Historia Państwa i Prawa Polskiego


Historia Ustroju i Prawa Polskiego

Część I:
Królestwo Polskie, Pierwsza Rzeczpospolita

Rozdział II: Monarchia patrymonialna

I. Polskie państwo wczesnośredniowieczne

1.Powstanie państwa polskiego

Okoliczności sprzyjające:

2.Państwo Polskie w X wieku

Na czele państwa stał Książe. Wokół niego grupowali się możni(urzędnicy), dowódcy drużyny i zarządcy grodów. Podstawową warstwą ludności pospolitej była grupa ludności podległa księciu mieli oni obowiązek:

Drużyna - armia książęca, zapewniająca mu posłuch w społeczeństwie, i bezpieczeństwo od agresji państw zewnętrznych.

3.Organizacja państwowa w X i XI wieku

Na czele państwa stał monarcha, który prawował pełnie władzy. Rządy sprawował przy pomocy Rady monarszej(niesformalizowane, władca sam powoływał jej członków). Władze władca opierał na tzw. Grupach wsparcia, do których w X i XI wieku w Polsce należeli:

Urzędnicze możnowładztwo - grupa najbliższa elitom władzy, z której władca mianował urzędników. Stanowiło grupę dziedziczną, która starała się zmonopolizować da siebie urzędy. Rozrost liczebny i wzrost uprawnień zamiast umacniać pozycje monarchy ustawicznie ja osłabiał.

Duchowieństwo - pojawienie się trzeciej grupy wsparcia było efektem zasadniczej decyzji politycznej, jaką stanowił chrzest polski. Szybkość i liczba powstających świątyń, oraz uruchomienia państwowego aparatu przymusu do przestrzegania nowej religii wskazywało na ścisłą współpracę tej grupy z władcą.

System skarbowy - Elita władzy i wszystkie grupy wsparcia miały udział w dochodach skarbowych, które stanowiły trzon ich utrzymania i kumulacji majątku był to, więc system eksploatacji scentralizowanej(tzn. dokonywany w interesie monarchy i wszystkich grup współdziałania).

Własne cele aparatu państwowego i grup wsparcia związanych z działalnością państwa:

4.Charakter patrymonialny państwa polskiego

Patrymonialność Państwa polega na tym, że państwo(cała ziemia wraz z tym, co na niej się znajduje) należy do monarchy.

Elementy publicznoprawne niezależne od władcy:

Z patrymonialnym charakterem państwa wiązało się

II. Źródła prawa i źródła poznania prawa

1. Polskie prawo zwyczajowe

Źródła prawa - normy prawne zwyczajowe, bądź stanowione (przez władze) jak statuty, przywileje, ordynacje, konstytucje(ustawy sejmowe).

Źródła poznania prawa - wszelkie materiały pozwalające odtworzyć treść prawa(spisy prawa zwyczajowego, dokumenty, księgi sądowe, itp.).

Wiadomości z najdawniejszych okresów czerpiemy głównie z źródeł praktyki. Np. coraz liczniejsze dokumenty z XII i XIII (dyplomy książęce=> potwierdzające czynności prawne jak np. darowizny, akty nadania, akty sądowe).

Księga henrykowska - zwiera akty prawne oraz opisy transakcji zawieranych przez klasztor w XIII i na początku XIV wieku.

Formularze czynności prawnych - wzory spisywania czynności prawnych. Najstarsze: XIII/XIV.

Księga elbląska - najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego spisany przez krzyżaków XIII/XIV wiek (źródło poznania prawa)

2. Prawo stanowione

Przywileje jednostkowe - wydawane na rzecz osób fizycznych: rycerzy, możnowładców możnowładców później także osób prawnych: instytucje kościelne.

Przywileje ziemskie - obejmujące wszystkich członków stanu lub stanów

Statuty - ustanawiane przez władcę normy prawne regulujące poszczególne dziedziny życia państwowego.

3. Prawo kościelne a prawo kanoniczne

Prawo kanoniczne - zespól norm prawnych wytworzonych przez kościół, regulujących stosunki kościoła wewnątrz i na zewnątrz.

Prawo kościelne - zespól norm prawnych, regulujących stosunki kościoła wewnątrz i na zewnątrz, bez względu na to czy zostały wytworzone przez kościół czy państwo, czy będące wynikiem porozumienia stron.

Colletio tripartita - zwód prawa kanonicznego znany w Polsce w XII wieku.

Statuty Prowincjonalne - uchwalane na ogólnopolskich synodach prowincjonalnych, prowincjonalnych udziałem legatów papieskich.

Statuty diecezjalne - uzupełnienie wydawane na synodach diecezjalnych.

4. Prawo niemieckie na ziemiach polskich

Przywileje lokacyjne - zezwolenie na lokacje miasta/wsi wydawane przez panującego.

Dokument lokacyjny - dokument określający ustrój miasta/wsi obowiązki i prawa wsi, zapewniając im prawo używania prawa niemieckiego.

Zwierciadło saskie - podstawowe źródło prawa niemieckiego w Polsce.(Spis prawa zwyczajowego niemieckiego)

Pouczenia prawne źródło prawa miejskiego

Ortyle - jednostkowe wyroki sądów o charakterze precedensów.

Weichiblid magdeburski - zbiór prawa miejskiego w Polsce stosowany w Polsce obejmował ustrój sądów oraz miejskie prawo sądowe (redakcja Konrada z Opola XIV wiek)

III. Ustrój społeczny i jego przemiany w XI - XIII stuleciach

1. Własność ziemi - podstawą stosunków społecznych

W XI i XII monarchowie, w oparciu o regale ziemi, nadawali wsie Opola a nawet kasztele kościołowi. Mniejsze posiadłości otrzymywali możnowładcy i rycerze, początkowo jako beneficje(nadania czasowe) w zamian za pełnioną służbę wojskową. Szybko jednak te posiadłości zaczęły się przekształcać w własność dziedziczną zwaną alodialną i rosnąć przez nowe nadania.

Domena władcy prywatna własność ziemska władcy.

Prawo rycerskie - ziemia w zamian za konną służbę wojskową.

2. Rodzaje renty gruntowej

Na rzecz kościoła chłopi świadczyli dziesięcinę

Na rzecz władcy Daniny i posługi.

Dwór monarszy - centrum własności jednostki gospodarczej dóbr książęcych. Gospodarką kierował włodarz.

3. Wzrost wielkiej własności ziemskiej

Książęta rozbudowywali swoje domeny stając się największymi właścicielami ziemi w swoich dzielnicach. Rozszerzając je, obejmowali własną administracją gospodarczą tereny już zaludnione, oraz osadzali ludzi na pustkowiach.

Panowie świeccy opierali swe znaczenie na własności dziedzicznej, ponadto korzystając z piastowanych urzędów, zawłaszczali ziemie, na które rozciągało się regale panującego i uzyskiwali nowe posiadłości z nadań książęcych.

Własność duchowa zarówno nadań monarszych jak i licznych w XII wieku darowizn możnowładców.

Specyfiką polskiego średniowiecz jest też przewaga własności alodialnej nad systemem lennym.

4. Immunitety: ekonomiczny i sądowy

Immunitet ekonomiczny - polegał na zwolnieniu ludności zamieszkałej w dobrach prywatnych od określonych w przywileju danin i posług na rzecz księcia, które przechodziły na rzecz pana.

Immunitet sądowo-administracyjny - ograniczał lub wyłączał sądownictwo urzędników książęcych nad ludnością zależną osiadłą w dobrach, które posiadały immunitet. Sprawy sądowe na tych ziemiach podlegały ich właścicielowi.

Nadawanie immunitetów spowodowało zwiększenie władzy panów nad chłopami. WŁADZAOPARTA NA STOSUNKACH FAKTYCZNYCH(z tytułu uprawianej ziemi pana) ZMIENIŁA SIĘ W PODDAŃSTWO.

5. Kształtowanie się stanów

Stan - grupa społeczna wyróżniająca się w społeczeństwie stanem faktycznym i stosunkiem prawnym(grupa rządząca się własnymi prawami odmiennymi niż reszta społeczeństwa)

Stan uprzywilejowany - uczestniczący w sprawowaniu władzy.

Stan nieuprzywilejowany - któremu prawa stwarzały pewną ochronę przed uciskiem i wyzyskiem stanów uprzywilejowanych.

STANY:

Szlachta

1. Możnowładcy i rycerze

Komesi (baronowie) - czołowi przedstawiciele możnowładztwa polskiego, skupiali w swym ręku urzędy państwowe i zarząd grodów. Początkowo źródłem ich dochodów był udział w zyskach z podatków, w XII wieku w wyniku nadań powiększali oni swoje ziemie stając się wielkimi właścicielami ziemi(posiadali też faktyczny monopol na urzędy).

Włodycy - ludzie wolni zdolni do konnej służby wojskowej, niekoniecznie posiadający ziemie.

Miles strenuus - pasowany rycerz

2. Rody możnowładcze i gniazdowe

Rody możnowładcze - rody, w których pochodzenie od wspólnego przodka współistniało ze stosunkami zależności. Podporządkowanie możnowładztwu rycerzy(quasi feudalizacja).

Rody gniazdowe - średni i drobni rycerze osiadli na zwartym terenie, zwanym gniazdem, pochodzącym od jednako przodka lub związanych węzłami pokrewieństwa.

3. Formowanie się stanu rycerstwa i szlachty

Podstawowym prawem rycerskim była dziedziczna własność ziemi. Własność rycerska była zwolniona od ciężarów prawa książęcego, książęcego miejsce tzw. Dziesięciny snopowej świadczyła na rzecz kościoła tzw. Dziesięcinne swobodną, poza tym byli oni chronieni wzmożoną ochroną prawną. Końcową fazą kształtowania się rycerstwa było rozszerzenie immunitetów na ogół rycerstwa(XIII-XIV)

Specjalne prawa rycerskie XIII w./Prawo rycerskie:

Możnowładcy ponadto w drugiej połowie XIII wieku otrzymali tzw. Prawo nieodpowiednie polegające poddaniu się tylko sądowi władcy.

Rycerstwo-szlachta dzieliło się na;

Herb - pojawiły się w Polsce pod koniec XII wieku jako znaki osobiste, a jako dziedziczne stały się wieku następnym.

Zawołania - używano przede wszystkim przy skrzykiwaniu się rodu w czasie bitwy.

Ród heraldyczny - rycerze posiadający wspólny herb i wspólne zawołanie.

Chłopi

1. Formy uzależnienia ludności chłopskiej

2. Niewolni

Niewolni byli w posiadaniu panującego, możnych i rycerzy. Rekrutowali się z jeńców wojennych, niewypłacalni dłużnicy, przestępca. Kiedy byli osadzani na ziemiach sytuacja stawała się podobna jak ludności zależnej. W domenie monarszej byli podzieleni na dziesiątki i setki w celu ułatwienia pracy urzędników.

3. Rodzaje świadczeń a zróżnicowanie ludności wiejskiej

Chłopi byli obciążeni rentą naturalną i odrobkową. W zależności od pełnionych posług ludność można podzielić na:

W XIII wieku ludność służebna przekształciła się w wyniku rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej w ludność rolniczą.

4. Stopnie zależności ludności wiejskiej

5. Opole

Ople składało się z pewnej ilości osad jedno- i wielo- dworczych, na które państwo nakładało wspólne obowiązki:

W wyniku rozwoju własności rycerstwa Opole zaczęło znikać XIII - XV wiek.

6. Osadnictwo na prawie polskim

Warunki osadnictwa na prawie polskim:

  1. Racjonalizacja świadczeń na rzecz pana w naturze bądź w pieniądzu(co do kwoty jak i czasu płatności)

  2. Prawo wychodu - Możliwość opuszczenia wsi po spełnieniu określonych w umowie świadczeń

  3. Unormowanie praw do ziemi na zasadzie własności podległej lub podobnej.

7. Osadnictwo niemieckie

Osadnictwo wewnętrzne nie zaspokajało potrzeb polskich właścicieli ziemskich, spowodowało to zabieganie o pozyskanie chłopów z innych państw głównie Niemiec a pomóc w tym miały warunki na jakich mieli się oni osiedlać w Polsce:

  1. Prawo własności ziemi podległej

  2. określony czynsz

  3. prawo wychodu

  4. stosowanie własnego prawa i form organizacji osadniczej

8. Osadnictwo na prawie niemieckim

Warunki osadnictwa na prawie niemieckim:

  1. uznanie własności podległej do nadziału chłopskiego..

  2. racjonalizacja ciężarów chłopskich(czynszu)

  3. prawo wychodu

  4. sądownictwo dominialne

9. Lokacja wsi na prawie niemieckim

  1. Zezwolenie lokacyjne - przywilej monarchy zezwalający na osadnictwo.

  2. Umowa z zasadźcą(porozumienie zasadźmy i pana co do warunków umowy)

  3. Dokument lokacyjny - jednostronny akt, będący podstawą lokacji wsi. Zawierał on: wyłączenie ludności wsi spod prawa pospolitego, nadanie im prawa niemieckiego, określał też prawa i obowiązki zasadźmy i osadników.

10. Sołtys

Na czele wsi według prawa niemieckiego stawał sołtys, którym najczęściej zostawał zasadźca. Sołtystwo było dziedziczne i można je było zbyć na warunkach określonych w dokumencie lokacyjnym.

Sołtys prawa:

Sołtys obowiązki:

11. Prawa i obowiązki chłopów

Prawa:

Obowiązki:

Mieszczanie

1. Podgrodzia

Najwybitniejszą pozycje zajmowali kupcy(meliorant grupa rządząca), pozostała grupa podgrodzia to lud.

2. Targi

W XII wieku w Polsce rozwiały się osady targowe, w których najczęściej raz w tygodniu odbywał się targ. Taka osada obejmowała: targ, karczmy, czasem kościół. Dla zabezpieczenia wymiany targ był obejmowany mirem monarszym. Potrzeby obrotu powodowały tez powstawanie prawa targowego - swoboda dokonywania na targu transakcji niezależnie od pozycji społecznej.

Targ wolny - targ wyłączony z regale władcy

3. Lokacje miast

Próg lokacyjny - przeniesienia miast na prawo niemieckie

Miasto wyróżniało się:

Nowe miasto budowano według ścisłego planu urbanistycznego: rynkiem w środku i odchodzącymi od niego prostopadłymi ulicami

Postawą ustrojową miasta był dokument lokacyjny

W przypadku, kiedy miasto lokował władca(miasta książęce) wystarczył tylko dokument lokacyjny w innym przypadku (miasta prywatne) potrzebny był przywilej lokacyjny.

Znaczenie przywileju polegało na wyłączeniu miasta spod władzy urzędników i poddaniu go pod władze dziedzicznego wójta(najczęściej zasadźca). Powołaniu wójta towarzyszyło przejście miasta na prawo niemieckie.

Dokument lokacyjny zwierał:

Monarcha czy pan miasta otrzymywał:

Najczęstszym prawem, na którym lokowano miasta było prawo magdeburskie, a także lubecki(pomoże) i flamandzkim. Rodzinne prawo: średzkie, chełmińskie.

4. Zróżnicowanie społeczne i narodowościowe w miastach w XIII wieku i na początku XIV

Ludność miast początkowo składała się głównie z elementu napływowego( Niemców).

5. Organizacja miejska

Miał obowiązek:

Przysługiwało mu:

6. Rzemiosło miejskie: cechy

Cechy - były formą organizacji rzemiosła, była to przymusowa organizacja osobiście wolnych rzemieślników jednej lub kilku pokrewnych specjalności. Celem cechu była ochrona interesów zorganizowanego rzemiosła:

  1. W stosunku do konkurencji pozacechowej

  2. Wobec kupców

  3. W odniesieniu do wsi zarówno w stosunku jako dostawców surowców jak i nabywców produkcji rzemiosła

Do cechu należeli samodzielni rzemieślnicy(majstrowie). Każdy majster mógł posiadać 1-2 czeladników i uczniów. Po przepracowaniu kilku lat uczeń stawał się czeladnikiem, po kolejnych przepracowanych latach i wykonanych pracach mistrzowskich mógł zostać majstrem i otrzymać własny warsztat o ile posiadał obywatelstwo. Cech miał też obowiązek obrony baszty i określonego odcinka morów w razie oblężenia, był tez formą ubezpieczenia( w razie choroby cech zajmował się interesami chorego, a w wypadku śmierci opiekował się jego rodziną)

7. Organizacja handlu

Targi - odbywały się 1-2 razy w tygodniu. Miejscem targu był rynek

Jarmark - wielki targ 1-2 razy do roku

Przymus drogowy - przymus zobowiązujący kupców do jechania ściśle określoną droga w celu uiszczenia ceł.

Prawo składu - trzeba było wystawić towary na sprzedaż w mieście(wszystkie lub te określone przywilejem)

IV Chrzest polski i rozwój organizacji kościelnych

1.Chrześcijaństwo religią państwową

Oficjalni polska przyjęła chrzest w 966 r. za pośrednictwem Czech. Był to akt:

2. Polska prowincja kościelna

  1. Pierwszym polski biskupstwem było powstałe w 968 polskie biskupstwo w Poznaniu, podlegało ono bezpośrednio papieżowi.

  2. 1000 - usankcjonowanie przez Cesarza Niemieckiego powstania arcybiskupstwa Gnieźnieńskiego i trzech podległych biskupstw w Wrocławie, Krakowie, Kołobrzegu. Utworzyły one odrębną prowincje kościelną. Potwierdzone w 1136 bullą papieską.

  3. Pocz. XII powstanie biskupstwo w Lubuszu (utracone podczas rozbicia dzielnicowego)

  4. 1140 biskupstwo zachodniopomorskie Wolin(później Kamień pomorski) (utracone podczas rozbicia dzielnicowego)

3. Wewnętrzna organizacja kościoła

W XI w. przy kościołach biskupich powstawały kapituły złożone z kanoników sprawujących urzędy w diecezji. Kapituła posiadała własne uposażenie wyodrębnione od dóbr biskupa. Było to ciało doradcze przy boku biskupa. Powoływała tymczasowego administratora w razie śmierci biskupa, a od XIII wieku sama wybierała biskupa.

Powstanie organizacji parafialnych XII-XIII wiek obok parafii grodowych powstały parafie miejskie Podział:

I początkowo zależne od fundatorów

Fundator początkowo czerpał wszelkie zyski z działalności kościoła i sam wyznaczało księży, później zamieniono to jednak na prawo patronatu czyli przedstawienia biskupowi kandydata

4. Synody

Synody prowincjonalne - ogólnopolskie zjazdy biskupów, opatów, przełożonych zakonów, prałatów kapitulnych(później delegatów). Zwoływane przez metropolitę gnieźnieńskiego.

Synody diecezjalne - zwoływane przez biskupa w ramach diecezji.

Synody legackie - ogólnopolskie, zwoływane przez legatów papieskich.

Kompetencje synodów:

5. Klasztory

W XIII wieku zakony w Polsce uzyskały egzempcje tj. wyłączenie spod władzy miejscowych biskupów.

6. Uniezależnienie się kościoła od władzy

  1. Wiec w Łęczycy 1180(książęta zrzekli się prawa zaboru ruchomości stanowiących ich własność po zmarłym biskupie + ograniczyli podatki)

  2. Program reform(Henryk Kietlicz)=> program uniezależnienie kościoła od władzy świeckiej

  3. Liczne przywileje immunitetowe XIII wiek

7. Dochody kościoła

V. Monarchia a czynniki społeczne

1. Władza monarsza za pierwszych Piastów

Była stosunkowo silna, lecz nie absolutna, w pewnym stopniu ograniczały ją wiece i rada monarsza, a także system obioru władcy tzw. Mieszany(dziedziczono - elekcyjny).

2. Koronacja

Koronacja była manifestacją niezależności wobec innych władców. W Polsce przedrozbiorowej koronowało się tylko 3 władców: Chrobry, Mieszko II, Bolesław śmiały a później: Przemysław II, Wacław II i III, Władysław Łokietek, Kazimierz Wielki.

3. Centralizacja i decentralizacja

Centralizacja:

Decentralizacja

4. Władza książęca w dobie rozbicia dzielnicowego

Zasada senioratu vs. Walki między książętami o dominacje

W miarę zaniku władzy princepsa(seniora) w dzielnicach książęta przejmowali jego uprawnienia. Książęta rządzili wraz z radą książęcą i wiecem a ich władze ograniczały immunitety.

5. Następstwo tronu

Dzielnice ulegały podziałom wedle decyzji umierającego księcia(desygnacja). W podziale uczestniczyli męscy potomkowie, czasami nawet krewni. Ważne były tu też adopcje i układy sukcesyjne.

6. Elekcje

Odbywały się gdy zmarły książę nie pozostawiał krewnych zstępnych męskich.

Elekcje potwierdzającej - kiedy wiec akceptował desygnowanego księcia

Elekcji uroczystej - kiedy wiec sam wybierał nadstępce.

5. Prawo oporu

W przypadku, kiedy panujący nie przestrzegał praw. Możni uważali, że mają prawo siła go usunąć tzw. Prawo oporu(jus resistendi).

6. Wiece

W podejmowaniu ważnych decyzji Władcy pomagał wiec. Wiec poprzedzała narada możnych, przygotowywała ona wnioski w sprawach mających być przedmiotem wiecu.

Później powstały tzw. Wiece urzędnicze(biskupa, komesów i możnych), które stały się wyrazem roli politycznej możnowładztwa:

Bez udziału księcia:

Za zgodą i przy współudziale:

VI. Zarząd państwem

1. Urzędy dworskie

dostojnicy - najważniejsi urzędnicy dworscy

Urzędnicy:

2. Urzędy lokalne

3. Przekształcanie urzędów dworskich w ziemskie

W wyniku rozbicia dzielnicowego, gdy książę posiadał więcej niż jedną dzielnicę urzędy dworskie się dublowały, takie dzielnice nazywamy Ziemiami.

4. Powstanie urzędu starosty

Starosta - namiestnik władcy z założenia niewywodzący się z dzielnicy, w której urzędował. Urząd starosty wprowadził do polski Wacław II.

VIII. Skarbowość

1. Daniny i służebności

Służebności:

    1. Powóz - obowiązek dostarczania koni, wołów i wozów dla podróży monarchy po kraju

    2. Podwoda - obowiązek dostarczenia koni dla urzędników

    3. Przewód zwykły - obowiązek transportu specjalnymi szlakami żywności i innych przedmiotów

    4. Przewód rycerski - eskortowanie więźniów bądź kruszców i innych cennych ładunków pod ochroną

    5. obowiązek stanu - ugoszczenia monarchy podczas podróży

    6. służebności łowieckie

2. Regalia

Regalia - zastrzeżone tylko dla monarchy dziedziny działalności gospodarczej

3. Myta i cła

Myto - Opłata za przewóz zarówno na granicach jaj i wewnątrz kraju ze wzgl. na:

ilość wozów, ilość koni jucznych i wierzchowych itp.

4. Mennica

Panujący czerpał zyski z zwierzchności menniczej:

Grzywna polska - 213 g. srebra=> 240 denarów

10 denarów - skojec

6 skojców - wiardunek(60 denarów - 1/4 grzywny)

5. Dochody z kar

Po wprowadzeniu immunitetów sądowych władca pobierał je tylko z własnej domeny. Później dochody malały dalej bo sądy zadowalały się ułamkowymi cześćmi kary nominalnej.

6. Domena monarsza

IX. Sądownictwo

Szczególnym przypadkiem tego sądu był sąd książęcy na wiecu. Niektórzy posiadali też tzw. Prawo nieodpowiednie wyłączające ich spod sądu kasztelańskiego i poddawanie się wyłącznie sądowi książęcemu.

Kompetencje:

Rozdział III: Monarchia stanowa

I. Korona królestwa polskiego

1. Pojęcie Korony Królestwa Polskiego

Prawno-ustrojowym wyrazem monarchii stanowej w Polsce stała się Korona Królestwa Polskiego(Corona Regni Poloniae) ujmowana jako państwo wyodrębnione od osoby monarchy tj. Korona jest związana z państwem a nie z osobą władcy. Prowadziło to:

II. Źródła prawa i źródła poznania prawa

1. Prawo ziemskie . Statuty Kazimierza Wielkiego

Statut Wielkopolski

Statut Małopolski

Statuty Kazimierza zawierały:

Ekstrawaganty(krótkie ustawy) i prejdykanty(kazusy)

zwody(redakcje statusów wielkopolskiego i małopolskiego)

Statuty małopolsko-wielkopolskie

Przywileje generalne i indywidualne

Edykty(akty króla dotyczące wojskowości i wyznaniowych)

Dekrety(akty króla dotyczące handlu i ceł)

Ordynacje(akty króla dotyczące organizacji żup soli)

Lauda(normy uchwalane na wiecach lokalnych [później na sejmikach])

2. Prawo niemieckie

Ortyle(Magdeburg) i wilkierze (statuty uchwalane przez rady miejskie) przez wprowadzanie tych przepisów prawo polskie coraz bardziej oddalało się od niemieckiego pierwowzoru, tworząc nową gałąź prawa niemieckiego.

III. Organizacja i prawo stanów

Szlachta

1. Zróżnicowanie wewnątrz stanu szlacheckiego

2. Nagana szlachectwa. Nobilitacja

Naganianie szlachectwa - oskarżenie o nie należenie do szlachty. Oczyszczenie przedstawienie 2 osób z rodu ojca i 4 z innych sądowi jako świadków => XV po dwie osoby z rodu matki i babki ojczystej. =>XVI 8 świadków po dwóch z rodu ojca babki ojczystej oraz z matki i babki macierzystej.

Nobilitacja - akt panującego przyznający szlachectwo

3. Szlachta zagrodowa i nieosiadła

Zagrodowa - ta która nie posiadała poddanych i sama uprawiała swoją ziemie

Szlachta nieosiadla (gołota) - nie ciążył na niej obowiązek stawienia się na pospolitym ruszeniu.

4. Szlacheckie przywileje stanowe

Miasta i mieszczanie

1. Obywatelstwo miejskie

Korzystanie z prawa miejskiego było ograniczone posiadaniem obywatelstwa miejskiego. Każde miasto nadawało je samodzielnie, a uprzednie posiadanie obywatelstwa w jednym mieście nie przesądzało o zdobyciu go w innym. Wymagano w celu uzyskania obywatelstwa:

Lub od przybyłego

Przy nadawaniu obywatelstwa pobierano:

Plebejusze podlegali tylko prawom ale nie mogli z nich korzystać

2. Ustrój władz miejskich

Patrycjat dążył do skupienia całej władzy w swych rękach przez osłabienie pozycji wójta. Miasta wyłupiały, dzierżawiły lub zastawiły wójtostwo. Na czoło opozycji przeciw samowoli patrycjatu stanęły cechy domagając się współudziału w decyzjach o nakładaniu podatków oraz przy uchwalaniu wiklierzy.

Rada miejska była naczelnym organem samorządowym w miastach większych.

Kompetencje:

Rada miejska składała się z trzech kolegiów:

    1. Rada miejska posiadająca kompetencje uchwałodawcze, administracyjne i sądowe

    2. Rada stanowiąca sąd miejski

    3. Reprezentacja pospólstwa

Wiklierze regulowały sprawy targowe, lub statuty cechowe wymagały kontrasygnaty pana miasta.

3. Cechy i bractwa

Statuty cechów - regulowały drobiazgowo warunki pracy i produkcji

Starsi cechowi - kierowali sprawami cechu i zarządzali majątkiem, mieli też uprawnienia sądowe w sprawach karnych mniejszego stopnia oraz sądownictwo polubowne

Szturarze/partacze - ludzie niezrzeszeni w cechach pracujący pod miastem i będący konkurencja dla cechów

Bractwa - stowarzyszenia kupców nienależących do cechów(gildie)

4. Przywileje miast stanowisko miast w państwie

Wiklierze przeciw zbytkowi - zakaz noszenia jedwabnych strojów, nadmiernej ilości biżuterii, ograniczono liczbę gości na przyjęciach, zapraszania wesołków na uczty.

Konfederacje miejskie - mające za zadanie ujednolicenie polityki miast i wzmocnienia ich pozycji w kraju.

Przedstawiciele miast brali udział w elekci

Wolność podatkowa miast - podatki od miast były ustalone w przywilejach lokacyjnych a nowe trzeba było zatwierdzić za zgodą miast(czynnik, który mógł spowodować uczestniczenie miast w sejmikach)

W XV wieku nastąpiło załamani linii rozwoju miast na arenie politycznej głównie z powodu braku współpracy między miastami.

Chłopi

1. Wieś polska w XV i XVI wieku

Był to okres dominacji czynszów(najczęściej 12 groszy stosunkach łana) w stosunkach między panem a chłopem

Podział ludności:

Podatki:

2. Prawo wychodu i jego ograniczenia

Wolność wychodu - możność opuszczenia gospodarstwa pana

Chłop na prawie niemieckim mógł opuścić wieś w każdym momencie po uporządkowaniu gospodarstwa, obsiać ziemie i uiścić roczny czynsz, lub znaleźć równie zasobnego zastępcę.

Chłop na prawie polskim mógł opuścić gospodarstw raz do roku w grudniu około bożego narodzenia. Doprowadzić gospodarstwo do porządku, obrobić ziemię zwrócić pożyczkę panu.

Rękojemstwo kmieci - instytucja ułatwiająca wychodzenie chłopa ze wsi nawet gdy nie spełnił wszystkich zobowiązań wobec pana.

Nie można było opuścić wsi przed odpracowaniem wolnizny. W wsiach na prawie niemieckim mógł opuścić wcześniej, ale musiał zapłacić wysokość czynszu za tyle lat ile pozostało mu do końca wolnizny.

Wypadki, w których można było opuścić wieś bez zgody pana:

Uciekinier mógł staremu panu zapłacić roczny czynsz i trzy grzywny kary

3. Sołtysi

Wykorzystując swoją pozycje wielu sołtysom udało się przedostać do szlachty, dlatego nie wykształcił się oddzielny stan.

Sołtys:

IV. Kościoły i ich stanowisko w państwie

1. Stosunek kościoła katolickiego do państwa

Obiór biskupa:

1430-1433 wyższe stanowiska tylko dla szlachty

1417 arcybiskup gnieźnieński stał się prymasem

1481 - zwolnienie z podatków(oprócz2 groszy z łana) dla chłopów w dobrach kościelnych

2. Państwo a kościół prawosławny

1370 Powołania metropolii prawosławnej w Haliczu(nie przetrwała)

1458 - utworzenie metropolii kijowskiej(9 biskupstw)

V Władza królewska i reprezentacja stanowa

1. Dynastia a elekcyjność tronu

Elekcja Jagiełły - elekcja osoby nie dynastii(cały okres panowania dynastii Jagiellonów nie było zagwarantowane jej panowanie tej dynastii po śmieci poprzednika)

Kandydata na tron przedstawiała rada królewska, a obioru dokonywał zjazd elekcyjny(rada królewska + szlachta + przedstawiciele miast)

2. Koronacja, potwierdzenie praw

Po elekcji odbywała się koronacja(pomazanie króla i akt koronacji[wręczenie insygniów władzy])oprócz przysięgi liturgicznej składali przysięgę państwową(przestrzeganie praw i przywilejów, odzyskanie ziem utraconych i do obrony kraju) poza tym od Władysława III musieli tez podpisać Ogólne potwierdzenie praw stanów.

4. Zakres władzy królewskiej

Władze królewską ograniczały:

Władza królewska:

5. Rada królewska

Rada składała się z kanclerzy, podkanclerzy, marszałka dworu i podskarbiego, wojewodowie, kasztelanowie więksi, arcybiskupi i biskupi katoliccy.

Miała wpływ przy:

6. Sejm walny i sejmy prowincjonalne

Sejmy powstały gdy na zjazdy urzędnicze zaczęła przyjeżdżać szlachta, reprezentanci miast i kapituł.

Sejm walny/wielki - ogólno państwowy zjazd.

Ogól szlachty nie brał udziału w obradach tylko aprobował postanowienia.

Wzrost znaczenia sejmików ziemskich spowodował, że na sejmy walne i prowincjonalne szlachta wysyłała tylko swoich przedstawicieli.

W XV wieku sejm walny odbywał się zwykle co roku.

Sejm prowincjonalny i walny uprawnienia:

7. Powstanie sejmików ziemskich

    1. Dawny wiec dzielnicowy rozpadł się na sąd wiecowy i rade panów

    2. Rada panów zajmowała się administracją ziemi i ustawodawstwem partykularnym, jednak wzrost znaczenia szlachty zmusił ją do odwoływania się do szlachty

    3. Tak powstał sejmik ziemski składający się z rady panów(powoli zanikała) i ogółu szlachty.

Uprawnienia:

8. Konfederacje

Do uzyskania własnych celów na sejmikach tworzyły się jedno, bądź wielostanowe konfederacje. Konfederacja była ligą, czyli związkiem tylko tych ludzi, którzy do niej przystąpili.

VI. Urzędy lokalne i centralne

1. Województwa i ziemie

Województwa - dawne dzielnice(ziemie), które wytworzyły pełna hierarchie urzędników ziemskich z wojewodą na czele. Terytoria mniejszych dzielnic pozostały przy nazwie ziemi

W każdym województwie było po kilka lub więcej kasztelnii(z wyjątkiem Rusi, gdzie ich nie było). W XV wieku kasztelanie ustąpiły miejsca powiatom(okręgom sądowym).

2. Urzędy ziemskie

Urzędy dygnitarskie:

Urzędy niższe:

I tytularne/honorowe:

3. Starostowie

Starosta - zastępca króla w danej prowincji(w małpolice nie było a w Wielkopolsce nazywał się starostą generalnym), jego kompetencje stopniowo malały, lecz nadal:

4. Zarząd lokalny w Małopolsce

5. Urzędy centralne

5. Zakaz łączenia urzędów

nie wolno było łączyć:

VIII. Skarbowość

1. Dochody skarbu za Kazimierza Wielkiego

2. Zmiany w systemie skarbowym po 1374

X. Sąd ziemski

Rozdział IV: Prawo sądowe polskiego średniowiecza

I. Prawo prywatne

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

Zdolność prawną - posiadali wszyscy osobami wyjątkiem niewolników i wywłoczników.

Zdolność do czynności prawnej - początkowo nie było dokładnie określonego wieku lecz następowało to z chwilą kiedy osoba osiągała dojrzałość fizyczną. Statut Warcki określił lata sprawne dla chłopców na 15 dla dziewczyn na 12.

W średniowieczu istniały różnice w zakresie Zdolności prawnej i czynności prawnej ze względu na:

  1. przynależność do grupy społecznej a później stanowej

  2. Płci. Pełnie praw posiadali dorośli mężczyźni, a dojrzała kobieta pozostawała pod opieka rodziny aż do wyjścia za mąż Bardziej samodzielna była pozycja wdowy, która zarządzała majątkiem męża aż do swojej śmierci

  3. Przynależności państwowej

  4. Przynależności etniczno wyznaniowej Żydzi nie mogli zawierać malżeństw z chrześcijanami mogli mieszkać tylko w wyznaczonych im miejscach, ale mieli tez szczególne prawa: mogli pożyczać pieniądze na procent, w czasie procesu z chrześcijanami gdy byli pozwani chrześcijanie poza świadkami chrześcijanami musieli przedstawić też świadków żydów. Tatarzy nie mogli zawierać malżeństw z chrześcijanami, nie mogli zasiadać sejmikach nie mogli pełnić funkcji urzędowych.

Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa

Zawarcie wystarczyło tyko wspólne mieszkanie i potwierdzenie oświadczeniem woli wejścia w związek małżeński.

Zmówiny - umowa przedślubna zawierana między obiema rodzinami. Określała ona warunki małżeństwa a przede wszystkim czas ślubu i warunki majątkowe

Zdawiny - oddanie oblubienicy panu młodemu(a w tym przenosiny i pokładziny).

Dziewczyna przy wyjściu musiała mieć zgodę rodziców lub opiekunów a w ich braku - krewnych zamążpójście bez takiej zgody powodowało brak prawa do posagu. Samodzielnie za mąż wychodziły wdowy.

KOŚCIELNA FORMA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA(1197):

Zapowiedzi (od 1215) ogłaszano je trzykrotnie kościołach parafialnych obu stron(w XV w. szlachta osiadła została zwolniona)

Zaręczyny - to co zmówiny

Rozwiązanie małżeństwa - następowało przez śmierć jednego z małżonków, do powstania kościelnej była też możliwość rozwodu poprzez oddalenie żony z domu męża.

Posag i wiano

ŻONA:

Wyprawa(szczebrzuch) - ruchomości przeznaczonych do jej osobistego użytku oraz przedmiotów gospodarstwa kobiecego

Posag - otrzymywała dziewczyna wychodząca za mąż od ojca lub opiekuna. Stanowił on część majątku rodzinnego jaki należy się córce.

Wiano - zabezpieczenie posagu przez męża dla żony. Składało się z dwóch części: oprawy - suma posagu podjętego przez męża będąca zabezpieczeniem posagu, i wiano właściwe też w wysokości posagu. Zapisywano je specjalnym listem wiennym, który od XV w. wpisywano do ksiąg sądowych. Zapisywano je na części dóbr męża, które zaczęto nazywać dobrami oprawnymi(wiennymi).

Stosunki majątkowe między małżonkami

Stanowisko majątkowe wdowy

Rozporządzała ona swoim posagiem i wianem, miała też prawo do korzystania na równi z synami z pozostawionego przez męża majątk, aż do śmierci lub ponownego małżeństwa.. W drodze zwyczaju wyodrębniła się zasada, że gospodaruje całym majątkiem do śmierci lub powtórnego małżeństwa. Kazimierz Wielki, który w swoich statutach ograniczył role szlachcianki do wiana i darowizn męża, właściwie dopiero statut warcki zniósł ten obyczaj. Ruchomości: Sprzęty domowe, konie (które używała za życia męża) i połowa szat, w przypadku braku wiana przysługiwał jej wieniec - zwykle 30 grzywien.

Pokrewieństwo Materialne i sztuczne

Pokrewieństwo sztuczne powstające w wyniku aktu prawnego.

Wspólnota domowa

Stauty Kazimierza przychylnie patrzyły tylko na wspólnoty ojcowskie i stwierdzały, że za życia ojca mają używać tej samej pieczęci.

Opieka

Była surogatem władzy ojcowskiej nad dziećmi nie mających lat sprawnych., także nad dorosłymi, którzy sami nie mogli prowadzić swoich spraw. Po śmierci ojca dziećmi opiekowała się wdowa, która mogła wybrać sobie jednego krewnego do pomocy, w przypadku braku matki lub jej powtórnego zamążpójścia opiekę przejmowali bliżsi krewni. Statut warcki upoważnił ojca do wskazania opiekuna(opieka zapisana[testamentowa])w szczególnych przypadkach opiekę nadawał król(opieka nadana)

Opieka nad podeszłym wiekiem(kuratela)

Opiekuni pobierali pożytki z majątku osoby, którą się opiekowali, mieli jednak obowiązek utrzymania go.

Własność w średniowieczu

Istota własności było faktyczne jej dzierżenie z podaniem tytułu. Prawo użytkowania i rozporządzania było ograniczone prawami osób trzecich.

Dobra dziedziczne i nabyte

Dobra dziedziczne - czyli te, które właściciel otrzymał po przodkach. Takie dobra były ograniczone szczególnie w prawie rozporządzania nimi prawem bliższości i tym, że nie mogły być przekazywane testamentem poza krąg dziedziców ustawowych

Dobra nabyte

Posiadanie

Posiadanie było stanem faktycznym nie prawnym. Wyróżniano posiadanie prawne i bezprawne.

Proces petytoryjny - dotyczący prawnego tytułu posiadania

Proces Posesoryjny - który stanowił ochronę posiadania , bez badania jej tytułu. Dowodzono, że wyrzucenie z posiadania nastąpiło w sposób gwałtowny.

Własność podzielona

Pan posiadał własność zwierzchnią ziemi a chłop miał własność podległą.

Chłop czynszowy(na prawie niemieckim) najpierw musiał płacić za prawo do ziemi stąd jego prawo nazywano: Prawem zakupnym:

  1. dzierżonego nadziału nie można było mu odebrać bez odszkodowania

  2. Chłop przekazywał gospodarstwo w drodze dziedziczenia zstępnym w linii prostej

  3. Mógł je alienować za zgodą pana

Zakres własności podległej regulował statut warcki, pan zbiegłego chłopa musiał czterokrotnie wezwać do powrotu i dopiero mógł osadzić tam innego chłopa. Statuty Kazimierza wielkiego natomiast stanowiły, że majątek chłopski nie odpowiadał za długi pana.

Niedział

Własność pospólnej ręki występowali jako jedna zbiorowość(nie rzymskie części idealne) i były to prawa niezbywalne. Większe jednak były prawa Ojca, który sprawował zarząd. Przy niedzaile ojcowskim dzieci nie miały prawa(poza wyjątkami) wydzielenia im części w indywidualne dzierżenie. Niedzieąły Braterskie rozwiązywały się dużo łatwej. Znano też niedział częściowy. W stosunkach wiejskich istniała tez zbiorowa własność wsi.

Ograniczenia własności

  1. Regalia

  2. Prawo bliższości - prawo wyłączenia od własności dóbr dziedzicznych osób posiadające gorsze prawo

    1. Prawo pierwokupu

    2. Prawo retraktu - odzyskania dóbr dziedzicznych w formie skupu

    3. Retrakt - zabór - darowizna z dóbr dziedzicznych dokonana bez zgody krewnych

    4. Część swobodna trzecina - prawdo alienacji 1/3 dóbr bez zgody krewnych(w Polsce nie upowszechniona, na Litwie tak)

  1. Prawa sąsiedzkie np.

    1. Prawo przechodu

    2. Wypasu

    3. Przejazdu

    4. polowania po zbiorach

    5. Prawo kobylego pola swobodny wypas od X do IV

Sposoby nabycia własności w sposób pierwotny

Sposoby nabycia własności w sposób pochodny

Umowy kupna - sprzedaży należały do zobowiązań i stwarzały jedynie prawo względne żądania od zbywcy. Własność przenosiła dopiero umowa rzeczowa wzdanie(zdanie) , które przenosiło własność obok niego najczęściej tworzono jeszcze wwiązanie, które przenosiło posiadanie.

Woda zrzeszania się gest zwyczajowy przy udziale Opola stanowiący potwierdzenie Wzdania ziemi (później w obecności woźnego i świadków)- zanikło w XIII w. zastąpiło je wpisanie do ksiąg sądowych

Utrata własności następowała;

Dawność

Zastaw

  1. Zastaw ruchomości

  2. Zastaw nieruchomości

Kupno renty i lichwa

Kupno renty wyderkauf = kupno czasowe lud dożywotnie quasi emerytury, właściciel nieruchomości mógł się zwolnić od świadczenia poprzez zwrot kapitału. Właściciel kapitału nie mógł jej wypowiedzieć

Lichwa- pożyczka pieniężna na wysoki procent w średniowiecznej Polsce dozwolona tylko żydom.

Dziedziczenie beztestamentowe

Dziedzictwo po ojcu przypadało wszystkim synom, każdemu przypadała równa część. Synowie byli dziedzicami koniecznymi.

Dziedziczenie krewnych bocznych było zjawiskiem późniejszym W XIII wieku do 4 stopnia. Krewni bliżsi usuwali od dziedziczenia krewnych dalszych.

W niedziale pospólnej ręki nie było dziedziczenia. W późnieszych niedziałach gdzie członkowie byli współwłaścicielami w idealnych częściach majątek zmarłego przyrastał do części pozostałych na równi.

Dziedziczenie kobiet było początkowo ograniczone do posagu. A majątek w razie śmierci męża zabierał panujący, który miał jednak obowiązek wyposażyć córki zmarłego. Od XIV w przypadku braku synów córki mogły dziedziczyć (Statut warcki), gdy byli synowie córką należał się posag w pieniądzach stanowiący ich część spadkową. Dobra macierzyste córki dziedziczyły na równi z synami.(na Mazowszu córka w przypadku braku braci mogła być skupiona przez krewnych).

W przypadku powtórnego małżeństwa ojciec miał obowiązek odpisać dzieciom dobra macierzyste i połowę własnych. Kazimierz w. zlikwidował ten zapis.

Wdowa wychodząca za maż musiała oddać całość dzierżonych dóbr wiennych i połową macierzystych.

Testamenty

W Polsce od XIII wieku pisemne rozporządzenie ostatniej woli wypadek śmierci

Puścizna

W przypadku braku testamentu i krewnych uprawnionych majątek przejmował monarcha. Majątek talki stanowił puściznę zwaną kadukiem

Istota zobowiązania

Istota zobowiązania polega na świadczeniu opartym na wierzytelności. Wierzytelność jest stosunkiem prawnym między dwiema osobami wierzycielem i dłużnikiem, na mocy którego wierzyciel ma prawo żądać od dłużnika określonego świadczenia posiadającego wartość majątkową pod rygorem egzekucji.

Powstanie zobowiązania

  1. Umowa

  2. Skutek występku

Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania

Albo dłużnik natychmiast świadczył wierzycielowi, albo dawał mu zastaw lub rękojmie. Rękojmia po wykonaniu świadczenia miał prawo zwrócić się do dłużnika o zwrot kosztów.

Istniały gwarancje osobiste(życie wolność) i majątkowe

Sposoby umacniania umów

Zastęp

Odpowiedzialność za wady prawne

Rodzaje umów

Zmiana i wygaśnięcie zobowiązania

Zmiana zobowiązania polegała bądź na zmianie jego treści bądź osób będących stronami. Następowała w drodze umowy bądź po śmierci jednej ze stron

Zobowiązanie gasło przez akt przeciwny a nie przez wykonanie świadczenia.

II. Prawo karne

Mir(ręka pańska)

Ściganie z urzędu i karanie za przestępstwa stanowiące groźbę dla porządku i bezpieczeństwa publicznego umożliwiała konstrukcja miru. W przypadku złamania mir za czyn przestępny oprócz pieniężnej kary prywatnej pobierano również karę państwową oraz czasem osobno karę sądową.

Mir mógł być:

  1. miejscowy - obejmujący pewne miejsca

  2. osobowy - obejmujący pewne katygorie osób

  3. mieszany - przysługujący np. arcybiskupowi jak im miejscu w który przebywał

Związek przyczynowy i wina

Dopiero w XIII w. zaczęto odróżniać czyny z winy umyślnej od zamierzonych. Dopiero Statuty Kazimierza W. odróżniły czyny z winy umyślnej(choć odnoszące się tylko do konkretnych przypadków)

Przypadki wyłączające przestępność

Rodzaje przestępstw

Zależnie od wagi spraw oraz od sądu właściwego do ich rozstrzygnięci a sprawy dzielono na Sprawy większe i Sprawy mniejsze.

Ścigane z urzędu:

Ściganie ze skargi prywatnej

  • Podpalenie

  • Kradzieże - dzieliły się na kwalifikowane(na dworze króla lub rycerza) i zwykłe

    • Odpowiedzialność indywidualna i zbiorowa

    W większości były kary indywidualne a odpowiedzialność zbiorowa ograniczała się do:

    Wróżda odwet i pokora

    Zabicie rycerza powodowało stan wróżdy między rodzinami zbitego i zabójcy uprawniało to do odwetu uznanego przez państwo. Prawo mazowieckie wprowadziło ograniczenia wróżdy do osoby zabójcy i czasu 20 lat.

    Odpowiedź obowiązek ogłoszenia stanu wróżdy w czasie pogrzebu lub w ciągu 6 tygodni po nim wobec władzy

    Pojednanie musiał zapłacić główszczyznę i dopełnić pokory(zabójca obnażony do pasa z mieczem wydobytym do połowy przystępował do krewnych i prosił o przebaczenie)

    Zasady wymiaru kary

    Talion - kary typu oko za oko …

    Talion symboliczny= kary odzwierciedlające np. za złamanie postu wybijano zęby za cudzołóstwo obcinano…

    Zaostrzenie kar:

    1. Recydywiści - osoby trzykrotnie skazane za to samo przestępstwo

    2. gorący uczynek -

    Pozostawienie na łasce - za niektóre przestępstwa przestępca oddawany był w ręce rodziny pokrzywdzonego -ej.

    Przy zbiegu przestępstw następowała kumulacja kar

    Rodzaje kar

    Kary dzielono na publiczne i prywatne. Ostatnie szły na korzyść poszkodowanego.

    Kary zwykle i kwalifikowane(połączone ze szczególnymi udręczeniami)

    Indywidualne i zbiorowe

    Kary większe i mniejsze

    Rodzaje Kar;