła wyższa, slużba publiczna, małoletniość, równoległą sprawą o większy majątek w innym sądzie, potrzeba narady, dostarczenia dowodów; od 1523 r. dopuszczalne były tylko 4, ale z ograniczeniami

• nadzwyczajne - dopuszczalne w przypadku zgody obu stron lub decyzji sądu: porozumienie stron, zawieszenie spraw przez sąd, inhibicja królewska (do XVI w.)

• woźny wywoływał strony

• propozycja (indukta) - wystąpienie powodu

• replika pozwanego - odpowiedź na zarzuty

• ekscepcje - zarzuty procesowe podnoszone przez pozwanego; przed merytorycznym wdaniem się w spór; sprawę ekscepcji sąd rozstrzygał wyrokami przedstanowczymi (interlokutami); przeciwko ekscepcjom powód posiadał prawo repliki

• dylatoryjne - powodowały odroczenie rozprawy do czasu ich usunięcia; należało je wnieść od razu wszystkie: niewłaściwość sądu, nieprawidłowość pozwu, brak zdolności procesowej strony, brak wezwania wszystkich zainteresowanych stron, żądanie, by pozwanego zastąpił zachodźca

• deklinatoryjne - od czasów nowożytnych (Korektura Praw 1532 r.), uprawniały pozwanego do odmowy odpowiedzi, ale nie niweczyły sporu

• peremptoryjne - powodowały upadek powoda w sprawie, umorzenie sprawy; mogły być wnoszone w trakcie całego procesu: powaga rzeczy osądzonej lub załatwienia w drodze ugody, przedawnienie

• wdanie się w spór (zagruntowanie sprawy, utwardzenie procesu, litis contestatio) - sąd przystępował do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy; od tego momentu żadna ze stron nie mogła się wycofać z procesu; litiskontestacja mogła być:

• affirmativa - pozwany uznawał roszczenia powoda, sąd wyznaczał termin na wydanie wyroku

• negativa - sąd wyznaczał kolejny termin w celu przeprowadzenia postępowania dowodowego

• Stadia rozprawy tzw. tok instancji (od XVI w.)

• I: rozpatrywano dylacje zwyczajne oraz tzw. akcesoria (sprawy uboczne) o charakterze ekscepcji dylatoryjnych: zarzuty umieszczenia sprawy w niewłaściwym rejestrze, brak należytych pełnomocnictw, niezachowanie terminu pomiędzy pozwem a rozprawą, niewłaściwość sądu, niedozwolone łączenie spraw; w przypadku ich uwzględnienia odraczano sprawę na inny termin

• II: rozpatrywano niektóre dylacje zwyczajne oraz akcesoria o charakterze ekscepcji deklinatoryjnych lub peremptoryjnych: zarzut, że powodowi nie przysługuje roszczenie, sama skarga posiada braki; wyrok przedstanowczy podlegał zaskarżeniu

• III: rozpoczynało się od propozycji, po której następowała odpowiedź pozwanego, gdy odnosiła się do meritum sprawy, to następowało wdanie się w spór; 1454 r. ograniczyło możliwość przedstawiania wywodów przez strony do repliki pozwanego, ale w praktyce zezwalano powodowi na udzielanie pozwanemu odpowiedzi przez powoda

• formalna (legalna) teoria dowodowa - przedstawienie dowodów należało do stron, a sąd miał je jedynie oceniać, ale nie ich wiarygodność; to prawo z góry określało, jaką wartość miały określone środki dowodowe oraz jaka miała być ich ilość, by strona wygrała proces; jeśli strona przeprowadziła określony w prawie dowód, to przeciwdowód drugiej strony był niedopuszczalny (chyba że pierwsza strona „upadła w dowodzie” z formalnych powodów) - dążenie do prawdy formalnej

• bliższość (pierwszeństwo) do dowodu - był to przywilej dla danej strony; od XIII w. bliższość do dowodu miała strona o wyższej pozycji stanowej; od XIII w. ta strona miała pierwszeństwo, która miała lepszy dowód (wg kolejności: dokument, świadkowie, przysięga) w procesie równych stron; przy równości dowodów - pierwszeństwo miał pozwany; od XVI w. zasada, że pierwszeństwo miała strona z lepszym dowodem

• środki dowodowe

• dokument - od XII-XIII w.; badanie autentyczności w przypadku jej zakwestionowania (zeznania świadków, wpis w księdze sądowej)

• przysięga

• własna - tylko osobiście, w zasadzie przez osobę, która miała bliższość do dowodu; od XIV w. po polsku; charakter sakralny, formalistyczna (potknięcie słowne (potyczel) powodowało upadek w dowodzie), z czasem możliwość 3-krotnego powtórzenia słów; mogła być obciążająca (oskarżająca) i oczyszczająca

• ze współprzysiężnikami - w sprawach większej wagi; od 2 do 18 osób; przysięgali na prawdomówność i niewinność strony nie musieli znać okoliczności sprawy

• świadkowie - z początku, do czasów nowożytnych przysięgali na niewinność strony tylko ze względu na jego nieposzlakowaną opinię, nie musieli znać okoliczności sprawy; nie odróżniali się od współprzysiężników do XVI w.

• świadectwo urzędowe - w razie konieczności sprawdzenia stanu rzeczy na miejscu posyłano osobę urzędową (komornika, prawidlnika, woźnego z 2 świadkami) na wniosek strony w celu dokonania wizji lokalnej; woźny potem składał ustną relację sądowi, z czasem pisemną do ksiąg relacji

• wstecz - w przypadku powołania się przez stronę na poprzedni wyrok sądowy lub inną czynność procesową w innym sądzie posyłano urzędowo (z laską sędziowską) komornika po informację; potem składano relację

• forma wyroku - w sądach kolegialnych podejmowane większością głosów; ogłaszane publicznie, z pocz. ustnie; od II poł. XIII. wyroki sądów książęcych na koszt i prośbę strony pisemnie; od XIV w. wpisywano wyroki do ksiąg sądowych, wypis za opłatą; od XVI w. wyrok wpisywano do sentencjonarza z podpisami sędziów, potem pisarz pisał pełny tekst wyroku (dekretu) - wpis do księgi dekretów

• rodzaje wyroku - wyrok przedstanowczy (sententia interlocutoria, interlokut) załatwiał kwestie formalno-procesowe w czasie trwania procesu; wyrok stanowczy (sententia definitiva, końcowy) rozstrzygał merytorycznie spór: uwalniające (ewazja) i zasądzające (kondemnata) oraz wyroki oczne (oczywiste) i zaoczne

• prawomocność - czyli niewzruszalność wyroku; wykształcało się powoli, początkowo wygrywający dawał przeciwnikowi jakieś świadczenie, którego przyjęcie było znakiem zgody na wyrok; potem klauzula „o wieczystym milczeniu” i obwarowanie go zakładem; potem uprawomocnienie się w przypadku braku wniesienia środka odwoławczego lub jego odrzucenia przez wyższą instancję

• Opłaty sądowe - rozstrzygnięcie w wyroku; każdy wyrok trzeba było opłacić (trzesne, pamiętne), co obciążało osobę wygrywającą

• Środki prawne przeciwko wyrokom

• środki zwyczajne

• remisja - przekazanie sprawy przez sąd niższy sądowi wyższemu, z inicjatywy sądu lub na wniosek strony, sprawy skomplikowane; czasem w formie pouczenia prawnego

• nagana sędziego - strona niezadowolona mogła zaraz po jego wydaniu oskarżyć, naganić sędziego o niesprawiedliwą decyzję, poddanie czci sędziego w wątpliwość; wyrok podlegał zawieszeniu; nowy proces pomiędzy naganiającym a naganionym sędzią przed innym sądem (od XV w. z udziałem przeciwnika); warunkiem było zapłata zakładu dla sędziego (koczu); gdy sędzia wygrał, wyrok nabierał mocy, a kocz mu przypadał; gdy przegrał - tracił cześć, a wyrok uchylano

• mocja - zmieniona nagana; od 1465 r. nie powodowała utraty czci sędziego, w razie przegrania nie tracił urzędu, lecz zwracał kocz i płacił karę „piętnadziesta” naganiającemu, wyrok uchylano; zniosła ją Formula Processus, a wprowadzono znów w 1538 r.

• apelacja - odwołanie od sądu niższego do wyższego, zwyczajny środek procesowy; kontrola tylko wyroku; na Mazowszu od 1453 r., wprowadzenie powszechnie w 1523 r. (Formula Processus) jako jedyny środek odwoławczy; nie od spraw drobnych; ograniczenie przez konieczność wniesienia koczu (kaucji); sąd odwoławczy mógł odrzucić apelację (uprawomocnienie się wyroku I instancji), wyrok uchylić lub zmienić

• środki nadzwyczajne

• gravamen (uciążliwość) - rodzaj mocji; gdy sąd I instancji nie przyjął złożonej apelacji (mocji) to apelujący mógł pozwać go przed sąd wyższy z przeciwnikiem; nie wstrzymywało to egzekucji wyroku; jak uznawano zarzut, wyrok I instancji uchylano, a sędzia ponosił karę pieniężną

• wznowienie procesu - w przypadku ujawnienia nowych dowodów nieznanych stronie przed wyrokiem lub brak podstaw prawnych do wydania wyroku; 1726 r.: możliwość dla nowego składu Trybunału Koronnego by skasować prawomocny wyrok poprzedniego składu

• male obtentum - przeciwko wyrokom zaocznym uzyskanym wg strony podstępnie lub niewłaściwie; chodziło o ważność wydania wyroku; w razie przyjęcia sąd I instancji ponownie ropatrywał sprawę

• nieświadomość procesowa - gdy wydano wyrok zaoczny wbrew prośbie strony o odroczenie rozprawy lub bez powiadomienia jej o wszczęciu postępowania

• postępowanie egzekucyjne - przymusowe wykonanie prawomocnego wyroku (przed jego przedawnieniem po 3 latach i 3 miesiącach); czasem możliwość stawienia rękojmi, który gwarantował wykonanie wyroku; przeprowadzali ją komornicy i woźni sądowi, czasem przy pomocy zbrojnej starosty; od 1523 r. (Formula Processus) w drodze osobnego procesu przed starostą, ze szlachty nieosiadłej - egzekucja osobista, osiadłej - z nieruchomości

• egzekucja osobista - najstarsza; oddawano związanego przegranego wygrywającemu do jego dyspozycji (Statuty Kazimierza Wielkiego); od XVI w. w stosunku do gołoty (niewykonanie wyroku, niedanie rękojmi do 2 tyg. urząd grodzki skazywał na banicję procesową i osadzał w wieży

• egzekucja z ruchomości - w średniowieczu, zajęcie=ciążenie=ciąża=grabienie bydła lub trzody; od 1523 r. zanikła

• egzekucja z nieruchomości - do XVI w. posiłkowo w drodze sądowego wwiązania wierzyciela (4-krotna próba); od 1523 r. postępowanie skrócono; miał ją przeprowadzać starosta i urząd grodzki, ich organami byli woźni, pachołkowie starościńscy, świadkowie-szlachta, ewent. pospolite ruszenie szlachty powiatu; I stopień: próba wwiązania w obecności 2 świadków; jak odparto próbę, woźny składał relację, pozwanie zasądzonego na rok grodzki (nałożenie zakładu potrójnego = 6-krotność wartości przedmiotu sporu); II stopień: ponowna próba wwiązania, gdy odparto znów pozywano na rok grodzki, gdzie nakazywano zapłatę potrójnego zakładu i zarządzano rumację (usunięcie siłą) i grożono banicją; III stopień: urzędnik grodzki (wicesgerent) i woźny z 2 szlachciców, próba rumacji bez użycia siły - gdy odparta, pozywano na rok starościński i orzekano banicję procesową; IV stopień: przy użyciu pachołków starościńskich lub ewent. pospolitego ruszenia - w formie zajazdu, usunięcie z dóbr siłą dłużnika, którego jako banitę można było zabić

• Odrębności w procesach karnych

• w średniowieczu obowiązek wykrycia i ścigania przestępstw ciążył na opolu, potem gromadach wiejskich („gonienie śladem” z „krzykiem i wołaniem”)

• zawieszenie lub uchylenie ścigania

• azyl - udzielany przez dwór monarszy lub kościół katedralny; azyl wojewodziński (przemirz)

• listy żelazne i inhibicyjne - monarcha mógł zapewnić nietykalność na pewien czas przez tzw. list żelazny (glejt); lub zakazywał pozywaniu lub wstrzymywał proces (l. inhibicyjny)

• amnesta i prawo łaski - wykluczały ściganie i karalność, amnestia w stosunku do grupy przestępców, prawo łaski skierowane było indywidualnie; 1538: zakaz prawa łaski przez króla od kary wieży za zabójstwo między szlachtą; od kon. XVI w. prawo łaski przeszło na sejm

• przedawnienie (dawność) - uniemożliwiało wszczęcie procesu, nie przedawniały się przestępstwa publiczne, prywatne po 3 latach lub szybciej

• instytucja skrutynium od XVI w. - stosowana przy przestępstwach publicznych i prywatnych (zabójstwach), które musiały być ścigane, a z jakiegoś powodu nie wystąpił oskarżyciel prywatny; z urzędu przeprowadzał je w imieniu sądu instygator ustanawiany w sądach grodzkich, ziemskim, Trybunale Koronnym i sądzie marszałkowskim; postępowanie wszczynał z własnej inicjatywy lub w wyniku donosu (delacji); śledztwo przeprowadzał bez obecności i wiedzy podejrzanego; obowiązek zeznań przez świadków; zeznania spisywano jako dowody na rozprawę; w sądzie występował jako oskarżyciel z urzędu; 1538: w sprawach obrazy majestatu i zdrady obok instygatora występował delator

• mieszany proces - przewidywany przez ustawę o sądach ziemskich z 1792 r., konstytucje z 1793 r. przewidywały szerokie zastosowanie skargi publicznej; sądy powstania kościuszkowskiego stosowały pełny proces mieszany

• Odrębności w procesach karnych c.d.

• środki zapobiegawcze

• uwięzienie (areszt) przy ciężkich przestępstwach, przywilej z 1430-1433 nemine captivabimus nisi iure victum

• rękojemstwo - od XV w. zasadniczy środek w stosunku do szlachty osiadłej

• środki dowodowe

• ordalia (sądy boże) - oparte na przekonaniu, że Bóg nie dopuści do skrzywdzenia strony niewinnej lub mającej rację

• Jednostronne - próba rozpalone żelaza, próba wody zimnej i gorącej, losowanie, próba komunii

• dwustronne - pojedynek sądowy w zasadzie osobiście (wyj. zastępstwo ze względu na wiek, płeć, chorobę), zwycięstwo oznaczało wygranę w procesie; próba krzyża

• tortury - stosowane w przypadku przy przestępstwie obrazy majestatu, zdradzie kraju, łotrostwie, nawet w stosunku do szlachty, ale nie osiadłej

Proces miejski

• oparte na Zwierciadle Saskim (pocz. XIII w.)

• wpływ procesu rzymsko-kanonicznego

• prace Mikołaja Jaskiera, Bartłomieja Groickiego

• odrębności w stosunku do procesu skargowego ziemskiego:

• skarga - krótka, zawierająca przedmiot roszczenia i podstawy prawne

• pozew ustny ogłaszany przez podwojskiego, od XVI w. pisemny dla patrycjuszy i w sprawach ważniejszych

• krótki termin do rozprawy od pozwu (1-3 dni)

• niestawiennictwo powoda powodowało tylko utratę terminu i wystosowanie kolejnego pozwu, dla pozwanego oznaczało wstępne zaoczne zasądzenie, termin zawity dopiero 3 lub 4 rok

• określone stadia rozprawy; po wysłuchaniu skargi 2-tygodniowa przerwa dla pozwanego na przygotowanie repliki

• dokumenty publiczne były niepodważalnym dowodem

• wyroki zaskarżalne do rady miejskiej jako II instancji

• proces karny - inkwizycyjny, kształtował się od XIII w.; w Polsce występował w formie łagodniejszej; wszczynany z urzędu, wszystkie funkcje procesowe były połączone w osobie sędziego, który występował w roli oskarżającego, broniącego i wyrokującego, był tajny i pisemny, legalna teoria dowodowa; stadia:

• inkwizycja generalna - wszczynane z urzędu przez sędziego-inkwirenta, postępowanie informacyjne bez wiedzy i przesłuchiwania podejrzanego, w celu określenia faktu popełnienia czynu i okoliczności, ewentualnego sprawcy (wizja lokalna i sumaryczna, przesłuchanie świadków bez przysięgi)

• inkwizycja specjalna - skierowana przeciwko konkretnej osobie; właściwe śledztwo prowadzone tajnie przez osobnego sędziego (instygatora); podejrzany stawał się oskarżonym; z reguły aresztowano go na podstawie decyzji sądu, poddawano szczegółowemu i pod przysięgą przesłuchaniu w formie odpowiedzi na z góry przygotowane pytania (artykuły dowodowe); dowody:

• dzieliły się na pełne (przyznanie do winy, zeznania 2 świadków pod przysięgą, opinie biegłych, dokumenty, wizje lokalne) i niepełne (poszlaki, zeznania 1 świadka); świadkowie przesłuchiwani protokolarnie, osobno, niejawnie wobec oskarżonego, obowiązek składania zeznań

• tortury - nie stosowane względem doktorów nauk, szlachty osiadłej, urzędników, starców, dzieci, kobiet brzemiennych; tylko 3-krotne tortury; najpierw skłanianie do dobrowolnych zeznań, potem groźba zastosowania tortur, wiązanie i sadzanie na miejscu ich stosowania; potem zeznania musiały być potwierdzone

• osądzenie - na podstawie formalnej oceny dowodów, gdy dowody niepełne można było wymierzyć karę z podejrzenia; gdy były poszlaki uwalniano od sądu co nie oznaczało uniewinnienia; od wyroku karnego zakaz apelacji

Szczególne procesy

• proces o czary - 1487 r. w Kolonii wydano dzieło pt. Młot na czarownice (J. Sprenger, H. Kramer), pol. tłum. 1614 r.; apogeum „polowania na czarownictwie” w XVII w., w Polsce ostatni proces w 1775 r.; proces uproszczony, wszczynano z urzędu na skutek „nominacji” (powołania); areszt (trzymanie w „beczce czarownic” lub kłodzie, golenie); ordalia: próba wody, wagi, łez, igły

• proces gościnny - w prawie miejskim, gościem był ktoś, kto mieszkał daleko (w ciągu 1 dnia nie mógł przybyć do sądu); mógł mieć posiedzenie każdego dnia, wyrok do zachodu słońca

• proces graniczny - ustalenie granic spornej nieruchomości; dokonywał tego komornik lub podkomorzy (od XVI w. sędziowie graniczni z przysięgłymi geometrami)

• proces o zbiegłych poddanych - odzyskiwanie zbiegów, którzy uciekli do innej dzielnicy; skarżący miał prawo udowodnić prawo do zbiega (przysięga z 6 współprzysiężnikami); od XVI w. celem procesu było odzyskanie zbiega i osadzenie ich z powrotem, proces toczył się pomiędzy dawnym a nowym panem chłopa

Historia sądownictwa staropolskiego

Sądy centralne

• sąd monarszy - składał się z monarchy i asesorów (sąd asesorski); często w zastępstwie monarchy sądził sędzia (iudex curiae) lub podsędek (subiudex); nieokreślona właściwość rzeczowa (na zasadzie wyłącznej kompetencji sprawy najcięższych przestępstw, sprawy szlachty osiadłej, przy zagrożeniu karą śmierci, utratą czci, konfiskaty mienia, sprawy urzędnicze, dotyczące majątku królewskiego i fiskalne, między stanami); król jako najwyższy sędzia (rex iudex supremus) mógł rozstrzygać jakąkolwiek sprawę bezpośrednio lub w drodze remisji od sądu niższego; od 1523 r. rozpatrywał apelacje

• sąd dworski (in curia); kon. Średniowiecza jako nadworny czy zadworny

• sąd wiecowy (in colloquio) - w czasach rozbicia dzielnicowego

• sąd kasztelański - sąd niższy, kasztelana zastępował zazwyczaj sędzia grodowy (iudex castri) z asesorami; podlegały mu sprawy wszystkich mieszkańców okręgu; z czasem nie obejmowała rycerstwa (podlegali sądom monarchy na zasadzie prawa nieodpowiedniego); duchowieństwa; upadek w XIII/XIV w.

• sąd komisarski - odbywany poza dworem, przez delegowanych przez monarchę komisarzy, tj. dostojników świeckich i duchownych, a dla spraw mieszczan także rajcy miejscy; po 1504 r. praktycznie zanikł

• sąd sejmowy - od XV w., odbywał go monarcha podczas obrad sejmu walnego, najważniejsze sprawy państwowe; składał się z króla i senatorów; od 1588 r. także 8 posłów ziemskich (deputatów) wybieranych przez izbę poselską, bieżące kierownictwo było w rękach marszałka wielkiego koronnego, od 1673 r. gdy co 3-ci sejm w Grodnie - marszałek wielki litewski; orzekał w I i ostatniej instancji: sprawy obrazy majestatu, zdrady kraju, zbrodnie szlachty osiadłej (zagrożone karą śmierci, utratą czci, banicji, konfiskaty dóbr); sprawy przeciwko urzędnikom, niektóre cywilne (w których zainteresowany skarb państwa); gwałty na sejmach, sejmikach; od 1791 r. odpowiedzialność prawna ministrów ze Straży Praw i przestępców politycznych, składał się z 12 senatorów i 24 posłów

• Trybunały - rozpatrywały apelacje w sprawach cywilnych; karnych tylko od sądów grodzkich; bez spraw podatkowych; wyroki zapadały jednomyślnie (gdy jej nie było do 3. głosowania, to stosowano zasadę większości, a jeśli i to nie dało rozstrzygnięcia, to sprawę odsyłano do sądu sejmowego); od poł. XVII w. rozpatrywał też sprawy w I instancji

• Koronny - utworzony w 1578 r.; składał się z 27 deputatów (sędziów) szlacheckich wybieranych na corocznych (8 września) sejmikach deputackich - po 1 lub 2 z województwa; ponownie deputatem można było być dopiero po 4 latach; poza tym wchodziło w jego skład 6 deputatów duchownych na czele z prezydentem wybieranych przez kapituły, którzy w równej liczbie brali udział w sądzeniu spraw mieszanych (z udziałem duchownego) i po 1658 r. w sprawach z tzw. „regestru ariańskiego”; 1590 r. liczbę deputatów szlacheckich powiększono do 51, a duchownych do 8 (w 1726 r. powrócono do dawnej liczby); 2 sesje: małopolska w Lublinie w czasie wiosny i lata (od Niedzieli po Wielkanocy do końca sierpnia), wielkopolska w Piotrkowie w czasie jesieni i zimy (od poniedziałku po św. Marcinie do Niedzieli Palmowej); od 1585 r. jurysdykcję Trybunału piotrkowskiego przyjęła szlachta Prus Królewskich; od 1791 r. 2 osobne Trybunały dla Małopolski i Wielkopolski funkcjonujące stale

• Litewski - od 1581 r. dla apelacji szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego, sądził kolejno w Wilnie, Nowogródku i Mińsku; w 1726 r. podział na Trybunał Wileński i Trybunał Nowogródzko-Miński

• Wołyński - województwa ruskie, bełskie, podolskie, wołyńskie, kijowskie i bracławskie miały swój Trybunał w Łucku od 1578 r. do 1590 r., potem przyłączyły się do Trybunału w Lublinie

• sąd asesorski - zw. Asesorią; pojawił się w XVI w. z sądu nadwornego; do 1764 r. składał się z kanclerza lub podkanclerza, referendarzy, rejentów kancelarii, 1 lub 2 sekretarzy królewskich i pisarza dekretowego; od 1764 r. dodatkowo 2 senatorów i 4 przedstawicieli szlachty; kompetencje: w I instancji przeciwko miastom królewskim i apelacje od wyroków sądów miast królewskich oraz sprawy miast na prawie magdeburskim i chełmińskim z urzędami państwowymi, szlachtą, Kościołem; sprawy o dobra i dochody królewskie; w 1791 r. wprowadzono przedstawicieli miast, dopuszczono apelacje z miast prywatnych i duchownych

• sąd relacyjny - król w obecności senatorów będących na dworze; sąd apelacyjny dla obszarów lennych (Prus Książęcych i Kurlandii); od 1641 r. orzekał w sporach między unitami a prawosławnymi o zabór cerkwi; apelacje od sądów biskupów prawosławnych

• sąd marszałkowski - sądził w rezydencji króla; przestępstwa popełnione na dworze; potem sprawy o najem lokali, gry w karty w stolicy

• sąd referendarski - w 1507 r. powołano 2 referendarzy: świeckiego i duchownego, którzy zastąpili sędziego nadwornego; od II poł. XVI w. sądzili sprawy chłopów z dóbr królewskich; od 1791 r. bez spraw kryminalnych chłopów (które miał rozstrzygać sąd pobliskiego miasta); wprowadzono stałe terminy posiedzeń

• Trybunał Skarbowy Radomski - powołany w l. 1591-1613 r., składał się z komisarzy wybieranych przez sejm, a częściowo mianowanych przez króla spośród senatorów; od 1667 r. wybierani na 2 lata z każdego województwa przez sejmiki; od II poł. XVII w. także deputaci wojskowi; 1717 r. obradował stale; kontrola skarbowości i sądownictwo w/s skarbowych i wojskowych

• od 1791 r. sądy Komisji Skarbowej; Komisja Policji w/s fałszowania miar i wag, przestępstw urzędników miejskich, czynom przeciwko władzom miejskim; Komisja Wojskowa - sprawy wojskowe i przestępstwa popełnione przez żołnierzy; komisje porządkowe cywilno-wojskowe spory między żołnierzami o osobami cywilnymi (od 1789 r.)

Sądy szlacheckie

• sąd wiecowy - kontynuacja sądów książęcych odbywanych na wiecach; w każdym województwie i ziemi; w Wielkopolsce przewodniczył im starosta, zaś asesorami byli wojewoda i kasztelanowie; w Małopolsce przewodniczył wojewoda, a asesorami byli kasztelanowie; poza tym w skład sądu wchodzili sędzia, podsędek, pisarz sądowy; na pocz. zbierały się 3 razy w roku, po 1454 r. tylko 1 raz, zamarły w II poł. XV w.; sprawy możnowładców, o dobra dziedziczne, odesłane od sądów ziemskich, o naganę sędziego; zanikł po 1578 r.

• sąd sejmikowy - od kon. XIV w.; przewodniczył im wojewoda; sądzili dygnitarze ziemscy pod kontrolą zebranej szlachty; upadek po powstaniu 2-izbowego sejmu walnego;

• sąd ziemski - dla każdego województwa i ziemi; składały się z sędziego, podsędka, pisarza, woźnego oraz w Małopolsce z 4-6 asesorów powołanych przez sędziego spośród zebranej szlachty, a w Wielkopolsce asesorami byli starosta, wojewoda, podkomorzy i chorąży; sędzia, podsędek i pisarz byli mianowani przez króla spośród 4 kandydatów wybranych na sejmiku; kompetencje: sprawy szlachty osiadłej; terminy sądów zwano roczkami; początkowo co 2 tygodnie, potem co 4 tygodnie (1425); od 1454 r. obywały się 4 sesje rocznie; w XVI/ XVII w. przestały być zwoływane

• sąd grodzki - sprawowany przez starostę grodowego; jurysdykcja obejmowała 2-3 powiaty; sądził sam starosta lub powołany przez niego podstarości, poza tym w skład sądu wchodził sędzia grodzki i asesorowie; sesje co 6 tygodni; kompetencje: 4 artykuły grodzkie (podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie), postępowanie egzekucyjne; w XVI w. usunięto asesorów; zaczęto odróżniać sąd (iudicium) od urzędu (officium), który był otwarty do dokonywania czynności do 2 tygodnie, a dla wpisów codziennie; w XVIII w. różnica zanikła; w XVII w. przejął funkcje sądu ziemskiego

• sąd podkomorski - w Małopolsce od poł. XIV w., w Wielkopolsce od XV w.; sprawował go podkomorzy lub wyznaczony przez niego komornik; rozgraniczanie dóbr ziemskich; zanikł w XVII w.

• od 1791 r. - sąd ziemiański powstały z połączenia s. ziemskich, grodzkich i podkomorskich; sędziów wybierały na 4 lata sejmiki wojewódzkie z prawem reelekcji; funkcjonowały cały rok

Sądy kościelne

• powstały w XIII w.

• I instancja - sąd archidiakona, od jego wyroku apelacja szła do biskupa

• II instancja - sąd biskupa; od 1248 r. obowiązki sądowe biskupa przejął urząd oficjała, od którego wyroków odwołać się można było do arcybiskupa

• sądy synodalne - podczas wizytacji diecezji przez biskupa

• jurysdykcja - wszystkie sprawy, w których stroną był duchowny (privilegium fori), z wyjątkiem spraw o nieruchomości ziemskie i o zbrodnie obrady majestatu; także sprawy związane z wiarą (przestępstwa o czary, rodzinne, wewnątrzparafialne), w których stosował prawo świeckie; od XVI w. ograniczona: od 1563 r. pozbawione egzekucji starościńskiej; przywrócona w 1592 r.

• sądy inkwizycyjne - pocz. XIV w.

Sądy miejskie

• sądy prawa niemieckiego

• sąd radziecki - rajcy z burmistrzem, kompetencje ulegały rozszerzeniu

• sąd ławniczy - sołtys z ławnikami 7 (Wrocław, Kraków) lub 12 (Toruń, Gdańsk)

• sąd gajony - najważniejszy,3 razy w roku, przy udziale pana miasta (lub jego zastępcy: wójta, burgrabiego); sprawy cywilne

• sąd regularny (zwyczajny) - co 2 tygodnie pod przewodnictwem sołtysa, wszystkie sprawy, w których stronami byli mieszczanie, potem zasadniczo sprawy cywilne

• sąd ławniczy nadzwyczajny - poza terminami regularnymi, sędzia + 2 ławników

• sąd potrzebny - sprawy pilne (w wypadku podróży, służby publicznej, niewątpliwej szkody)

• sąd gościnny - stroną był cudzoziemiec, wyrok tego samego dnia lub nazajutrz

• sąd kryminalny - schwytanie sprawcy na gorącym uczynku, miejscu dokonania czynu

• II instancja - od wyroków sądów ławniczych przysługiwała apelacja początkowo do Magdeburga; 1233 r. sąd wyższy prawa niemieckiego w Chełmnie, potem Toruniu (1458-1608); potem instancją odwoławczą były rady miejskie; 1356 r. Sąd Najwyższy Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim złożony z landwójta i 7 ławników; funkcjonował do 1791 r.

• III instancja - komisarski Sąd Sześciu Miast (1356 r., formalnie zniesiony w 1725 r.) złożony z komisarzy, radców i po 2 przedstawicieli 6 miast małopolskich; zbierał się 3 razy w roku rozpatrując apelacje od sądów wyższych prawa niemieckiego Małopolski; od XVI w./poł. XVII w. zanikły, bo najwyższą instancją apelacyjną był sąd asesorski

• od 1791 r. dla spraw cywilnych 3 instancje: sąd magistratu miejskiego (wójt i 4 rajców), sąd apelacyjny i sąd asesorski; dla spraw karnych 2 instancje: sąd wydziałowy, sąd asesorski

Sądy wiejskie

• sądy wiejskie - złożone z sołtysa i ławy wiejskiej powoływanej przez pana wsi lub sołtysa; powstały wraz z nadaniem immunitetów sądowych i lokacyjnych; odbywały się w czasie tzw. roków gajonych; wielkie roki odbywały się 3 razy w roku w obecności pana

• sądy wójtowskie - po likwidacji sołectw we wsiach lokowanych na prawie niemieckim; składały się z wójta, podwójciego, 2-7 przysiężnych i pisarza, których wybierała gromada, a zatwierdzał pan lub jego urzędnik; wszyscy byli chłopami; kompetencje określał pan wsi

• sądy dominialne - we wsiach lokowanych na prawie polskim, jurysdykcja należała do pana, który sprawował ją osobiście lub za pośrednictwem urzędników; dzieliły się na dworskie (sądziły w/s 1 lub kilku wsi, przewodniczył administrator), kluczowe (sądziły kilka lub więcej folwarków, przewodniczył im ekonom, występowały w latyfundiach i dobrach królewskich; odwołania do starosty lub pana wsi) i centralne (obejmowały wszystkie klucze dóbr, złożone z przedstawicieli niższych sądów dominialnych pod przewodnictwem zarządu generalnego)

• sądy pańskie - rzadkie, sprawowane przez pana wsi osobiście lub przez urzędników i wójtów z członkami ław; wszystkie sprawy karne i cywilne

• sądy rugowe - w okresie Wielkiego Postu, sądził na nich pan wsi, urzędnicy, wójt i ława; gromadziła chłopów z kilku wsi; z oskarżeniami występowali rugownicy specjalnie wyznaczeni - przedstawiali wszystkie znane sobie sprawy; poza nimi skarżyć się mógł każdy chłop

Szczególne sądy

• sądy wojewodzińskie - sprawy, w których stroną był Żyd

• sądy targowe - sprawowane przez sędziego targowego

• sądy kapturowe - w czasie bezkrólewia od 1572 r., kiedy przestawały funkcjonować sądy zwykłe; w województwach i ziemiach, sejm konwokacyjny powoływał Generalny Sąd Kapturowy jako instancję apelacyjną; trwały do koronacji; orzekały w/s najpilniejszych, związanych z naruszeniem porządku publicznego; składały się z wybranych przedstawicieli szlachty, którym pomagali członkowie sądu ziemskiego

• sądownictwo Insurekcji Kościuszkowskiej - zawieszono organizację sądownictwa cywilnego, karnego zlikwidowano; nowe sądy karne o charakterze powszechnym, ponadstanowym; utworzone już w końcu kwietnia 1794 r.

• w Warszawie - jako Sąd Kryminalny dla Warszawy i Księstwa Mazowieckiego, potem jako Sąd Kryminalny Wojskowy; właściwy w/s przestępstw przeciwko bezpieczeństwu publicznemu, z wyłączeniem zdrady kraju;

• w Krakowie - jako Sąd Kryminalny Województwa Krakowskiego, sądził zdradę kraju, przestępstwa przeciwko powstaniu, czyny zagrożone karą śmierci i dożywotniego więzienia)

• w Wilnie -jako sąd Kryminalny Wileński zw. potem Generalnym: sprawy zdrady kraju i przestępstw przeciwko powstaniu

• od czerwca 1794 r. tworzono wojewódzkie sądy kryminalne w Koronie i powiatowe na Litwie; potem 2 Najwyższe Sądy Kryminalne (dla Korony w Warszawie i Litwy w Wilnie)

4

---