2) ORGANIZACJA PAŃSTWA W OKRESIE BEZKRÓLEWIA
Okres bezkrólewia wymagał specjalnej organizacji państwa. Zasady tej organizacji ukształtowały się w czasie pierwszego bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta i drugiego po wyjeździe z Polski Henryka Walezego. Pełnia władzy wówczas przechodziła w ręce szlacheckich konfederacji kapturowych. Na czele państwa stał intrrex- kierownik administracji i reprezentant państwa. Funkcja ta przysługiwała prymasowi. Jego zadaniem było przygotowanie i przeprowadzenie elekcji. W okresie bezkrólewia zwoływano 3 sejmy: konwokacyjny, elekcyjny i koronacyjny.
- na sejmie konwokacyjnym zawiązywano konfederację generalną (konfederacja to związek powstały przez indywidualny akces stanu szlacheckiego, którego celem było w okr. bezkrólewia działanie w zastępstwie władzy państwowej lub wymuszenie na władzy określonych postulatów), określano czas i miejsce elekcji.
- na sejmie elekcyjnym (obradował na polu elekcyjnym) wysłuchiwano pełnomocników kandydatów do tronu, spisywano egzorbidacje (postulaty zmierzające do naprawy złych zarządzeń poprzednio panującego), układano pacta conventa (umowa publiczno prawna pomiędzy szlachtą a elektem zawierająca zobowiązania osobiste elekta w zakresie polit. zagr., finansów, wojska, a zgoda na nią była warunkiem elekcji).
- na sejmie koronacyjnym – w Krakowie, złoż z 3 stanów, koronowano elekta, odbierano od niego przysięgę koronacyjną i uzyskiwano generalne potwierdzenie praw (sejm ten zatwierdzał prawa uchwalone na konwokacji i elekcji.
Sądownictwo należało do sądów kapturowych – typu sądów konfederackich działających tylko w czasie bezkrólewia.
Od 1573r. rozpoczęły się wolne elekcje (zawsze pod Warszawą) – przyniosły one zmianę sposobu wyboru króla na elekcję virtim (prawo wyborcze miał każdy szlachcic, oraz mieszczanie, których miasta uzyskały prawa szlacheckie. Głosowanie odbywało się województwami, wybór króla miał być jednomyślny. W okresie I wolnej elekcji Henryka Walezjusza oprócz pacta conventa sformułowano podstawowe zasady ustroju państwa i stanów – artykuły henrykowskie.

3) POZYCJA MONARCHY W KONSTYTUCJI 3 MAJA

Konstytucja wprowadziła istotne zmiany w pozycji monarchy.

a) wprowadzenie zasady dziedziczności tronu i zniesienia wolnej elekcji:

- monarcha utracił pozycję odrębnego stanu sejmującego, przewodnicząc jednak Senatowi

- tracił również prawo sankcji ustawodawczych, nie ma też prawa veta

- może jednak zasiadać w Senacie, ma prawo do dwóch głosów

- monarcha zwołuje parlament i od niego wychodza akty prwne i uchwały sejmowe

- do króla należy nadal incjatywa ustawodawcza, wespół ze Strażą Praw, mógł zwołać sejm na sesję nadzwyczajną

- posiadał też prawo łaski

- nominował najwyższych urzędników

- przewodniczył Straży Praw

Przyjęto zasadę nieodpowiedzialności monarchy, wprowadzając odpowiedzialność ministrów ze Straży Praw, którzy musieli kontrasygnować wydawane przez monarchę akty.

Formalne zachowanie pozycji króla → faktyczne przesunięcie władzy na ministrów.

4) WŁASNOŚĆ W I RP.
Szlachecka własność ziemska była z reguły własnością alodialną. Umacniała ona pozycję szlachty (zwolnioną od ograniczeń z tytułu regaliów). Własność typu lennego utrzymywała się na ziemiach ruskich. Wynikała ona z potrzeby zapewnienia obrony zamków przez zobowiązanych do służby wojskowej ziemian (szlachta zależna od starosty, pozbawiona praw politycznych). W XVII w. w niektórych latyfundiach magnackich odradzają się formy własności warunkowej. Osiadła tam nie posiadająca praw politycznych szlachta zależna, zwana „manami”, użytkowała ziemię na prawie lennym i podlegała swoim panom (skutek regresu i powiększającej się siły magnaterii).
Grunty folwarczne stanowiły przedmiot niepodzielnej własności panów. Chłopi poddani zaś użytkowali ziemie dziedzicznie. Użytkowanie dziedziczne utraciło w większości dóbr prywatnych, co było wynikiem wzrostu poddaństwa, charakter własności podległej (pan mógł nią swobodnie dysponować). Niektóre grupy chłopów posiadały tzw. dobre prawa do ziemi. Występowały one w postaci „prawa zakupowego” i dzierżawy wieczystej zwanej emfiteuzą. Ich wspólną cechą było prawo dziedziczenia przez zstępnych obojga płci i dysponowanie nimi za życia. Obrót kontrolowały dominalne sądy wiejskie, które orzekały też w sprawach spornych. Zachowały się również inne formy własności podległej takie jak: sołectwa, wójtostwa, młyny, gospodarstwa olędrów. W dobie nowożytnej własność działek miejskich i podmiejskich ogrodów uległa zmianie na własność alodialną, a obciążający ją czynsz – na rzecz króla w miastach królewskich, czy pana w miastach prywatnych nabrał charakteru ciężaru realnego.
O przeniesieniu tytułu własności przy jej nabyciu decydowało dokonanie wpisu (inskrypcji) do ksiąg sądowych. Należało dokonać tego w księgach sądu, w którego okręgu były położone dobra i który miał tzw. prawo wieczności.

5) ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH I JEJ OGRANICZENIA.
Osobą w obliczu prawa był tylko ten człowiek który posiadał zdolność prawną – mógł stanowić przedmiot prawa. Nie byli osobami wg prawa niewolnicy oraz pozbawieni praw wywołańcy, którzy byli umarli dla prawa, nie posiadali żadnych praw (śmierć fikcyjna).
Zdolność do czynności prawnych – to zdolność do składania i przyjmowania oświadczeń woli, które powodują powstanie, wygaśnięcie, bądź zmianę stosunku prawnego. Zdolność do czynności prawnych uzyskiwało się po osiągnięciu pełnoletności, czyli lat sprawnych: dziewczęta 12 lat, chłopcy 15. W średniowieczu charakterystyczne były różnice (ograniczenia) w zakresie zdolności prawnej i zdolności do działania. Zależały one od:
1) przynależności jednostki do określonej grupy społecznej: najszerszy zakres zdolności przysługiwała rycerstwu – szlachcie (zwłaszcza prawo własności ziemi). Pozbawieni jej byli niewolni.
2) płci: pełnię praw posiadali mężczyźni. Dojrzały mężczyzna uzyskiwał zdolność do działań prawnych, a dziewczyna pozostawała pod opieką rodziny do wyjścia za mąż. Kobiety były wyłączone od spadkobrania nieruchomości.
3) przynależności państwowej: ograniczone były prawa cudzoziemców, np. w spadkobraniu.
4) przynależności etniczno-wyznaniowej: poważnie ograniczona zdolność prawa Żydów (nie mogli zawierać małżeństw z chrześcijanami), posiadali jednak uprawnienia szczególne (pożyczki na procent - lichwa). Pewne ograniczenia dotyczyły także Tatarów (zakaz małżeństw z chrześcijanami, uczestniczenia w sejmikach, pełnienia funkcji urzędników ziemskich.

8) ŚRODKI ODWOŁAWCZE W POLSKIM PROCESIE ZIEMSKIM
Środki odwoławcze od wyroku:
a) remisja – XIV-XVw.; jeśli sąd w toku procesu przekazywał sprawę do rozstrzygnięcia sądowi wyższemu (np. wiecowemu, królewskiemu), na żądanie strony, która dowiodła, że właściwym dla niej jest sąd wyższy (np.wiecowy dla możnowładców). W obliczu braku apelacji strony często starały się o remisję. Sądy niższe zwracały się też z pytaniem wynikającym z toku procesu. Odpowiedź sądu wyższego była dla sądu niższego wskazówką w dalszym postępowaniu.
b) nagana sędziego – (nie występowała na Mazowszu) w prawie ziemskim wykształciła się przed instytucją apelacji. Nagana sędziego stanowiła element namiastki apelacji. Polegała na tym, że strona niezadowolona z wyroku (lub postanowienia procesowego) pozywała sędziego o niesprawiedliwe sądzenie. Nagana na sędziego aby mieć moc prawną powinna być złożona zaraz po wyroku. Niezadowolona z wyroku sędziego strona prosiła tegoż sędziego o woźnego, który pozywał go z pozwem ustnym. Sędzia naganiony musiał się wstrzymać od sądzenia wszystkich spraw, gdyż nagoniona została jego część jako sędziego. Przeprowadzano nowy proces pomiędzy naganiającym (powodem), a sędzią pozwanym (miał bliższość do dowodów, gdyż oczyszczał się z zarzutów). Aby ograniczyć dezorganizujące prace sądów nagany sędziów wprowadzono przepis, że naganiający winien złożyć kocz (koc) w futrach, później w pieniądzu, której wartość zależała od godności sędziego (im wyższa tym wyższy kocz). Proces zasadniczy w czasie procesu o naganę zawieszano, a wyrok tego drugiego wpływał decydująco na proces główny. Jeśli wygrał nagoniony sędzia zatrzymywał kocz, a wyrok w sprawie głównej nabierał mocy, jeśli było odwrotnie sędzia zwracał kocz, tracił urząd, a nagoniony wyrok zostawał uchylony.

Proces ziemski – został unormowany przez Formula Processus (1523) – kodyfikację prawa procesowego, która dokonała skrócenia i odformalizowania procesu, wprowadzając też instytucję apelacji. Spowodowała uproszczenie egzekucji wyroków oraz przeniesienie jej z ruchomości na nieruchomości.
8a) Środki prawne przeciw wyrokom:
a) wprowadzenie apelacji – w XVI w. ukształtowała się jako środek zwyczajny służący do zmiany lub uchylania niesłusznego – wg jednej ze stron – wyroku. Proces w apelacji toczył się między tymi samymi stronami, które występowały w sądzie niższym, a apelacja dopuszczalna była przeciw wyrokom stanowczym. Od utworzenia Trybunału Koronnego rozpatrzenie apelacji od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich należało wyłącznie do tego sądu. Apelacja wstrzymywała egzekucję do ostatecznego rozstrzygnięcia (oprócz segzek. w sprawach granicznych). W sądach wiejskich chłopi mogli odwoływać się od ławy wiejskiej do sadu zamkowego, zaś w dobrach prywatnych do sądu pana.
b) mocja – przywrócona w 1538r. forma nagany sędziego, która nie była skierowana przeciwko czci sędziego, nie zawieszała go w funkcjach, lecz wstrzymywała jedynie sądzenie sprawy, w której został naganiony. W razie przegranej sędzia nie tracił urzędu, musiał tylko zwrócić kocz i uiścić na rzecz naganiającego karę pieniężną. Mocję przeciw sędziemu grodzkiemu rozp. Przed sądem sejmowym, przeciw sędziom ziemskim i podkomorzemu przed Trybunałem Koronnym.
c) gravamen – polegał na pozwaniu odmawiającego przyjęcia apelacji lub mocji sędziego (przyczyna nadużyć) przed sąd wyższej instancji, co nie wstrzymywało wykonania wydanego przez niego wyroku.
d) wznowienie procesu – dopuszczano do niego w razie znalezienia nowych dokumentów, o których nie wiedziała strona przed wydaniem wyroku, oraz w razie skasowania wyroku przez dekret nowego kompletu Trybunału. (spowodowało to do nadużyć i anarchizacji życia prawnego zwłaszcza w czasach saskich.
e) male obtentum – nadzwyczajny środek prawny stosowany przeciwko wyrokowi zaocznemu. Terminem tym nazywano wyroki niewłaściwie, podstępnie uzyskane. Sąd badał wyrok, a jeśli dopatrzył się niewłaściwości uchylał go i rozpisywał nową sprawę.

9) ŚRODKI UMACNIANIA UMÓW
Celem zagwarantowania wykonania zobowiązania lub jego nienaruszalności umacniano umowy na różne sposoby:
a) przysięga – w umowach prywatnych, jej naruszenie miało powodować karę bożą.
b) litkup – zwyczaj biesiady lub poczęstunku przez nabywcę dla wzmocnienia umowy. Miał upamiętnić uczestnikom i świadkom transakcji jej dokonanie, a w razie potrzeby zapewnić jej potwierdzenie przed sądem. Z czasem nabywca wręczał zbywcy niewielką sumę pieniężną – stąd wprowadzono litkup od zadatku.
c) załoga – zwyczaj szlachecki, polegał na tym że osoba odpowiedzialna miała w razie nieuiszczenia świadczenia w terminie przybyć wraz z określoną liczbą służby i koni do karczmy i przebywać na własny koszt tam dopóki nie wykona świadczenia (poprzez koszty skłaniało to dłużnika do uiszczenia długu).
d) łajanie – wśród szlachty, była to zgoda dłużnika na łajanie go (obelżywymi słowami, listami łającymi) przez wierzyciela w razie nie zapłacenia długu w terminie.
e) zakład – (vadium), mógł być nałożony przez władzę (umowny) lub urzędnika (urzędowy). Było to ustanowienie obowiązku zapłacenia określonej sumy na wypadek niewykonania świadczenia lub dokonania jakiegoś czynu, którego spełnieniu chciano przeszkodzić (np. zajazdu).
f) cenzura kościelna – dodawana do umowy jako groźba na wypadek jej niedotrzymania np. groźba klątwy lub gniewu Boga.
g) zadatek – danie kontrahentowi pewnej sumy pieniędzy, jako dowód chęci dotrzymania umowy. Zaliczany na poczet strony ofiarującej. Gdy nabywca odstępował od umowy tracił go na rzecz zbywcy.
h) zastaw – najbardziej powszechny, ma na celu umocnienie i zabezpieczenie zobowiązań
i) rękojemstwo – z uznania roli rękojmi, jako sui generis pośrednika między wierzycielem, a dłużnikiem wykształciła się odpowiedzialność posiłkowa rękojmi, który odpowiadał o tyle, o ile dłużnik nie wykonał świadczenia. Dłużnik musiał wynagrodzić rękojmi wszelkie szkody, jakie mógł on ponieść z tytułu rękojemstwa. Był też zobowiązany do zastępstwa i obrony rękojmi. Rękojemstwo kmieci – ponieważ realizacja praw wychodu chłopa bywała utrudniona w skutek jego zadłużenia u pana, właściciel dóbr, który chciał ściągnąć chłopa, występował jako rękojmia wobec pana, od którego chłop odchodził poręczając w określonym terminie przez odchodzącego chłopa wszystkich zobowiązań.

10) PODSTAWY PRAWNE DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ
Podstawy prawne demokracji szlacheckiej stanowione były przede wszystkim za pośrednictwem przywilejów ogólnych i praw w nich zawartych nadawanych całemu stanowi szlacheckiemu, uzyskującemu przewodnie stanowisko wśród ówczesnych stanów. Prawa polityczne szlachty ulegały ciągłemu rozszerzaniu. Począwszy od przywileju Budzie (1355, Ludwik Węgierski, otrzymała zniesienie (stanu) stacji w dobrach szlacheckich i rezygnacja króla z nowych podatków), przywilej koszycki (1374, L. Węgierski, który ograniczył rolę szlachty przy budowie zamków, zmniejszył poradlne do 2 groszy od łanu chłopskiego, zobowiązał władcę do minowania urzędników spośród szlachty osiadłej na danej ziemi, a starostów spośród Polaków), przywilej czerwiński 1422 Władysława Jagiełły: zakaz konfiskaty dóbr szlacheckich bez wyroku sądowego, nakazywał sądzić szlachtę tylko wg prawa pisanego i wprowadzał zakaz łączenia urzędów starosty i sędziego ziemskiego. Przywilej jedleńsko-krakowski (Wł. Jagiełło 1430 i 33) wprowadzał nietykalność osobistą szlachty – dotąd nie można było uwiezić osiadłego szlachcica, ani ukarać go bez wyroku sądowego (neminem captivabimus nisi iure victim). Ogromną rolę w tym zakresie odegrały przywileje nieszawkie z 1454r. Kazimierza Jagiellończyka, które wprowadzały zakaz zwoływania pospolitego ruszenia, stanowienia nowych praw i podatków bez zgody sejmików ziemskich przez co doprowadziły zapoczątkowania okresu wzrostu znaczenia politycznego średniej szlachty, rozwoju demokracji szlacheckiej, w której szlachta miała decydujący głos we wszystkich sferach życia politycznego i gospodarczego, przy jednoczesnym wyłączeniu innych stanów. Kolejnym kluczowym elementem było utworzenie przez posłów delegowanych przez sejmiki na sejm walny Królestwa odrębnej izby poselskiej i usankcjonowanie równouprawnioną w stosunku do możnowładczych senatorów roli posłów ziemskich przez konstytucję Nihli Novi z 1505r. Odtąd zgoda posłów ziemskich była konieczna do ustanowienia nowych praw.

11) ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA W RP SZLACHECKIEJ

W dobie RP szlacheckiej istotną rolę odgrywało prawo zwyczajowe ( w zakresie stosunków prywatno – prawnych) oraz prawo stanowione (publiczno – prawych). Jego podstawowym żródłem były konstytucje (wieczyste i czasowe). Normy ustrojowe niezmienne to artykuły henrykowskie (1573 r.) łączone od 1632 r. z pacta conventa w jeden akt prawny. Od 1543 r. konstytucje sejmowe redagowane w języku polskim, drukowane i rozsyłane do poszczególnych ziem. Obok konstytucji sejmowych król wydawał edykty, artykuły wojskowe, ordynacje. Partykularnym żródłem prawa były lauda sejmikowe wpisywane do ksiąg sejmikowych. Źródła prawa polskiego nie były ujęte w jednolity system.

- Najważniejsze prawa stanowione (statuty i konstytucje) zostały wydrukowane w tzw. Statucie Łaskiego, traktowany jest jako podstawowy, fundamentalny zwód prawa polskiego ziemskiego.

- Komisja kodyfikacyjna przygotowała w 1523 r. projekt kodyfikacji procesu sądowego: Formila Processus (skodyfikowany dział prawa sądowego)

- 1532 r. opublikowano projekt Korektury Prawa (Taszyckiego); objął w 929 r. artykułach ustrój sądów, proces, prawo karne, prywatne, prawo stanów oraz formuły czynności prawnych

- w I poł XVIIIw. zapoczątkowano ważne wydawnictwo ustaw i konstytucji polskich – volumina legum – miało objąć całość ustawodawstwa RP

Źródła prawa – to normy postępowania obwarowane przymusem państwowym, dzięki czemu mają moc prawną

Prawo stanowione – są to normy wydawane przez organy władzy państwowej (monarchą lub sejm) to najczęściej statuty (wydawane ustnie); w monarchii stanowej pojawią się statuty K. Wielkego

Prawo zwyczajowe – powstaję, gdy władze państwowe swoimi decyzjami lub wyrokami sankcjonują zwyczaje regulujące postępowanie jednostek (ziemie polskie – XI w. głównie dotyczy prawa karnego i procedur postępowania przed sądami) prawo prywatne – system prawa zwyczjowego XIII, XIV w.

12) ZASTAW W POLSKIM PRAWIE ZIEMSKIM

Zastaw – było to ograniczone prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na rzeczy cudzej w celu uzyskania z niej zaspokojenia jego wierzytelności. W Polsce pojawiło się w XIII w. Prawo zastawu było prawem akcesoryjnym, zależnym od istnienia wierzytelności. W zależności od przedmiotu, na którym dłużnik – zastawca zabezpieczał wierzytelność wierzyciela – zastawnika odróżniamy:

- zastaw ruchomości (zastaw ręczny, z zdzierżeniem)

- zastaw nieruchomości:

a) w polskim prawie ziemskim główną rolę odgrywał zastaw nieruchomości = zastaw użytkowy czysty -> dogodna forma nabywania nieruchomości z ominięciem prawa bliższości, a także sposób zaspokojenia zastawnika przez pobór korzyści płynących z zastawionej nieruchomości, bez zaliczania ich na poczet długu i bez utraty prawa własności przez zastawcę: Był to zastaw terminowy, w razie nieuiszczenia długu w określonym czasie, powodował utratę prawa własności nieruchomości (zastaw na upad). Gdy zastawca zastawiał nieruchomość nie określając terminu wykupu, zastawnik pozostawiał w dzierżeniu zastawionego majątku aż do chwili wykupu – wg statutów K.Wielkiego w ciągu 30 lat. Zastaw mógł przejść na własnośc zastawnika w razie niewykupienia.

b) zastaw użytkowany do wydzierżewienia – użytkownik zaliczał na poczet długu dochodu z dóbr zastawionych. Po czym nieruchomość wracała do zastawcy.

c) od XIV w. upowszechnił się zastaw bez dzierżenia, który powstawał przez zapis w księdze sądowej. Zapisem tym dłużnik zastawca obciążał, określoną sumą, nie oddając ich w użytkowanie wierzycielowi – zastawnikowi. Hipoteka była zastawem terminowym. Do czasu terminu długu, dłużnik – zastawca miał rzecz, na której ciążył zastaw, w swoim posiadaniu i użytkowaniu.

Rozpowszechnienie zastaw w dawnej Polsce:

- służył potrzebom kredytu

- był formą przeniesienia własności z pominięciem prawa retraktu

- forma wynagrodzenia zasług przez króla

- pozyskanie klienteli przez magnatów

- odgrywał istotną rolę społeczna, przy zastawie z dzierżeniem zastawnik i zastawca byli uważani za posesjonatów

13) ZASTAW BEZ DZIERŻAWY
Zastaw bez dzierżawienia (bezużytkowy) – był zastawem bez dzierżenia i użytkowania zastawionej rzeczy. W Polsce upowszechniał się od XIVw., powstawał przez zapis w księdze sądowej. Zapisem tym dłużnik obciążał swe dobra określoną sumą, nie oddając ich w użytkowanie wierzycielowi (można było zapisać na dobrach kilka sum zastawnych, a zapis ich nie pozbawiał właściciela możności pobierania dochodów z dóbr. Jego rozwój świadczył o stabilizacji obrotu prawnego, był też wyrazem wzmocnienia pozycji dłużnika szlachcica wobec wierzyciela. Zastaw bez dzierżenia miał charakter akcesoryjny – służył umocnieniu zabezpieczenia umowy głównej. Mógł on zmieniać się na zastaw użytkowy z dzierżeniem, gdy w oznaczonym terminie płatności zastawca nie uiścił długu. Duże znaczenie w rozwoju hipoteki (umowa między wierzycielem a dłużnikiem oraz wpisanie jej do księgi sądowej) miała:
Ustawa o ważności zapisów z 1588r. – normowała zasadnicze sprawy związane z zastawem nieruchomości bez dzierżenia, zgodnie z zasadami, które stały się podstawami nowoczesnej hipoteki. Ustawa zapewniała pierwszeństwo wierzycielowi, który pierwszy dokonał wpisu we właściwych księgach sądowych. (księgi sądu grodzkiego lub ziemskiego). Wpis musiał dokładnie określać sumę wierzytelności i obciążony nią majątek – zasada szczegółowości. Kancelarie sądowe zobowiązane były do kontrolowania zgodności wpisów ze stanem faktycznym.

14) PRAWO WŁASNOŚCI I JEGO OGRANICZENIA W POLSCE ŚREDNIOWECZ.

Własność – oznacza prawne władztwo osoby nad rzeczą (dominium). Istota własności w feudalizmie polegała na tym, że pan posiadał własność zwierzchnią ziemi, pozostawiając ludności chłopskiej niższe prawa od niej: własność podległa (użytkowa) [ właściciel podległy ma szereg uprawnień, ale musi się liczyć z właścicielem zwierzchnim (płacić mu rentę feudalną)]

Nabycie własności: w formie pierwotnej – zawłaszczenie rzeczy niczyjej, bądź zasiedzenie; lub w formie pochodnej – w formie umowy kupna – sprzedaży, zamiana, spadkobranie, nadanie z rąk panującego.

Ówczesne prawo miało szereg ograniczeń praw własności wynikających z:

- (1) regalia – zastrzeżone wyłącznie dla monarchy prawa gospodarcze. Zapewniały panującemu wydobywanie bogactw na zasadzie monopolu (np.: regalia górnicze lub barki)

- (2) prawo bliższości: przysługiwało krewnym, ograniczając alienację nieruchomości; dotyczyło wyłącznie dóbr dziedzicznych. Występowało w formie:

a) pierwokupu – krewni, w kolejności pokrewieństwa, mieli pierwszeństwo w nabyciu nieruchomości dziedzicznej

b) retraktu (wykupu) – prawo to polegało na wykupie dóbr od nabywcy przez krewnych zbywcy, za ceną kupna (odzyskanie dóbr dziedzicznych w drodze skupu)

- (3) prawa sąsiedzkie – ograniczenie własności z tego tytułu określa najstarszy zawód prawa polskiego. Właściciel musi wyrazić zgodę na drogę konieczną lub zebraniu chmielu przerastającego do drugiego ogrodu przez sąsiada. Ograniczenie to stanowiły uprawnienia osób trzecich

- (4) ordynacje – polegały na wyjęciu majątku ziemskiego z mocy przepisów ogólnych i podporządkowaniu go normom specjalnym (wymagało to uchwały Sejmu)

15) STATUTY KAZIMIERZA WIEKLIEGO I ICH ROZWÓJ

Szerszą działalność ustawodawczą jako pierwszy rozwinął Kazimierz Wielki. W poł XIV w. wydał dwa statuty:

- statut Wielkopolski na wiecu w Piotrkowie; liczył on 34 artykuły

- nieco później statut małopolski, liczący 25 artykułów, łączył obydwa statuty.

Zawierały one przepisy dotyczące ustroju państwa oraz prawa sądowego, głównie karnego. Miały w objętym przez nie zakresie znaczenie unifikujące w obrębie każdej z prowincji. Król podkreślał we wstępie statutu, że ma on na celu ujednolicenie prawa. Do statutów małopolskich dodano krótkie ustawy wydane na przestrzeni XIV w. przez K. Wielkiego i jego następców – ekstrawagantów oraz artykuły o charakterze prejudykatów (kazusy).

Z całości materiału prawnego powstały zwody (redakcje) statutów, a w XV w. połaczono je w statuty małopolsko – wielkopolskie. Zbiór uzupałniono o petyta (projekty norm prawnych). Najbardziaj rozpowszechnioną redakcją ogólnopolską były dygesta liczące 134 artykuły. Kontynuacją ustawodawstwa z czasów K. Wielkiego były statuty uchwalane przez sejmy walne w XV w. Statuty większego znaczenia nabrały od przywileju czerwińskiego, (1422) który nakazywał sądzić szlachtę wg prawa pisanego zawartego w statutach K. Wielkiego, a nie wg prawa zwyczajowego. Najważniejszym jednak był statut warcki (1423) składający się z 30 artykułów, będących rozwinięciem i uzupełnieniem statutów małopolsko-wielkopolskich (uzyskał zatwierdzenie króla W. Jagiełły). Sam król wydawał przywileje indywidualne i ogólne. Przywileje generalne (budzki, koszycki) były wydawane z osobna dla poszczególnych ziem. Późniejsze przywileje nadawano często na żądanie stanów. Normy prawne dla poszczególnych ziem ustanawiały od schyłku XIV w. wiece lokalne, potem sejmiki, uchwały te zwano laudami.

16) PROCES ZIEMSKI W OKRESIE DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ

Proces ziemski został unormowany przez Formula Processus (1523, ta kodyfikacja prawa sądowego dokonała skrócenia, odformalizowania procesu i wprowadziła instytucję apelacji, uprościła też egzekucję wyroków przenosząc jej ciężar na dobra nieruchome.)

(1) Zasady postępowania sądowego:

- zasada jedności procesu cywilnego i karnego

- zasada skargowości – proces wyznaczano na podstawie skargi powoda

- zasada dyspozycyjności – pozostawienie swobody stanom w czynnościach procesowych

- zasada formalizmu – obowiązek przestrzegania w procesie symboli, gestów, formuł prawnych

- zasada kontradyktoryjności – spór przed sądem między stronami, rola sędziego sprowadzała się do kierowania rozprawą i orzekania

- zasada ustności i jawności – w procesie dominowało przeprowadzenie czynności procesowych w formie ustnej; proces był dostępny dla publiczności.

(2) Strony procesowe i ich zastępcy:

W procesie występowały dwie strony: powód i pozwany (musieli posiadać zdolność sądową), działali oni przed sądem osobiście lub przez zastępców procesowych (jeśli osobiście musieli posiadać zdolność do czynności prawnych). Zastępca procesowy, umowny – tzw. prokurator wygłaszał za stronę w procesie formułę prawną (najczęściej korzystały z nich instytucje kościelne, mające ich na stałe)

(3) Właściwość sądowa (miejscowa, podmiotowa, rzeczowa), polegała na tym, że powód musiał składać skargę do sądu właściwego dla pozwanego (np.: z uwagi na jego miejsce zamieszkania)

(4) Sędzia wydaje pozew na podstawie żałoby (ustnej skargi

Pozew – formalne wezwanie strony na rozprawę, dostarczał go woźny w asyście światków w dobrach pozwanego. Forma pozwu pisanego musiała zawierać: orzeczenie sędziego, oznaczenie stron powoda i pozwanego, termin i miejsce rozprawy, treść skargi, data i miejsce wystawienia oraz pieczęć urzędowa. Pozew sporządzano w 2 jednakowych egzemplarzach.

(5) Termin – tzw rok sądowy; zawitym (ostatecznym dla pozwanego był trzeci termin, już nie można go było usprawiedliwić ani przełożyć).

Przyczyny odroczeń procesu – dylacje (zarzuty):

a) dylacje niweczące: zarzut rzeczy osądzonej; zarzut dawności (przedawnienia wg K. W. 3 lata 3 miesiące od zdarzenia)

b) dylacje przedłużające: zarzut niewłaściwego sądu; niesprawności pozwu

(6) Po uznaniu dylacji rozpoczynała się rozprawa właściwa, potem odbywało się postępowanie dowodowe oparte na leglnej teorii dowodowej. Istotna była kwestia bliższości w dowodzie, przysługiwała z reguły pozwanemu, osobie o wyższej pozycji społecznej lub dyspnującej lepszym dowodem.

(7) Moc środków dowodowych: *przysięga własna; *przysięga współprzysiężników; *świadkowie; *świadectwa urzędowe (opinia woźnego); *ordalia – (sądy boże) to próba zimnej wody, gorącej wody, rozpalonego żelaza, kto pojedynek wygra, wygrywa proces (oparte na przekonaniach ludzi)

(8) Po postępowaniu dowodowym następował wyrok, należało go wydać natychmiastowo. (najczęściej kary pieniężne). Jeśli nie zapłaci następuje postepowanie egzekucyjne: sąd wysyła woźnego w celu grabieży na dom poszkodowanego, starosta może też zwołać pospolite ruszenie.

(9) Środki przeciw wyrokowi:

a) zwyczajne: remisja, nagana sędziego, mocja, apelacja

b) nadzwyczajne: gravemen, wznowienie procesu, male obtetum, nieświadomość procesowa

17) SĄD KRÓLEWSKI, MONARSZY
Sąd monarszy – w okresie monarchii patrymonialnej sąd najwyższy w państwie. Każda sprawa mogła być przed niego wywołana i wniesiona. Kompetencje: sprawy przeciwko państwu i panującemu, przeciwko urzędnikom, sprawy o ziemię, o status prawny osoby, od poł. XIII w wszystkie sprawy możnych (posiadających prawo nieodpowiednie – ius non responsivum). Występował w postaci sądu nadwornego i wiecowego. Skład: książę (przewodniczący), urzędnicy i możni (asesorzy). Sprawę prowadził i czuwał nad strona formalną sędzia lub podsędek nadworny.
Sąd królewski – w okresie monarchii stanowej był najważniejszym sądem w państwie. Występował jako:
- sąd nadworny (zwany asesorskim)– (in curia) odbywał się na dworze króla, zazwyczaj w imieniu króla sądzili dostojnicy królewscy, lecz król musiał wyrok zatwierdzić.
- sąd komisarski – powoływany przez monarchę w celu rozstrzygnięcia konkretnej sprawy poza siedzibą króla. Wyrok zatwierdzał król.

- sądy sejmowe – sądzą sprawy najwyższej wagi, sądzi w nim król w czasie obrad sejmu walnego, a asesorami są najwyżsi dostojnicy państwowi i kościelni.
Kompetencje sądu królewskiego: w I instancji sadził najcięższe przestępstwa (zdrada, zbrodnia obrazy majestatu, sprawy w których osiadłemu szlachcicowi groziła kara śmierci, konfiskata majątku, czy utrata czci, przestępstwa: urzędników, przeciw skarbowi państwa, spory między stanami o uprawnienia). W II instancji sadził sprawy o naganę sędziego.
Gdy pojawiał się król inne sądy przestawały działać, a sędziowie prowadzili sprawy w sądzie nadwornym.
W okresie rzeczpospolitej szlacheckiej w XVI w z sądu nadwornego powstały sądy: asesorski, relacyjny i referendarski. Ograniczono sąd komisarski, od 1504r. powoływano go tylko w sprawach granicznych pomiędzy królewszczyznami, a dobrami prywatnymi lub duchownymi. Rozwijał się zaś sąd sejmowy. Do 1578 najwyższym sędzią w sądzie król. był monarcha.

18) SĄDY ZIEMSKIE
Sąd ziemski – powstał z sądu nadwornego doby rozbicia dzielnicowego. Składał się w Małopolsce z sędziego i podsędka, którzy zasiadali razem w asyście 4-6 asesorów powołanych przez sędziów spośród szlachty. W Wielkopolsce główną rolę w sądzie ziemskim odgrywał starosta jako namiestnik króla, w skład wchodzili także sędzia i podsędek, wojewoda, podkomorzy i chorąży (skład miał charakter urzędniczy). Każde województwo (lub ziemia) miały własny sad ziemski. Określone terminy, w których sadził zwano roczkami (wg. przywilejów nieszawskich 4 sesje rocznie).
Kompetencje: prowadzenie ksiąg sądowych oraz wszystkie sprawy, w których szlachta osiadła występowała w charakterze pozwanych, z wyjątkiem spraw przekazanych sądom grodzkim i podkomorskim lub ważniejszych spraw, które szły przed sąd wiecowy lub króla. W demokracji szlacheckiej działały nadal jako sądy szlacheckie I instancji (także grodzkie i podkomorskie). W sądzie ziemskim wymagano obecności sędziego, podsędka i pisarza, którzy tworzyli komplet sądowy. W XVII w sądy ziemskie przeżywały upadek (problem w uzgodnieniu kandydatów). Księgi sądów ziemskich posiadały prawo wieczności (obowiązek wpisów dotyczących obrotu i obciążania nieruchomości [sprzedaż, zamiana, darowizna, zastaw, renta, wiano]). Wpisywano też akta publiczne (konstytucje sejmowe, lauda sejmikowe, uniwersały poborowe, relacje urzędników).
W czasie monarchii konstytucyjnej sądy ziemskie, grodzki i podkomorskie połączono w jeden sąd ziemiański powstały w 1792r. Sądy te miały urzędować stale. Sędziowie do tych sądów mieli być wybierani na 4-letnią kadencję (lecz nie dożywotnio), z możliwością ponownego wyboru przez sejmiki wojewódzkie. Kandydaci na sędziów nie musieli mieć wykształcenia prawniczego, ale musieli posiadać doświadczenie w spr. urzędów publicznych. II instancją w prawie ziemskim pozostał Trybunał. Od 1792r. w Koronie ustanowiono 2 Trybunały: dla Małopolski (Lublin) i Wielkopolski (Piotrków Trybunalski).

19) SĄD SEJMOWY
Sąd sejmowy – pojawił się w XV w. Odbywał go monarcha podczas obrad sejmu walnego. Rozstrzygano na nim najważniejsze sprawy państwowe.
Kompetencje: najcięższe przestępstwa, zwłaszcza zbrodnie i przeciw majestatowi, sprawy szlachty osiadłej – w razie zagrożenia karą śmierci, utratą czci i konfiskatą mienia; skargi wobec urzędników; sprawy gospodarcze dotykające majątków i dochodów władcy oraz skarbu państwa, spory miedzy stanami o zakres przywilejów, oraz inne sprawy wniesione przed króla lub przesłane przez sąd najwyższy.
Składał się z obecnych na sejmie senatorów – asesorów, a od 1588 również 8 deputowanych szlacheckich. Po utworzeniu Trybunału Koronnego jego uprawnienia uległy ograniczeniu. Odtąd sądził w I i II instancji. Sądził sprawy o: zbrodnie przeciwko majestatowi, zdradę stanu, nadużycia skarbowe urzędników, gwałty popełnione na sejmie, sejmikach i Trybunale, poważne zbrodnie popełnione przez szlachcica. Działalnością sądu sejmowego kierował marszałek wielki koronny lub litewski, zależnie od tego, gdzie sejm się odbywał. W okresie konstytucyjnym Królestwa Polskiego sadem szczególnym był sąd sejmowy. Składał się z wszystkich senatorów. Skład orzekający miał liczyć 25 osób. Był właściwy dla przestępstw zbrodni stanu i urzędniczych, dla osób pociągniętych do odpowiedzialności konstytucyjnej. Przewodniczył mu prezes stanu. Po powstaniu listopadowym znikł wraz z likwidacją sejmu.

20) INSTYTUCJA ORDYNACJI
U schyłku XVI w. powstały, na wzór zachodni FIDEIKOMISY w postaci ordynacji. Pierwszymi ordynacjami były: ołycka, nieświeska, klecka Radziwiłłów oraz ordynacja Zamoyskich. Istotę ordynacji stanowiło wyjęcie określonego kompleksu dóbr spod ogólnych norm prawa i oparcie go na specjalnym statucie. Obowiązywał tu odrębny porządek dziedziczenia, wykluczający podział majątku pomiędzy spadkobierców oraz dziedziczenie kobiet. Całą ordynację otrzymywał najstarszy syn (zasada primogenitury). Pozostali spadkobiercy brali dobra nie należące do ordynacji lub otrzymywali spłaty. W razie wygaśnięcia rodziny ordynata w linii prostej statut zawierał zwykle postanowienia, komu ma przypaść majątek ordynacji , który nie mógł być przedmiotem sprzedaży, darowizny, czy zastawu. Ordynacje tworzono dla ugruntowania świetności rodzin magnackich. Celem ich było niedopuszczenie do uszczuplania majątku rodu ordynata. Ustanowienie ordynacji wymagało zgody sejmu, gdyż naruszało prawo powszechne.

21) POZEW I POZYWANIE W POLSKIM PROCESIE ZIEMSKIM
Proces skargowy rozpoczynał się skargą powoda wniesioną przed sędziego. Pozew (citatio) było to formalne wezwanie strony na rozprawę do sądu. Pozew mógł być:
1. ustny – właściwy dla wszystkich spraw od XIII do XVw. Potem stosowano go w stosunku dla szlachty gołoty, plebsu i chłopów, oraz ze względu na rodzaj sprawy. Formami uprzywilejowanymi pozwu ustnego były pozwy z pierścieniem lub pieczęcią monarchy.
2. pisemny – w XIIIw. pojawił się, był właściwy dla szlachty osiadłej, a w I połowie XV stał się obowiązkowy, a pozywanie szlachty osiadłej pozwem ustnym uznawano za naganianie szlachectwa. Od XIV w. ustaliła się ostatecznie konieczna treść pozwu, której niezachowanie pociągało jego niesprawność.
Forma pozwu: oznaczenie sędziego, imię i nazwisko powoda i pozwanego, termin i miejsce rozprawy, treść skargi, data i miejsce wystawienia oraz pieczęć urzędowa. Pozew sporządzano w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach. Doręczał go woźny w asyście dwóch świadków w dobrach pozwanego; osobie nieosiadłej można było go doręczyć w każdym miejscu. O dokonanym pozwaniu składał woźny relację do ksiąg – jako dowód złożenia pozwu. W XVIIw. dla ważności pozwu wymagano, aby woźny relację o jego doręczeniu zeznał w sądzie w celu jej wpisu do właściwych ksiąg sądowych. Warunkiem rozprawy sądowej było wciągnięcie pozwu do osobnej księgi (rejestr, wokanda), gdyż według kolejności wpisu wywoływano sprawy w czasie sesji sądu.

22) ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE
Pacta conventa – układane przez sejm elekcyjny były umową o charakterze publiczno-prawnym pomiędzy szlachtą i nowo obranym królem. Zawierały indywidualne zobowiązania elekta przyjęte przed wstąpieniem na tron. Dotyczyły one wytycznych polityki zagranicznej, spraw wojska, zobowiązań finansowych itp. Stosowano je od wyboru Henryka Walezjusza, który zgodził się na spłatę Zygmunta Augusta, kształcenie szlacheckiej młodzieży we Francji, budowy floty wojennej na Bałtyku, przymierze z Francją. Od 1632r. w pactach conventach zaczęto zamieszczać niektóre normy ustrojowe przejęte z artykułów henrykowskich. Następowało powolne stapianie się w jedno artykułów i paktów.
Artykuły henrykowskie – zawierały fundamentalne prawa i zasady ustroju RP. Zatwierdzone na koronacji Stefana Batorego w 1576r. stały się odtąd ustawą wieczystą i musiały być potwierdzane przez każdego elekta podczas koronacji. Należały do nich:
- zasada wolnej elekcji i zakaz elekcji vivente rege.
- zasada tolerancji religijnej.
- zwoływanie pospolitego ruszenia tylko za zgodą sejmu.
- decydowanie o wojnie i pokoju za zgodą senatu.
- obowiązek utrzymania u boku króla senatorów rezydentów.
- zwoływanie sejmu co 2 lata.
- utrzymanie wojska kwarcianego.
Niedotrzymanie przez króla postanowień artykułów, a przede wszystkim praw i przywilejów szlachty, uprawniało ją do wypowiedzenia mu posłuszeństwa (rokosz).

23) PRAWA KARDYNALNE.
prawa kardynalne – były narzędziem do zachowania podjętych w 1764r. reform; miały na celu utrzymanie dawnej formy ustrojowej i dotychczasowych stosunków społecznych. Przeforsowane na sejmie w 1768r. przez koalicję rządów państw ościennych i kół magnacko-staroszlacheckich. Ponowiono je po I rozbiorze w 1775r. Prawa kardynalne nawiązywały do artykułów henrykowskich (1573). Jako „wieczyście nieodmienne” nabrały także charakteru ustawy zasadniczej. Skuteczność i nienaruszalność praw kardynalnych poddane zostały gwarancji Katarzyny II. Gwarancja Rosji z 1768r. rozszerzona została w 1775r. na gwarancję trzech mocarstw w utrzymaniu dawnego porządku.
W treści praw kardynalnych zawarto:
- dotychczasowe przywileje szlacheckie (neminem captivabimus)
- władzę dominalną na poddanymi
- dożywotność urzędów
- równość szlachty
- podstawowe zasady ustroju politycznego państwa: wolna elekcja, trójstanowość Sejmu, zasada jednomyślności, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi.

24) PRAWO SPADKOWE W POLSCE PRZEDROZBIOROWEJ

Spadek – ogół praw i zobowiązań majątkowych pozostałych po zmarłym. Przechodzi on w drodze spadkobrania na spadkobierców. Spadkobranie:

a) na drodze dziedziczenia ustawowego (beztestamentowe) – w dawnym prawie polskim prawo do spadku posiadali głównie synowie. Dziedzictwo po ojcu przypadało w równej części wszystkim synom (dziedzice konieczni)

Dziedziczenie kobiet ograniczone do ruchomości stanowiących ich posag. Natomiast dobra macierzyste dziedziczyły córki na równi z synami

- prawo do dziedziczenia ruchomości

- prawo do nieruchomości – tylko krewni mężczyźni w lini prostej: zstępni i wstępni; wyłączone kobiety. Kobieta może dziedziczyć jeśli nie ma krewnych męskich (statuty K. Wielkiego). Majątek skupowy podlegał rodzinie i nie mogła odmówić odsprzedania go.

b) na drodze dziedziczenia testamentowego – 1437 – ugoda, umowa między duchowieństwem i szlachtą; właściciel nieruchomości w testamencie może swobodnie rozporządzać swobodnie tylko 1/3 jego.

W XIV, XV w. rozszerza się krąg spadkobierców męskich, bracia i synowie zmarłego zaczynają dziedziczyć ustawowo. W XVII w. poszerzono prawo spadkowe córek; umacnianie się zasady, że majątek spadkowy w ¾ przypada synom a w ¼ córkom. W przypadku małżeństwa wartość posagu córki odlicza się od spadku. Od 1437 testament dotyczy nieruchomości, musiał być dokonany przed sądem, zaś ruchomości w obecności dwóch świadków. Od 1724 zasada pisemności została rozciągnięta na wszystkie testamenty.

25) PALESTRA W POLSCE PRZEDROZBIOROWEJ.
Od XV w. silnie rozwija się instytucja zastępstwa procesowego umownego. Są to zastępcy ustawowi, opiekunowie i zastępcy osób prawnych i fizycznych. Przywileje nieszawskie nakazywały dać stronie zastępcę z urzędu na jej prośbę. Na przełomie XV i XVI w. pojawia się odpłatne zastępstwo procesowe (tzw. prokuratorzy), a ich stanowisko i obowiązki zawodowe zostały określone przez ordynacje królewskie. Byli oni zaprzysięgani: musieli być lojalni i nie pobierać nadmiernych honorariów. Na określenie samodzielnego zastępcy procesowego była nazwa patrona, a jego pomocnika zwano dependentem. Ogół osób trudniących się zawodowo zastępstwem procesowym określano nazwą palestry.
Palestro-grupa zawodowa (patron + dependent) uzyskała duże znaczenie w XVII i XVIII w. Każdy z patronów ograniczony był w swej działalności tylko do jednego sądu, przed którym występował. W demokracji szlacheckiej pojawia się urząd instygatora, jest to specjalny urzędnik prowadzący interesy w imieniu króla. Palestra zapewniała byt materialny, widoki awansu społecznego, możliwości dorobienia się majątku.

26) RZĄD W KONSTYTUCJI 3 MAJA

Straż Praw – w jej skład wchodzili król jako przewodniczący, (wzorowana na angielskim gabinecie) prymas (głowa duchowieństwa i przewodniczący KEN) oraz 5 ministrów resortowych:

- (1) minister wojny (hetman)

- (2) minister skarbu (podskarbi)

- (3) minister policji (marszałek)

- (4) minister pieczęci do spraw zagranicznych (kanclerz)

- (5) minister pieczęci do spraw wewnętrznych (inny kanclerz)

Odpowiedzialnymi za kancelarię byli 2 sekretarze: ds. zagranicznych i wewnętrznych. Królowi w Straży Praw powierzono najwyższą władze wykonawczą w państwie

Straż Praw strała na czele całej administracji państwowej, podlegały jej komisje wielkie jako kolegialne ministerstwa. Wszystkie akty w Straży wydawane w imienu króla. Ministrowie w Straży podlegali odpowiedzialności parlamentarnej i konstytucyjnej.

Komisje Rządowe – do spraw administracji wewnętrznej.

- (1) Policji (nadzór nad ministrami: sprawami bezpieczeństwa, administracji, transportu, przemysłu, handlu, zdrowia)

- (2) Wojska

- (3) Skarbu (sciąganie podatków, rozwój ekonomiczny kraju, opieka nad rozwojem handlu)

- (4) Edukacji Narodowej

Są kierowane one przez ministrów, nienależących do Straży Praw, mianowanych przez króla, a wybierani przez parlament. Komisje te musiały wykonać polecenia Straży Praw. Do komisji Policji i Skarbu wchodzili nadto plenipotenci miejscy (2-letnia kadencja → złożenie przed sejmem sprawozdania → uzyskanie absolutorium)

27) PROCES USTAWODAWCZY W KONSTYTUCJI 3 MAJA
Zmiany w ustroju politycznym związane z reformami objęły również władzę ustawodawczą.
Władza ustawodawcza należeć miała do dwuizbowego Sejmu. Sejm przestał być instytucją trójstanową (brak 3 stanów sejmujących). Samodzielne uprawnienia w sejmie utracił król, przestając być koniecznym czynnikiem procesu ustawodawczego. Utracił on prawo sankcji ustawodawczej. Zatrzymał jednak prawo inicjatywy ustawodawczej. (wykonywał ją wraz ze Strażą Praw), prawo zwoływania Sejmu, wszystkie ustawy i uchwały sejmowe ogłaszane miały być w imieniu króla. W przypadku uchwał sejmowych dotyczących spraw mniejszej wagi (prócz praw politycznych, cywilnych, karnych oraz podatków wieczystych) głosy posłów i senatorów liczono łącznie, choć obradowali w dwóch oddzielnych izbach. Król mógł brać bezpośredni udział w pracach sejmu, jeśli chciał zasiadał w Senacie. Podczas głosowania w Senacie, przy równej ilości oddanych głosów za i przeciw, król miał prawo oddania drugiego głosu, rozwiązującego równowagę. Senat stracił prawo inicjatywy ustawodawczej, a przy uchwalaniu ustaw przez sejm miał tylko prawo weta zawieszającego. Veto to obowiązywało do ponownego uchwalenia przez izbę poselską tej samej ustawy. Formę ustaw miały przybierać wszystkie najważniejsze prawa. Przy podejmowaniu uchwał sejmowych (sprawy podatków czasowych, kontroli nad rządem oraz nobilitacji i indygenatów), głosy senatorów liczone były łącznie z głosami poselskimi, a decydowała łączna liczba głosów w obu izbach. Sejm miał być „zawsze gotowy do zwołania” – wprowadzono 2-letnią kadencję parlamentu, podczas której posłowie zachowywali swe mandaty i mogli być każdej chwili zwołani na sesję nadzwyczajną. Nowy regulamin obrad Sejmu przewidywał podejmowanie wszystkich ustaw i uchwał większością zwykłą lub kwalifikowaną. Zniesiony został obowiązek jednomyślności. Prace nad przygotowywaniem projektów ustaw i uchwał powierzano wybieranym deputacjom, komisją sejmowym. Inicjatywę ustawodawczą miała także Rada Nieustająca (przygotowanie projektów ustaw). Uchwały rady nieustającej – rezolucje – podpisywał król, pierwszy rangą senator i marszałek rady.

28) WŁADZA WYKONAWCZA W KONSTYTUCJI 3-go MAJA.
Władze wykonawcze centralne i lokalne.
1) król – ustalenie zasady dziedziczności tronu, miał być on przewodniczącym Straży Praw, czyli gabinetu rządzącego. Każda decyzja króla musi być kontrasygnowana przez któregoś z ministrów, który podpisując odpowiada za treść aktu. Były to rezolucje – akty prawne wprowadzające w życie uchwały i ustawy sejmowe nie mogące naruszyć uprawnień parlamentu. Do króla należała inicjatywa ustawodawcza, zachował prawo zwoływania sejmu, a w zakresie władzy wykonawczej nominacja najwyższych urzędników.
2) Straż Praw – ministrowie odpowiadają politycznie (prawo parlamentu uchwalenia votum nieufności, wymagana większość kwalifikowana 2/3 głosów), konstytucyjnie (wniosek zapadał zwykłą większością głosów, a król nie miał prawa łaski w tej sytuacji). Straży powierzono najwyższą władzę wykonawczą. Skład Straży Praw: król jako przewodniczący, prymas i 5 ministrów resortowych nominowanych przez króla: minister wojny, skarbu, policji, pieczęci do spraw zagranicznych, i do spraw wewnętrznych. Straż Praw była wzorowana na angielskim gabinecie.
3) Komisje Wielkie – były podporządkowane Straży; były to komisje rządowe do spraw administracji wewnętrznej: Edukacji, Wojska, Skarbu i Policji – musiały wykonywać polecenia Straży, nawet gdy uznały je za sprzeczne z prawem. Ich struktura była kolegialna. Do Komisji Policji należały: sprawy bezpieczeństwa, administracji, transportu, przemysłu, finansów i zdrowia.
4) Komisje Porządkowe – organy administracji lokalnej, utworzone w 1789r. cywilno-wojskowe dla województw, ziem i powiatów. Skład: 15 komisarzy szlacheckich, wybieranych co 2 lata przez sejmiki. Są one podporządkowane: samorządowi szlacheckiemu i miejskiemu oraz komisjom rządowym. Kompetencje: sprawy wojskowe związane z zakresu: poboru rekruta, wydawania paszportów, kontroli ruchu; związane z handlem, rzemiosłem, szkolnictwem itd.

29) REFORMA SADOWNICTWA NA SEJMIE 4-LETNIM
Sejm Czteroletni przeprowadził znaczną reorganizację sadownictwa państwowego i stanowego. Była to jedyna projektowana reforma prawa, która została uchwalona przez ten sejm.
- Sądem centralnym najwyższym w RP był nadal sad sejmowy, który poszerzył swe kompetencje o sprawy odpowiedzialności prawnej ministrów Straży Praw i osób dopuszczających się przestępstw politycznych. Skład: 12 senatorów, 24 posłów.
- do sądu asesorskiego – najwyższego sądu dla miast wprowadzono przedstawicieli mieszczaństwa, dopuszczono do niego też odwołania z miast prywatnych.
- ograniczono sąd referendarski – wyjmując spod jego jurysdykcji sprawy kryminalne; pozostały mu sprawy prywatne: cywilne i karne.
- wprowadzono stałe terminy sesji sądowych.
- nowe sądy centralne: sądy komisji rządowych i porządkowych. Sądy Komisji Skarbowej – rozstrzygały w sprawach skarbowych i handlowych. Komisja Policji – sprawowała sądownictwo w spr. Przekroczenia funduszów miejskich, fałszowania miar i wag, przestępstw urzędników miejskich. Sądy Komisji Wojskowej – rozpoznawały sprawy wojskowe, a komisje porządkowe cywilno – wojskowe rozstrzygały spory miedzy żołnierzami, a osobami cywilnymi.
- w sądownictwie szlacheckim połączono sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie w sądy ziemiańskie. Instytucją odwoławczą od tych wyroków był Trybunał Koronny.
- reforma sądów miejskich, sadownictwo podzielono na dwa piony: sprawy cywilne (trzy instancje: sąd magistratu miejskiego, apelacyjny, wydziałowy, asesorski). Od sędziów wymagano wykształcenia i fachowości.

- we wszystkich sądach językiem urzędowym stał się język polski, który zastąpił łacinę

str. 4