Rzeczpospolita Szlachecka (Rzeczpospolita Obojga Narodów)

państwo federacyjne złożone z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego istniejące w latach 1569-1795 na mocy unii lubelskiej. Liczba ludności wynosiła od 6,5 mln w 1569 do 14 mln w 1772. Panującym ustrojem była demokracja szlachecka, a głową państwa król elekcyjny.

Charakterystyczna dla Rzeczypospolitej była bardzo duża (8-10% społeczeństwa) liczebność stanu szlacheckiego i jego wysokie uprzywilejowanie. Na tle Europy wyróżniała się także organizacja państwa - zdecentralizowanego, z monarchą o silnie ograniczonych kompetencjach.

Rzeczpospolita posiadała wysoką pozycję na arenie międzynarodowej do połowy XVII wieku. Wojny z sąsiadami, powstania kozackie i załamanie się popytu na eksportowane w dużej ilości zboże doprowadziły do kryzysu gospodarczego państwa. Po nim nastąpił także kryzys polityczny, prowadzący w efekcie do anarchii i rozkładu instytucji władzy. W XVIII wieku Rzeczpospolita wpadła w orbitę wpływów rosyjskich, a następnie została zlikwidowana na skutek trzech rozbiorów w 1772, 1793 i 1795 roku.

Podstawowe zasady i elementy ustroju Rzeczypospolitej określano od 1573 mianem złotej wolności. Składały się na nie:

• wolna elekcja monarchy przez ogół szlachty zebranej na sejmie elekcyjnym

• sejm

• pacta conventa

• rokosz - prawo szlachty do buntu przeciwko królowi w przypadku gdy ten złamie prawo lub naruszy zagwarantowane jej przywileje

• liberum veto (łac. Wolne nie pozwalam) - prawo każdego pojedynczego deputowanego do sprzeciwienia się decyzji większości na sejmie. Pozwalało unieważnić wszystkie postanowienia podjęte na danej sesji.

• konfederacja - prawo do tworzenia lokalnych lub ogólnopaństwowych związków szlachty w celu osiągnięcia określonych celów politycznych

Złota wolność wytworzyła ustrój nietypowy w skali ówczesnej Europy. Podczas gdy w innych krajach następowała centralizacja władzy i wzrost pozycji monarchów zmierzających do absolutyzmu, w Rzeczypospolitej władza była zdecentralizowana, a szlachta dominowała nad królem pod względem kompetencji.

II RP

System władzy w II Rzeczypospolitej Polskiej (1918-1939) określony został do 1926 jako republika demokratyczna z wielopartyjnym systemem parlamentarno-gabinetowym. Po zamachu stanu (przewrót majowy 1926) ustrój państwa uległ modyfikacji w trybie zmiany konstytucji (nowela sierpniowa) i faktycznego sposobu wykonywania władzy, w konsekwencji został przekształcony w system prezydencko-autorytarny (od obozu politycznego sprawującego władzę zwany sanacją).

W listopadzie 1922 r. weszła w życie ustawa zasadnicza, która ustaliła ustrój państwa polskiego jako ustrój republikański z przewagą władzy ustawodawczej (republika parlamentarna). Wprowadziła także monteskiuszowski trójpodział władzy:

-władza ustawodawcza: dwuizbowy parlament wybierany w drodze wyborów powszechnych przez ogół uprawnionych do tego obywateli; do jego kompetencji należało stanowienie prawa, powoływanie i odwoływanie rządu oraz wybór (jako Zgromadzenie Narodowe) prezydenta

-władza wykonawcza: sprawował ją prezydent powoływany na okres 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe i zgodnie z zapisami konstytucji prezydent pełnił jedynie funkcje reprezentacyjne, pozbawiony był kompetencji o charakterze politycznym; obok prezydenta władza wykonawcza należała do rządu, który za swoją politykę był odpowiedzialny przed parlamentem

-władza sądownicza: sprawowały ją niezależne i niezawisłe sądy

Polska Ludowa

Polska w 1944 roku utraciła suwerenność i była podporządkowana ZSRR - w największym stopniu w okresie stalinizmu. Było to państwo o niedemokratycznym ustroju politycznym dyktatury monopartyjnej za formalną fasadą instytucji demokratycznych o różnej formie represywności (w zależności od okresu historycznego). Kwestia określenia ustroju społecznego PRL jest sporna - oficjalnie było to państwo socjalistyczne, sami komuniści twierdzili, że nie osiągnięto jeszcze teoretycznego stadium komunizmu, a według Konstytucji państwo demokracji ludowej. Przez przeciwników ustrój ten określany był jako komunizm.

W latach 1989-1991 jako efekt działań politycznych, państwo to uległo przekształceniu w demokratyczną Rzeczpospolitą Polską, określaną jako III Rzeczpospolita.

Zasady ustrojowe PRL:

zasada suwerenności ludu (ludowładztwa) - art. 1 ("lud pracujący miast i wsi")
2. zasada państwa demokracji ludowej (od 1976 r. - socjalistycznego)
3. zasada przedstawicielstwa
4. zasada jedności (jednolitości) organów władzy państwowej
5. zasada praworządności
6. zasada kierowniczej roli klasy robotniczej
7. zasada sojuszu robotniczo-chłopskiego
8. zasada kierowniczej roli partii (formalnie wpisana do konstytucji w 1976 r.)
9. zasada współdziałania organów państwowych z ludem

Polacy nie mogli swobodnie wyrażać swoich opinii o rządach komunistów, wiadomości były ocenzurowane czyli poddane kontroli władz, komuniści potępiali gorliwe wyznawanie wiary, władze ograniczały do minimum wpływ obywateli na rządy kraju.

Konstytucja 3 maj 1791

1. Postanowienia Konstytucji:
   -zniesienie wolnej elekcji
   -zniesienie liberum veto
   -ograniczono rolę senatu
   -ograniczono odrębność Korony i wielkiego Księstwa Litewskiego
   -uznano chłopów za część narodu
   -w Polsce panowała religia katolicka
   -gwarancja tolerancji religijnej
   -pozbawienie szlachty prawa najwyższej zwierzchności nad poddanymi
   -wprowadzono dziedziczność tronu
   -wprowadzono trójpodział władzy
   
   2) Trójpodział władzy:
   -ustawodawcza:
   Sejm złożony z izby poselskiej i senatu
   -wykonawcza
   należała do Staży Praw na czele z królem
   -sądownicza
   Sady i trybunały
   
   3)Reformy Sejmu Wielkiego 1788-1792
   a) reforma wojskowa:
   -miała postać 100 000 armia, powstała 65 000 armia
   -wprowadzono nowy podatek na wojsko zwanym ,,Ofiarą 10 grosza\"
   b)Zmieniono radę nieustającą:-Polska uniezależniła się od Rosjii zerwała z nią związek
   c) prawo o sejmikach
   -odebrano gołocie prawa głosu na sejmikach
   -wprowadzono głosowanie większości
   d) prawo o miastach królewskich
   -nietykalność osobista i majątkowa dla mieszczan
   -prawo do nabywania ziemi
   -prawo do zasiadania w sejmie
   -dostęp do urzędów
   
   

Dekret z 22.XI.1918r.

Dekret składał się z 8 artykułów:

art.1- Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa obejmuje najwyższą władzę RP i będzie ją sprawował do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego

art.2- Rząd Republiki Polskiej stanowią mianowani przez Piłsudskiego Piłsudskiego Piłsudskiego odpowiedzialni przed nim aż do zebrania się sejmu , Prezydent Ministrów Ministrów Ministrowie

art. 3- procedura ustawodawcza- ustawy muszą mieć kontrasygnatę odpowiednich ministrów

art. 4- wymagana jest kontrasygnata dla ustaw

art. 5- sądy wydają wyroki w imieniu Republiki Polskiej

art. 6- wszyscy urzędnicy są mianowani i ponoszą odpowiedzialność

art. 8- budżet Republiki Polskiej i Rządu podlega zatwierdzeniu Naczelnikowi Państwa

              Dekret został podpisany przez Naczelnika Państwa i Jędrzeja Moraczewskiego.

Mała Konstytucja z 20 lutego 1919 r.

Uchwała Sejmu Ustawodawczego z dnia 20 lutego 1919 r. w sprawie powierzenia Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa.

wprowadzała w Polsce system rządów komitetowych^[1] - najwyższą władzę w państwie stanowił Sejm Ustawodawczy, którego wolę wykonywać miał Naczelnik Państwa oraz Rada Ministrów, jako swoisty komitet pozbawiony własnych, niezależnych od parlamentu uprawnień.

Konstytucja marcowa

Jako że konstytucja z 1919 była niepełna, 17 marca 1921 przyjęto nową Konstytucję marcową. Wprowadzała ustrój republiki demokratycznej o parlamentarno-gabinetowym systemie rządów. Władzę zwierzchnią przyznała narodowi, pojmowanemu jako ogół obywateli. Zbudowała koncepcję trójpodziału władzy.

Nowela sierpniowa z 1926

Nowela sierpniowa usankcjonowała kształtowanie się przewagi władzy wykonawczej kosztem ustawodawczej: zmniejszenie kontroli parlamentarnej nad rządem, wyłączne prawo Prezydenta do rozwiązania parlamentu, ograniczenia swobody ustalania prac budżetowych przez izby. Jej rozwiązania były jednak jedynie połowiczne, gdyż stały się wynikiem licznych kompromisów, także w obozie rządzącym. Nowela sierpniowa była krokiem do ustanowienia władzy autorytarnej w Polsce, a także likwidacji faktycznego wpływu frakcji politycznych na kształt ustrojowy państwa.

Konstytucja kwietniowa

Obóz pomajowy uznał za niewystarczający zakres nowelizacji konstytucji z 1926, uchwalając 23 kwietnia 1935 Konstytucję kwietniową. Ustawa zasadnicza przenosiła punkt ciężkości władzy państwowej z Sejmu na prezydenta, którego władzę wzmocniono poprzez przekazanie mu zwierzchnictwa zarówno nad rządem, Sejmem, jak i siłami zbrojnymi. Wzmocniła również rolę rządu, znacznie uniezależniając go od Sejmu.

Mała Konstytucja z 1947

19 lutego 1947 do życia powołana została tymczasowa Mała Konstytucja, odwołująca się do artykułów konstytucji marcowej. Do głównych kompetencji tej ustawy zasadniczej należało: uchwalenie nowej konstytucji, wprowadzenie trójpodziału władzy, ustawodawstwo, kontrola nad działalnością Rady Ministrów oraz ustalanie zasadniczego kierunku polityki państwa.

Konstytucja z 22.VII 1952

Uchwalona przez Sejm Ustawodawczy. Zerwała z trójpodziałem władzy na rzecz Rady Państwa, wprowadziła zasadę jednolitości władzy państwowej, wskazano nowy podmiot będący źródłem władzy- nominalnego suwerena, wyeksponowano termin „lud pracujący”, władza najwyższa należała do sejmu.

Nowela kwietniowa 1989

Po zakończeniu obrad Okrągłego Stołu Sejm w dniu 7 kwietnia 1989 uchwalił ustawę o zmianie ustawy zasadniczej z 1952 oraz ordynacje wyborcze - do Sejmu oraz do przywróconego Senatu. Nowelizacja wprowadzała (bądź przywracała) następujące instytucje:

• Senat - z prawem do wnoszenia poprawek do ustaw oraz z prawem inicjatywy ustawodawczej,

• urząd Prezydenta w miejsce dotychczasowej kolegialnej Rady Państwa,

• Krajową Radę Sądownictwa, organu właściwego dla proponowania nominacji sędziowskich.

Nowela grudniowa 1989

W ramach noweli grudniowej (Ustawa z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej) zmieniono nazwę państwa na Rzeczpospolitą Polską, usunięto artykuły dotyczące kierowniczej roli partii oraz przyjaźni ze Związkiem Radzieckim. Pojawiły się także nowe zasady ustrojowe - zasada demokratycznego państwa prawnego, zasada tzw. sprawiedliwości społecznej, pluralizm polityczny, swoboda działalności gospodarczej oraz ochrona własności. Nowelizacja przyniosła też zmiany o charakterze symbolicznym, czego wyrazem było przywrócenie korony orłu białemu w Godle Polski.

Patrymonialna zasada władzy państwowej:

- monarcha posługiwał się względami państwa i swoich poddanych oraz zasadami prawa cywilnego prywatnego obowiązującego na terenie Polski

- monarcha traktuje państwo jako swoją prywatną własność, od łacińskiego patrimonium = ojcowizna

- kolejny władca przejmuje spadek po swoim ojcu

- państwo ulega podziałom, bo każdy spadkobierca ma prawo domagać się swojej części - rozbicie dzielnicowe, bo posługiwano się prawem prywatnym

- spadkobiercami nieruchomości mogli być tylko mężczyźni

Sposoby nabycia praw do spadku:

- zabicie kogoś kto również ubiega się o spadek (forma nielegalna)

- według statusu Krzywoustego nie obowiązuje zasada patrymonialna, każdy ma wydzieloną swoją działkę i nie może ubiegać się o inne

- zawierano umowy między spadkobiercami np. Bolesław Śmiały i Władysław Herman

- prawo pierwokupu należało do członków rodziny

System władzy:

- książę i król mają te same uprawnienia, a tytuł miał znaczenie tylko w stosunkach na zewnątrz

- pełnia władz w rękach monarchy: ustawodawcza, wykonawcza, najwyższa sądownicza - mimo to król podlegał ograniczeniom

- akty prawne monarcha wydaje ustnie podczas wieców (zebrań ludzi na których monarcha ogłaszał zmiany w prawie)

- wiec feudalny - forma ograniczenia króla - możni, urzędnicy i duchowni wyrażali zgodę na prawo nadane przez monarchę

- król włada wojskiem i nadaje urzedy (tylko dla elity)

- prawo oporu - żaden panujący nie może nadużywać swoich władz, bo społeczeństwo może siłą usunąć go z tronu

- jeśli kogoś wyrzucą, to i tak potem intronizują osobę z tej samej dynastii

Władza sądownicza:

­- król stwierdza co jest przestępstwem i jaka będzie kara, postępuje arbitralnie

- mir monarszy - instytucja prawna która strzegła pokoju na terytorium podległym władcy

- król może być we władzy sądowniczej zastępowany przez urzędników - najczęściej wojewodów lub kasztelanów

koronacja - akt religijny o znaczeniu państwowym, namaszczenie króla i nadanie mu władzy

immunitet - przywilej nadawany przez monarchę, zwalnia obdarowanego od pewnych obowiązków i nadaje pewne przywileje dotychczas należące do władzy, wyróżniamy immunitety ekonomiczne, sądownicze

lokacje - nadawanie praw miastu, powodujące wyróżnienie go od reszty terytorium strukrturą zawodową ludności, strukturą przestrzenną i formą zabudowy, organizacją odrębnych władz i sądów miejskich, odrębnym położeniem prawnym ludności

MONARCHIA STANOWA- USTRÓJ:

- powstało pojęcie Korony Królestwa Polskiego, wyodrębniły się stany i powstała reprezentacja stanowa.

Korona Królestwa Polskiego - pojęcie ukształtowało się za K. Wielkiego - korona jako symbol władzy, traktowano ją jako instytucję prawną, skupiały się w niej wszelkie prawa należne państwu, król był tylko ich realizatorem, nie mógł ich uszczuplać - mógł je poszerzać, pojęcie Korony = pojęcie Państwa - Terytorium

Cechy ustroju:

- zasada niepodzielności terytorium państwa - koniec z przekazywaniem terytorium po odejściu króla jego następcom - zarządza tylko jeden następca

- państwo nie jest majątkiem prywatnym króla, a Królestwo Polskie jest państwem suwerennym

- żaden władca nie może uznawać siebie za podwładnego innego europejskiego monarchy

- król nie może decydować swobodnie o zarządzie terytorium państwowym (stosowali się do tego Andegawenowie, a Jagiellonowie nie)

- dziedziczenie tronu: najstarszy z synów zmarłego króla, od Jagiełły elekcyjny

- podział społeczeństwa na stany: szlachecki, duchowny, mieszczański - tylko oni byli zapraszani na zjazdy (sejmy)

- dwa inne stany: włościański (w Statutach Kazimierza Wielkiego); Żydzi - mieli swoje prawa sądowe i inne podatki

SZLACHTA - najszersze prawa, mogli sięgać po pełnię władzy politycznej, stan zamknięty;

warunki bycia szlachcicem: urodzenie w rodzinie szlacheckiej, po 1505 tylko ojciec musiał być szlachcicem,

nobilitacja - podniesienie do stanu szlacheckiego, dokonywał go król w zamian za pomoc finansową, umarzanie długów królewskich, mogły to być osoby spoza rodzin szlacheckich,

nagana szlachecka - zarzut szlachcica, że ktoś nosi bezprawnie tytuł szlachecki

dobra rycerskie - w XIV w. przyjęto FIKCJĘ PRAWNĄ, że wszystkie dobra szlacheckie objęte są immunitetem sądowym

równość w stanie szlacheckim - magnaci chcieli się wyodrębnić, rozbijanie szlachty na posesjonatów i gołotę

NAJWAŻNIEJSZE CECHY PRAWA FEUDALNEGO

Prawo feudalne to prawo ukształtowane i obowiązujące w okresie dominacji stosunków feudalnych. Było ono prawem nierównym: dominacja feudałów (w sensie prawnym) opierała się na przywilejach stwarzających dla nich uprzywilejowaną pozycję w społeczeństwie. Brak powszechności prawa wyrażał się w jego partykularyzmie. Historia prawa feudalnego obejmuje okres ok. 1400 lat (od 476r do 1848-64r). W dziejach rozwoju prawa feudalnego można wyróżnić kilka podstawowych nurtów: nurt rodzimy, nurt wyrażający się w żywotności prawa rzymskiego, nurt prawa kanonicznego, nurt prawa racjonalnego i skodyfikowanego oraz nurt prawa angielskiego. Głównymi cechami prawa feudalnego są: • przewaga prawa zwyczajowego, prawo feudalne było przeważnie w czasach starszych prawem zwyczajowym, jego źródłem był zwyczaj tj. powszechnie uznana, uświęcona tradycją forma zachowania się, przyjęta w danej społeczności. Zwyczaje nabierały mocy “niepisanych praw”- praw zwyczajowych. Powstawało przekonanie, że pewne zwyczaje są użyteczne i że posiadają powagę prawa;

• zasada osobowości prawa;

• partykularyzm- tj. rozbicie prawa (w sensie geograficznym) na szereg lokalnych praw zwyczajowych o mniejszym lub większym zasięgu. W obrębie jednego państwa nie było jednolitego prawa, lecz kilka lub nawet kilkaset praw(np.: Francja 700);

• prawa stanowe i szczególne- prawo feudalne było także niejednolite ze względu na wykształcenie się stanów i ich odrębnych stanowisk prawnych. W miarę rozwoju stanów prawo przybierało charakter stanowy, każdy stan rządził się swoim prawem. Rozwijały się też prawa szczególne, największe znaczenie miało prawo lenne, podobny charakter miało też prawo służebne, górnicze, morskie, wekslowe.

Prawo zwyczajowe - to normy prawne trwale i jednolicie wykonywane w przekonaniu, że są obowiązującym prawem. Prawo zwyczajowe nie pochodzi od żadnej instytucji, lecz zostaje wykształcone przez społeczeństwo w toku historii. Zwłaszcza w czasach najdawniejszych, było prawem niepisanym przekazywanym ustnie z pokolenia na pokolenie. Z czasem normy były utrwalane w formie pisemnej (np. dokumenty stwierdzające dojście do skutku czynności prawnej, przywileje, wyroki sądowe). Normy prawa zwyczajowego odegrały szczególną rolę w rozwoju prawa międzynarodowego.

Prawo stanowione (system ius civile) - nazywane jest również prawem ustawowym (statute law). Forma systemu prawnego, w którym prawo stanowione jest przede wszystkim przez organ ustawodawczy z uwzględnieniem ogólnych norm oraz zachowaniem formalnych procedur. Taki system występuje w państwach Europy kontynentalnej, w tym w Polsce oraz niektórych krajach Ameryki Południowej.

Wyróżnia się następujący podział porządków prawnych tej kultury na:

• odłam romański,

• odłam germański,

• i podkulturę skandynawską.

Coraz częściej mamy do czynienia z upodabnianiem się systemów prawa stanowionego i systemu prawa precedensowego. Orzecznictwo najwyższych sądów w systemie prawa stanowionego zaczyna wywierać coraz większy - choć nieformalny - wpływ na orzecznictwo sądów niższej instancji. W systemie prawa precedensowego (common law) wzrasta zaś rola prawa stanowionego (głównie w dziedzinach prawa administracyjnego, finansowego i karnego).

Partykularyzm (z łaciny particularis - oddzielny, cząstkowy), dążenie części pewnej całości politycznej (państwa, społeczeństwa, partii) do zapewnienia sobie realizacji własnych interesów bez względu na dobro ogółu, całości, a nawet do oderwania się od tej całości.

Korporacyjność - wiąże się z autonomią organizacyjną i samodzielnością zarządu (możliwość powoływania swoich organów)

Stanowość-forma systemu prawnego, w którym prawo stanowione jest przede wszystkim przez organ ustawodawczy z uwzględnieniem ogólnych norm oraz zachowaniem formalnych procedur.

Prawo ziemskie - ogół praw ustanowionych przez ludzi (tzw. prawo stanowione) i obejmujących działaniem tylko życie doczesne.

Termin ten jest używany najczęściej w zestawieniu z prawem boskim (zwanym często prawem naturalnym), które obowiązuje każdego i zawsze. Konflikt między tymi dwoma prawami był często przyczyną sporów między władzą (np. królem, cesarzem) a kapłanami.

Prawa miejskie - zbiór praw dotyczący mieszkańców miasta, szczególnie istotny w średniowieczu, gdyż wyjmował mieszczan spod jurysdykcji prawa ziemskiego (tzw. prawo dworskie).

Prawa miejskie raz udzielone zazwyczaj nie są cofane, choć zdarzają się przypadki ich odebrania

Prawo kościelne są to normy regulujące prawny porządek wewnętrzny danego kościoła lub związku wyznaniowego, stosowane przez organy tych instytucji (sądy kościelne, administracja kościelna) wobec członków lub organów danego kościoła lub związku wyznaniowego w celu przestrzegania ustalonych zasad, pod groźbą wykluczenia ze wspólnoty.

Prawo kanoniczne - prawo obowiązujące w Kościele katolickim.Nazwa pochodzi od podstawowej jednostki redakcyjnej kościelnych aktów prawnych - kanonu. Pierwotnie to właśnie zbiory kanonów (canones) tworzyły prawo kanoniczne - choć były i są stosowane również inne formy redakcji przepisów. Dla odróżnienia dwóch porządków prawnych - świeckiego i kościelnego - przepisy świeckie oznaczano nomoi .Kanon (łac. canon) to wyraz pochodzenia greckiego oznaczający dosłownie sznur ciesielski, a w przenośni prawidło, wzorzec - normę.

Stan szlachecki tworzyli świeccy feudałowie. Ziemię, którą posiadali uzyskiwali na podstawie prawa lennego lub rycerskiego. W epoce karolińskiej wejście do stanu szlacheckiego odbywało się poprzez pełnioną służbę wojskową, za którą otrzymywano ziemię. Później do stanu szlacheckiego wchodziły osoby pasowane na rycerza, a do XIII wieku osoby urodzone z rodziców należących do szlachty. Stan szlachecki od tej pory stał się stanem zamkniętym, a wejście do niego było możliwe tylko drogą nobilitacji, czyli nadania szlachectwa przez władcę. Za przestępstwo, które przynosiło ujmę na honorze szlachcica lub też za pełnienie zawodów szlachcie zakazanych, jak zajmowanie się handlem i rzemiosłem, przedstawiciel tej grupy mógł zostać pozbawiony szlachectwa. Podstawą utrzymania szlachcica stały się posiadane przez niego dobra ziemskie. Wśród tej grupy znajdowała się część, która spędzała dużo czasu na dworze królewskim (tzw. szlachta dworska). Osoby zajmujące się głównie swoimi posiadłościami, określamy mianem szlachty prowincjonalnej. W czasach późniejszych w warstwie szlacheckiej wyodrębniała się grupa pełniąca funkcje urzędnicze (szlachta urzędnicza).

 Stan duchowny był drugą uprzywilejowaną grupą w średniowiecznym społeczeństwie państwa feudalnego. Od świeckiej szlachty różniła go sytuacja prawna. Duchowny miał prawo od posiadania beneficjów, które były jego uposażeniem i były zazwyczaj powiązane z pełnionym przez niego stanowiskiem w Kościele. Podobnie więc jak szlachta, także i duchowni dysponowali własnością ziemską, którą mogli swobodnie nadawać swoim wasalom. Biorąc pod uwagę rangę stanowisk w hierarchii kościelnej, możemy mówić o duchowieństwie niższym i wyższym. O przynależności do której z wymienionych grup decydowało często urodzenie, bowiem wyższe duchowieństwo rekrutowało się głównie z wyższych warstw szlacheckich. Tę grupę tworzyli arcybiskupi, biskupi oraz opaci. W szeregach niższego duchowieństwa znajdowali się przedstawiciele mieszczaństwa, a także i chłopów. Na tle całej warstwy, o której mowa, zupełnie odrębną pozycję posiadały klasztory. Średniowieczne prawo zapewniło im prawną osobowość, a władzę nad całością jednostki sprawował opat albo przeor klasztoru. Zakonnicy nie posiadali żadnych ziemskich własności. Wstępując do klasztoru ślubowali ubóstwo.

 Duchownym można było zostać w wyniku złożenia święceń kapłańskich lub ślubów kościelnych. Od XI wieku w Kościele katolickim obowiązywał celibat. Pozycję duchowieństwa w państwie określało odrębne prawo. Duchowni podlegali przepisom prawa kanonicznego i kościelnego. Posiadali także odrębne sądownictwo, oraz byli zwolnieni z uiszczania opłat na rzecz państwa. Nie pełnili także służby wojskowej. Mieli prawo do pobierania danin od ludności zamieszkałej na terenie należącej do nich włości ziemskiej, a ponadto biskupi pobierali dziesięcinę do ludności zamieszkującej na terenie diecezji. Przedstawiciele wyższego duchowieństwa pełnili wysokie urzędy państwowe, oraz zasiadali w organach reprezentacji stanowych. Średniowieczna uprzywilejowana pozycja duchowieństwa została dopiero zachwiana w XVI wieku, w wyniku przemian jakie przyniosła ze sobą reformacja.

 Wraz z powstaniem miast w średniowiecznej Europie pojawiła się także grupa  mieszczan, a w końcu także i stan mieszczański. Miasta funkcjonowały na podstawie i w granicach przyznanego im prawa miejskiego. Ono także regulowało życie mieszczan. Przynależność do tego stanu miała charakter dziedziczny, choć można było stać się mieszczaninem poprzez pobyt w mieście przez jeden rok i jeden dzień, oraz przez małżeństwo i otrzymanie miejskiego obywatelstwa. Stan mieszczański nie był stanem zamkniętym. Nie można jednak mówić o jego jednolitości. W ramach bowiem całej grupy znajdowały się jednostki bogatsze - bogaci kupcy, mistrzowie cechowi, niżej w hierarchii znajdowało się pospólstwo. Najwyższe i najbogatsze warstwy stanu mieszczańskiego miały wpływ na sytuację w mieście. Najniższe warstwy, czeladnicy czy plebs, takiej możliwości już nie mieli, jako grupa pozbawiona praw. W wyniku rozwoju handlu i rzemiosła w miastach bardzo wcześnie zaczęły powstawać organizacje o charakterze zawodowym. Kupcy zrzeszali się w gildiach, a rzemieślnicy w cechach. W miastach działały także organizacje o charakterze religijnym, trudniące się działalnością charytatywną, tzw. bractwa. Przedstawiciele stanu mieszczańskiego wchodzili w skład reprezentacji stanowych (choć nie we wszystkich krajach europejskich), głównie w Anglii, Francji i Rosji.

 Od czasu rozpowszechnienia się systemu nadań lennych, zasady państwa feudalnego, doprowadziły do zwiększenia się zależności chłopa. Zanikały różnice pomiędzy chłopami wolnymi i tymi, którzy uprawiali ziemię nadaną im przez pana feudalnego. Od XII wieku zaczął coraz bardziej wyodrębniać się stan chłopski. Poddaństwo chłopów w średniowieczu miało charakter poddaństwa gruntowego albo osobistego. Każda z tych form miała charakter dziedziczny. Poddaństwo osobiste wyrażało się nie tylko w użytkowaniu nadanej przez pana ziemi, ale także w dość dużej ingerencji właściciela gruntu w życie chłopa. To pan feudalny ustalał jaki rodzaj pracy i świadczeń chłop powinien wykonywać, decydował także o związku małżeńskim swojego poddanego, a po śmierci chłopa, pan miał prawo do części jego majątku. Gruntowe poddaństwo chłopa polegało na użytkowaniu ziemi i uiszczaniu na rzecz pana renty feudalnej. Chłop na podstawie średniowiecznego prawa został przypisany do uprawianej ziemi. Nie mógł jej opuścić. Zobowiązany był ponadto do odrabiania pańszczyzny oraz płacenia czynszu. Świadczenia, do których byli zobowiązani chłopi były różne w zależności od obszaru Europy. Możemy zauważyć pewną ich ewolucję na terenie Europy Zachodniej, gdzie mieliśmy do czynienia z robocizną, zamienioną później na daniny i rentę feudalną. Chłopi byli także zobowiązani oprócz tych powyższych świadczeń, do opłacania podatków na rzecz państwa. Brali także udział w pracach na rzecz dworu, między innymi byli zobowiązani do pracy specjalnych w gospodarstwie pana, do budowania zamków, dróg, mostów itp.

GENEZA POLSKIEGO PARLAMENTARYZMU
Początków polskiego parlamentaryzmu należy szukać w czasach przed Mieszkiem I. Ludzie zbierali się na wiecach i wypowiadali na różne tematy. Pierwsi władcy zasięgali rady najbliższego otoczenia, np. urzędników królewskich, kasztelanów, wojewodów, biskupów. Z ich wolą władca często się liczył.

Z chwilą rozbicia dzielnicowego władza poszczególnych książąt malała. Władcy uzależniali się od rycerstwa i możnych. W sprawach ważnych zwoływano zgromadzenia, ale nie wszyscy mogli w nich uczestniczyć.

Po zjednoczeniu państwa polskiego przez Władysława Łokietka w XIV wieku władcy zwoływali zgromadzenia, np. z dawnych dzielnic lub międzydzielnicowe. Powoli kształtował się zwyczaj, że władca musiał zasięgać opinii możnych i rycerstwa. W połowie XIV wieku powstała Rada Królewska - poprzedniczka senatu, składająca się z najwyższych dostojników państwa. Król za ich radą kierował wszystkimi sprawami królestwa.

W 1374 roku Ludwik Węgierski wydał w Koszycach przywilej dla szlachty. Chcąc zapewnić następstwo tronu córce, zapewniał szlachtę, że będą płacić podatku tylko 2 grosze za łan. Każda decyzja dotycząca zwiększenia podatku wymagała odtąd zgody szlachty, która w tym celu musiała się zebrać. Niektórzy twierdzą, że kamieniem węgielnym polskiego parlamentaryzmu jest zgoda na zwiększenie podatku.

Sejm Rzeczypospolitej szlacheckiej był zasadniczym elementem składowym demokracji szlacheckiej - ustroju, który ukształtował się w Rzeczypospolitej w XV-XVI wieku i polegał na szczególnej roli politycznej szlachty w życiu państwowym. Początków sejmu szlacheckiego można się dopatrywać w radach dostojników duchowych i świeckich, które zwoływane były już w XIII wieku, a także w wiecach, na których książęta ogłaszali ustanowione prawa (okres rozbicia dzielnicowego Polski). Gdy Polska odzyskała jedność zaczęto zwoływać zjazdy ogólnokrajowe, które nazywano sejmami walnymi. Jednakże ogromne znaczenie pozostawiono nadal sejmikom ziemskim.
Za punkt wyjściowy demokracji szlacheckiej uważa się przywileje cerekwicko-nieszawskie nadane w 1454r. przez Kazimierza Jagiellończyka, gdyż od tego momentu wszystkie najważniejsze decyzje państwowe zostały oddane w ręce szlachty. Pierwszy dwuizbowy sejm walny, jako ogólnopolskie przedstawicielstwo sejmików ziemskich, zebrał się natomiast za panowania Jana Olbrachta, 18 stycznia 1493r. w Piotrkowie. Ukształtowały się wówczas 3

stany sejmujące: król, senat oraz izba poselska. Sejm początkowo zwoływany był nieregularnie. Oprócz tego król miał także możliwość zwołania tzw. sejmików prowincjonalnych, celem potwierdzenia swojej pozycji, czy też swojego stanowiska. Znaczny wpływ na umocnienie się pozycji szlachty miały także przywileje wydane w 1496r. w Piotrkowie, przez Jana Olbrachta, gdyż od tej pory większość urzędów w państwie mogła sprawować tylko szlachta. Przełomowym wydarzeniem okazało się uchwalenie w 1505r. konstytucji Nihil Novi (Nic nowego). Na jej mocy bez zgody szlachty król nie mógł podejmować żadnych nowych decyzji, a także nie mogły zajść żadne zmiany w przywilejach. Ponadto wszystkie nowe postanowienia w sejmie wydawane mogły być tylko za wspólną zgodą wszystkich trzech sejmowych stanów
Określona organizacja sejmu walnego wyodrębniła się od momentu zaprzysiężenia w 1573r. tzw. artykułów henrykowskich. Sejm miał być zwoływany co 2 lata, na okres 6 tygodni, z możliwością prolongacji (wydłużenia). Był on dwuizbowy: na początku i na końcu, obie izby obradowały wspólnie, a w pozostałym czasie osobno. Izba wyższa, czyli senat, składał się z najwyższych dostojników państwowych (np. wojewodowie, kasztelanowie) oraz kościelnych (np. biskupi). Obradowali oni pod przewodnictwem króla. W skład izby niższej, tzw. izby poselskiej wchodzili posłowie szlacheccy, którzy wybierani byli na sejmikach ziemskich. Wyłaniali oni spośród siebie marszałka, który przewodniczył obradom. Obowiązywała zasada zgodności (jednomyślności), większościowo głosowano tylko przy wyborze marszałka oraz przy tzw. Rugach poselskich.
Sejm walny posiadał różnorakie kompetencje. Były one uzależnione przede wszystkim od okoliczności zwoływanego sejmu. Sejm ordynaryjny (zwyczajny) zwoływany co 2 lata, na 6 tygodni, miał stały zakres zadań. Do prerogatyw tego sejmu należało m.in. wyłączne prawo uchwalania ustaw i podatków, decydowanie o polityce zagranicznej, nadawanie szlachectwa, prawo łaski i amnestii, wprowadzanie pokoju i wypowiadanie wojny, a także ratyfikacja międzynarodowych traktatów. W szczególnych sytuacjach zwołany mógł być tzw. sejm ekstraordynaryjny (nadzwyczajny), o takich samych kompetencjach jak sejm zwyczajny, jednakże nie mógł obradować dłużej niż 2 tygodnie. Były tez inne rodzaje sejmów, które posiadały własną, określoną specyfikę. I tak, sejm konwokacyjny zbierał się, by ustalić kandydatów do władzy, a także czas i miejsce wolnej

elekcji. Sejm poprzedzający koronację władcy (sejm koronacyjny) zwoływany był celem zaprzysiężenia przez przyszłego monarchę pacta conventa oraz artykułów henrykowskich. Sejm obozowy zwoływany był w czasie wojny i decydował m.in. o zwołaniu pospolitego ruszenia. Z kolei sejm rokoszowy zwoływany był w celu wypowiedzenia posłuszeństwa królowi lub też w celu wymuszenia na monarsze cofnięcia podjętej decyzji. Najbardziej oryginalnym rodzajem sejmu był sejm konfederacyjny, gdyż nie wolno było na nim używać prawa veta.
Zasady funkcjonowania sejmu walnego były jasno określone, pomimo że na przestrzeni lat ulegały wielorakim zmianom. Po pierwsze, do uchwalenia konstytucji, czy też ustawy konieczna była zgoda wszystkich stanów. Treść konstytucji redagowana była przez grupę posłów i senatorów, następnie marszałek izby poselskiej dokonywał przedstawienia tejże konstytucji, jednocześnie pytając króla oraz senat o zgodę na opieczętowanie. Od roku 1569 (unia lubelska) w skład sejmu wchodzili także posłowie i senatorowie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Początkowo miejsca obrad sejmu były różne, np. Piotrków Trybunalski, Radom, Kraków. Od 1572r. sejm obradował na Zamku Królewskim w Warszawie, a w roku 1673 ustalono, iż co trzeci sejm obradować będzie na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w Grodnie. Zadaniem senatu był przede wszystkim współudział w ustawodawstwie, polityce zagranicznej oraz sądzie sejmowym. Senatorowie wyrażali swoje zdanie (wotowali), natomiast król konkludował. Senat miał też prawo veta wobec ustaw sejmowych. Razem z królem senatorowie radzili nad sprawami wagi państwowej, a także mieli prawo sprawowania sądów. W przypadku nieobecności króla, czy też bezkrólewia obradom przewodniczył prymas Polski, który jako interrex zwoływał sejm. Król, jako jeden z trzech stanów sejmowych miał prawo do wydawania przywilejów szlacheckich, a także dożywotnio mianował wszystkich senatorów. Przed zwołaniem danego sejmu walnego przedstawiał główne zadania stojące przed zwoływanym sejmem za pomocą swych wysłanników na sejmikach ziemskich. Posłowie, którzy byli wybierani jako przedstawiciele na sejmikach ziemskich, tworzyli izbę poselską. Mieli oni narzucone konkretne instrukcje, którymi musieli się kierować podczas obrad. Do głównych zadań izby poselskiej należało uchwalanie podatków i ustaw, a także kontrola skarbu, czy też wyrażenie zgody na nadanie szlachectwa. Głosowano według zasady jednomyślności, przez aklamację, preferowano dochodzenie do niej przez dyskusję, natomiast głosowań starano się unikać. Głosowania de facto były większościowe, gdyż w przypadku oporu niektórych posłów starano się ich przekonać do zmiany decyzji, a gdy to nie pomagało, niejednokrotnie ignorowano ich sprzeciw.
Wzmocnienie się pozycji szlachty nastąpiło dzięki ruchowi egzekucyjnemu (XVI wiek), który domagał się pełnego przestrzegania zasad demokracji szlacheckiej. Działania tegoż ruchu miały także znaczący wpływ na organizację i tryb funkcjonowania sejmu walnego. Wzrosła odpowiedzialność szlachty za podejmowane decyzje państwowe, sejmiki ziemskie oraz izba poselska miały coraz większe znaczenie polityczne. Z kolei ciągle słabła pozycja króla, gdyż szlachta posiadała bardzo dużo przywilejów. W końcu doszło do tego, iż jedynym obowiązkiem szlachty było stawianie się na pospolite ruszenie, a i to było obwarowane niezliczonymi przepisami. Po załamaniu się ruchu egzekucyjnego, coraz większe znaczenie zyskiwała magnateria, czyli najbogatsza warstwa stanu szlacheckiego. Gdy w 1606r. doszło do buntu antykrólewskiego - do rokoszu sandomierskiego pod przywództwem Mikołaja Zebrzydowskiego, magnaci nie opowiedzieli się ani po stronie

rokoszan, ani po stronie króla. Po upadku rokoszan w bitwie pod Guzowem w roku 1607 magnaci zaproponowali pogodzenie zwaśnionych stron. Od tego momentu pozycja magnaterii zaczęła systematycznie wzrastać, co w efekcie doprowadziło do ukształtowania się rządów oligarchii magnackiej w Rzeczypospolitej.
Ogromny wpływ magnatów na funkcjonowanie sejmu walnego doprowadził do kryzysu demokracji szlacheckiej (XVII wiek). Magnaci kontrolowali sejm bezpośrednio poprzez zasiadanie w senacie. Rozwinął się także proceder zwany klientelizmem. Magnaci mogli w ten sposób kontrolować szlachciców zebranych na sejmikach ziemskich, jak i obradujących jako izba poselska. Majątki magnatów, które niejednokrotnie przekraczały zasoby samego króla zdecydowanie wystarczały, by przekupić uboższe warstwy stanu szlacheckiego, które notabene często nie miały własnego źródła utrzymania. Do osiągania własnych korzyści magnateria nie wahała się tez używać, oczywiście poprzez przekupionych posłów, prawa veta. Początkowo zasada liberum veto (wolne nie pozwalam) była wprawdzie stosowana, jednakże veto jednego posła jedynie tamowało obrady. Po raz pierwszy do całkowitego zerwania obrad sejmowych doszło w roku 1652, gdy poseł, Władysław Siciński, będący marionetką w rękach księcia Janusza Radziwiłła, nie zgodził się na przedłużenie obrad sejmowych, mówiąc: „Ja nie pozwalam na prolongację”. Stanowiło to swoisty przełom. Od tej pory coraz częściej dochodziło do zrywania sejmów przez zaledwie jednego posła, gdyż wszyscy respektowali prawo veta. O chorobliwej sytuacji Rzeczypospolitej w II połowie XVII wieku i I połowie wieku XVIII może świadczyć to, iż za panowania Jana III Sobieskiego zerwana została połowa sejmów, za Augusta II Mocnego odbyły się tylko 4 sejmy na 13 zwołanych, a za Augusta III wszystkie zostały zerwane. Tylko niewielka część posłów dostrzegała grozę zaistniałej sytuacji. Większość natomiast była przekonana o słuszności zasady jednomyślności oraz o prawie veta jako nienaruszalnym prawie każdego członka izby poselskiej. Rzeczpospolita stała się państwem rozbitym wewnętrznie, gdzie skłócone rody magnackie toczyły walkę o wpływy, dbając przy tym, jedynie o własne interesy. Po śmierci Augusta III pojawiało się coraz więcej głosów nawołujących do przeprowadzenia reform. Przełomem okazał się sejm konwokacyjny w roku 1764, na którym w ostatnim dniu obrad została zawiązana tzw. konfederacja generalna, co w praktyce oznaczało bezterminowe zawieszenie prawa veta. Od tej pory wszelkie sejmy, działając jako skonfederowane, mogły normalnie obradować oraz uchwalać nowe ustawy i konstytucje. Niestety, pomimo pewnej poprawy, w 1772 roku zaborcza polityka Prus, Austrii oraz Rosji doprowadziła do pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej.
Po wielu staraniach króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1788r. udało się zwołać do Warszawy sejm, który miał zatwierdzić przymierze z Rosją, a także wyrazić zgodę na powiększenie armii polskiej. Przeszedł on do historii pod nazwą Sejmu Czteroletniego lub Wielkiego. Rozegrały się na nim wydarzenia, które zaważyły na historii całej Rzeczypospolitej. W ścisłej tajemnicy przygotowywany był akt prawny, który w znaczny sposób zmienić miał ustrój państwa, a także zasady funkcjonowania sejmu walnego. Głosowanie zaplanowane było na 3 maja 1791r., gdyż większość posłów opozycji nie powróciła do Warszawy po wielkanocnej przerwie w obradach. Wszystko odbywało się za przyzwoleniem i przy aprobacie marszałka sejmu, Stanisława Małachowskiego. Konstytucję przyjęto, nie zważając na protesty nielicznych posłów. Od tego momentu ustrojem Rzeczypospolitej była monarchia konstytucyjna. Zniesiony został podział na Koronę Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie. Zmianie uległy też zasady ustrojowe. Władza zwierzchnia w państwie miała należeć do narodu. Zastosowano zasadę trójpodziału władz, stworzoną przez wybitnego przedstawiciela francuskiego oświecenia, Karola Monteskiusza. Władza ustawodawcza, podobnie jak wcześniej, należała do dwuizbowego sejmu, który składał się z senatu oraz izby poselskiej. Posłowie wybierani byli na sejmikach ziemskich na dwuletnią kadencję. Prawo tegoż wyboru przysługiwało jedynie tzw. posesjonatom, czyli szlachcie posiadającej ziemię. Zrezygnowano z zasady jednomyślności, odtąd decyzje miały być podejmowane większością głosów. Izba poselska miała też prawo zatwierdzania i odwoływania ministrów. Z kolei senat zachował prawo veta, co do uchwał izby poselskiej. W jego skład nadal wchodzili ważniejsi urzędnicy państwowi oraz biskupi diecezjalni. Władza wykonawcza sprawowana miała być przez króla, który miał stać na czele Straży Praw, a także miał moc powoływania ministrów. Straż Praw w istocie miała być faktycznym rządem Polski. W jej skład wchodzić mieli król jako przewodniczący, prymas, marszałek sejmu oraz ministrowie. Zajmowała się sprawami dotyczącymi skarbu, administracji, polityki zagranicznej, a także polityką wewnętrzną. Zadanie miały być bezpośrednio realizowane przez tzw. Komisje wielkie (Edukacji Narodowej, spraw zagranicznych, policji, wojska, skarbu). Władza sądownicza z kolei należeć miała do niezawisłych sądów, które były jednak osobne dla poszczególnych stanów: dla szlachty ziemskie, dla mieszczan miejskie, a dla chłopów referendarskie. Oprócz tego funkcjonować miały Trybunały Koronne. Co do kadencyjności sejmu, miał on nadal być zwoływany co 2 lata. Tron odtąd miał być dziedziczny, całkowicie zniesiono natomiast wolną elekcję. Zakazano tworzenia konfederacji. Największym sukcesem było zniesienie zasady liberum veto, która od tej pory w ogóle nie miała funkcjonować. Ustanowiono też nowy rodzaj sejmu - sejm konstytucyjny, który zwoływany miał być co 25 lat, a do jego kompetencji należało prawo zmiany Konstytucji. Jakkolwiek uchwalenie Konstytucji 3 maja było ogromnym sukcesem, to już rok później w wyniku działań konfederacji targowickiej oraz pomocy ze strony Rosji wszelkie reformy upadły, a konfederaci przywrócili dawny ustrój. Pomimo zapewnień carycy Rosji, Katarzyny II, że nie będzie ona próbowała zagarnąć kolejnych terenów Rzeczypospolitej, w 1793r. dokonano drugiego rozbioru Polski. Wskutek słabości państwa oraz niemożności przeprowadzenia kolejnych reform, w 2 lata później doszło do trzeciego rozbioru Polski i kraj zniknął z map na 123 lata.

Jedną z jego pierwszych reform przeprowadzonych na początku swego panowania była reforma w armii. Zastąpił on kawalerię piechotą i innymi rodzajami broni. Założył także odlewnię dział i utworzył komisję menniczą, która zajęła się uporządkowaniem spraw monetarnych, a komisje dobrego porządku dla miast miały się zająć skarbowością i gospodarką miejską. Również z jego inicjatywy założono w 1765 roku Szkołę Rycerską, która kształciła młodych chłopców na przyszłych oficerów i wyższych urzędników państwowych.
Stanisław August Poniatowski wprowadził liczne reformy w państwie, założył Szkołę Rycerską i ustanowił Konstytucję 3 maja. Unowocześnił on wojsko, założył Komisję Edukacji Narodowej. Sam będąc kustoszem i mecenasem sztuki dbał o rozwój kultury i nauki w kraju.
Lecz Właśnie te reformy sprowadziły na Polskę zgubę. Stanisław August pozwolił na ingerencję Rosji w wewnętrzne sprawy Polski. Był też niezdecydowany i nieco uległy. Również jego nieznajomość nawet podstaw sztuki militarnej pogrążyła jego reformy i starania, aby armia była liczebniejsza i lepiej uzbrojona.

Sejmiki

Na szczeblu wojewódzkim istniały sejmiki ziemskie w których miało prawo uczestniczyć cała szlachta danego regionu. Sejmiki te wybierały posłów na sejm walny, deputatów do Trybunału Koronnego i kandydatów na wakujące urzędy sędziowskie. Miały pozycję równą z sejmem walnym i król mógł zwołać je dla zatwierdzenia swych propozycji.

ROLA I POZYCJA KRÓLA

Głównym organem państwa był Sejm walny złożony z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i Izby Poselskiej. Do jego kompetencji należało przede wszystkim stanowienie prawa i wyrażanie zgody na podatki. Zgodnie z artykułami henrykowskimi przyjętymi w 1573 król miał obowiązek zwoływać sejm co dwa lata na 6 tygodni. Pozycja króla w Rzeczypospolitej nie była silna, co dobrze wyrażały słowa kanclerza Jana Zamojskiego: Rex regnat et non gubernat (łac. król panuje, nie rządzi). Każdy nowo wybrany monarcha miał obowiązek podpisać artykuły henrykowskie. Dokument ten określał nienaruszalne zasady ustroju państwa i zapewniał tolerancję religijną. Z czasem artykuły henrykowskie połączono z pacta conventa - osobistymi zobowiązaniami króla elekta.

SĄDOWNICTWO STANOWE

na przełomie XII i XIII wieku wraz z kształtowaniem się poszczególnych grup społecznych wykształciło się sądownictwo stanowe - odrębne dla każdej grupy społecznej. Król był też najwyższym dowódcą wojskowym, ale w tym okresie już tylko formalnością, a władca nie musiał sam planować kampanii wojennych, czy sprawować osobiste dowództwo nad armią. Ponadto król nie mógł już traktować swojego państwa jak patrymonium (czyli jak ojcowizny), czy też dowolnie nim dysponować. Nie mógł go na przykład podzielić między swoich spadkobierców, jak to miało miejsce wcześniej, w okresie monarchii patrymonialnej. Urzędy powoli stały się urzędami państwowymi i nie wiązały się już z funkcjami dworskimi. Powstał także skarb państwowy, który nie był już tożsamy z prywatnymi wydatkami monarchy i jego dworu. Jeszcze w okresie monarchii patrymonialnej coraz większą rolę zaczęła odgrywać rada królewska (książęca). Początkowo był ona organem jedynie o charakterze doradczym. Członkowie rady królewskiej pochodzili z nominacji monarszej. Począwszy od XIV wieku w skład rady wchodzili najwyżsi dostojnicy państwowi (kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu, podskarbi), dygnitarze ziemscy (wojewodowie i kasztelanowie) oraz dostojnicy kościelni (arcybiskupi i biskupi katoliccy). Choć formalnie król nie był związany zdaniem rady, to miała ona wpływ na podejmowanie decyzji w najważniejszych sprawach państwa (głównie w zakresie spraw zagranicznych).

Pospolite ruszenie- polega na powoływaniu pod broń całej męskiej ludności państwa lub tylko pewnej części uprawnionej i zobowiązanej do tego rodzaju służby. Mobilizacja pospolitego ruszenia była powszechnym sposobem prowadzenia wojny w średniowiecznej Europie i innych rejonach świata przed wprowadzeniem armii zawodowych - zaciężnych lub z poboru. Członkowie pospolitego ruszenia zobowiązani byli sami dbać o swoje wyposażenie i uzbrojenie - regulowały to osobne przepisy.

Wojsko zaciężne - zawodowe oddziały wojskowe pozostające od końca XV wieku na żołdzie Rzeczypospolitej. Formowane w drodze zaciągu przez rotmistrzów królewskich, którzy dokonywali zaciągu żołnierzy na podstawie wydanych przez monarchę tzw. listów przypowiednich (dokument na określoną liczbę żołnierzy (porcji), oraz na obszar, na którym ma prowadzić zaciąg). Wojska zaciężne były specyficznym rodzajem wojsk najemnych (formacja wojskowa składająca się z ochotników walczących za pieniądze, najczęściej w służbie obcego wojska dla danego państwa, miasta, władcy, księcia lub jakiejś organizacji, a nawet osoby prywatnej. Wojska te można wynająć do walki, praktycznie, w dowolnej sprawie, ponieważ te formacje nie kierują się idealizmem. W tym kontekście najemnicy to ludzie, dla których wojna jest zawodem, z którego czerpią środki do życia (żołd) i wzbogacenia się).

Wojsko kwarciane- to zaciężne oddziały wojskowe utworzone w latach 1562-1563 oraz 1567 przez Zygmunta II Augusta. Stanowiły one stałe siły zbrojne (w odróżnieniu od pospolitego ruszenia czy oddziałów powoływanych doraźnie). Były kontynuacją wojsk obrony potocznej (w dawnej Polsce stałe wojsko zaciężne, utrzymywane od przełomu XV i XVI wieku na koszt króla, broniące południowo-wschodniej granicy państwa przed najazdami tatarskimi).

PRAWA OSÓB W ZAKRESIE WOLNOŚCI RELIGII I WYZNANIA

(Konstytucja 3 Maja liczyła 11 artykułów).

A. USTRÓJ SPOŁECZNY

Szlachta (artykuł 2):

Postanowienia co do szlachty ziemskiej - Posesjonatów:

- ochrona ich praw, swobód i wolności oraz pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym

- zapewniono nietykalność osobistą

- utrzymanie zwierzchności dominialnej nad chłopami

- pełne prawo własności; równość szlachty wewnątrz stanu

- odsunięcie szlachty nieosiadłej i czynszowej od sejmików

- świeża szlachta nie może piastować wyższych urzędów w I i II pokoleniu (zasada skartabelatu)

Mieszczanie (artykuł 3):

- neminem captivabimus nisi iure victum - również dla Żydów w miastach

- nabywanie dóbr ziemskich, nietykalność majątkowa i osobista

- niższe urzędy administracyjne i sądowe, dostęp do palestry i niższych godności wojskowych

- nobilitacja zamożnych mieszczan i inteligencji do stanu szlacheckiego

- nie mieli prawa do wybvoru plenipotentów miast do Sejmu (wybierały zgromadzenia wydziałowe)

Chłopi (artykuł 4):

- opieka prawa i rządu nad chłopami, utrzymana władza dominialna

- umowy indywidualne i zbiorowe pomiędzy dziedzicami i chłopami nie mogły być jednostronnie zerwane

- wolność osobista, swoboda osiedlania i pracy dla przybyszów z zagranicy i zbiegów powracających do RP

- ochrona chłopów w rękach Komisji Policyjnych i porządkowych

Ustawa o sprzedaży królewszczyzn 1792:

- chłopi osiedli na królewszczyznach mają własność wieczystą - użytkową ziemi

- możliwość odejścia z gruntu po rozwiązaniu kontraktu z dziedzicem

- uwolnienie z poddaństwa wszystkich ludzi bez gruntu i kontraktu

Stosunki wyznaniowe (artykuł 1):

- swoboda wyznań, pierwszeństwo dla religii katolickiej

- zakaz odstępstwa od tej religii

- autokefalia - uniezależnienie kościoła prawosławnego od czynników zewnętrznych (Pińsk 1791)

Naród i obywatele:

- naród to nie tylko szlachta, ale i mieszczanie oraz chłopi

Piastowie - pierwsza historyczna dynastia panująca w Polsce od ok. 960 do 1370 roku. Za jej protoplastę uchodzi na półlegendarny Piast, syn Chościska, rataj spod Gniezna. Piastowie zasiadali na polskim tronie od około 960 rok (choć faktycznie na arenie międzynarodowej jako dynastia zaistnieli po przyjęciu chrztu przez Mieszka I w 966 roku) do 1370 roku (z przerwą na panowanie Wacława II), kiedy to zmarł Kazimierz III Wielki. Boczne linie Piastów utrzymały się na Mazowszu (do 1526 roku) i na Śląsku (do 1675 roku).

Od pokolenia synów Bolesława III Krzywoustego Piastów dzieli się na linie śląską (wywodzącą się od Władysława II Wygnańca), wielkopolską (wywodzącą się od Mieszka III Starego), małopolską, mazowiecką i kujawską (wywodzącą się od Kazimierza II Sprawiedliwego).

Jagiellonowie - gałąź dynastii Giedyminowiczów, wywodząca się od Władysława II Jagiełły, wielkiego księcia litewskiego i króla Polski. W szczytowym okresie skupiali pod swoim panowaniem obszar ponad 2 000 000 km², co czyniło ją jedną z najpotężniejszych dynastii w Europie. Przez cały czas swojego panowania rywalizowała o wpływy z monarchią Habsburgów. Za kontynuatorów Jagiellonów można uznać polską linię dynastii Wazów za sprawą Zygmunta III Wazy, syna króla Szwecji Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki, córki Zygmunta I Starego.

Ich panowanie w Polsce zostało zapoczątkowane przez ustalone na podstawie unii w Krewie małżeństwo Jagiełły z dziedziczką tronu polskiego Jadwigą Andegaweńską, koronowaną na króla Polski po śmierci Ludwika Węgierskiego, siostrzeńca Kazimierza III Wielkiego, który nie pozostawił męskich potomków. Panowanie Jagiellonów to czas wielkich sukcesów militarnych państwa polsko-litewskiego na zachodzie (wygrane wojny z zakonem krzyżackim) i jednoczesnej presji na ziemie litewskie zaborczego Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. W tym czasie nastąpił rozkwit kulturalny i gospodarczy kraju.

Władysław II Jagiellończyk, syn Kazimierza IV Jagiellończyka obejmując trony Czech (1471 r.) i Węgier (1490 r.), daje początek czesko-węgierskiej gałęzi dynastii Jagiellonów, która wymarła w 1526 roku (Ludwik II Jagiellończyk).

Zygmunt I Stary jest kontynuatorem polskiej gałęzi dynastii Jagiellonów, która wymarła w linii męskiej w 1572 r. (Zygmunt II August), a w linii żeńskiej w 1596 r. (Anna Jagiellonka).

Rzeczpospolita Obojga Narodów współczesne znaczenie: Republika, właściwie Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie, od XVII wieku częściej znane jako Rzeczpospolita Polska) - państwo federacyjne złożone z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego istniejące w latach 1569-1795 na mocy unii lubelskiej. Było to największe państwo leżące w Europie rozciągało się na większości terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Białorusi i Ukrainy, a częściowo także Łotwy, Estonii, Rosji, Mołdawii i Słowacji. W 1618 osiągnęło maksymalny zasięg terytorialny wynoszący ok. 1 153 465 tys. km². Liczba ludności wynosiła od 6,5 mln w 1569 do 14 mln w 1772. Panującym ustrojem była demokracja szlachecka, a głową państwa król elekcyjny.

Charakterystyczna dla Rzeczypospolitej była bardzo duża (8-10% społeczeństwa) liczebność stanu szlacheckiego i jego wysokie uprzywilejowanie. Na tle Europy wyróżniała się także organizacja państwa - zdecentralizowanego, z monarchą o silnie ograniczonych kompetencjach.

Rzeczpospolita posiadała wysoką pozycję na arenie międzynarodowej do połowy XVII wieku. Wojny z sąsiadami, powstania i rebelie kozackie, załamanie się popytu na eksportowane w dużej ilości zboże doprowadziły do kryzysu gospodarczego państwa. Po nim nastąpił także kryzys polityczny, prowadzący w efekcie do anarchii i rozkładu instytucji władzy. W XVIII wieku Rzeczpospolita wpadła w orbitę wpływów rosyjskich, a następnie została zlikwidowana na skutek trzech rozbiorów w 1772, 1793 i 1795 roku.

Ziemie polskie pod zaborami

Polska. Historia. Ziemie polskie pod zaborami. W następstwie rozbiorów ziemie Rzeczypospolitej zostały wcielone do państw zaborczych jako ich prowincje: z terenów zaboru austriackich utworzono Galicję, z kolejnych zaborów pruskich: Prusy Zachodnie, Prusy Południowe i Prusy Nowowschodnie, obszary zagarnięte przez Rosję podzielono na gubernie. Wszędzie wprowadzono własne ustawodawstwo i scentralizowaną biurokrację. W kraju i na emigracji podejmowano przygotowania do walki o niepodległość. Emigracja, licząc na pomoc rewolucyjnej Francji (następnie Napoleona I), utworzyła 1797 Legiony polskie we Włoszech pod wodzą J.H. Dąbrowskiego. Na mocy pokoju tylżyckiego (1807) z części ziem polskich powstało Księstwo Warszawskie, połączone unią personalną z Saksonią. Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1807 m.in. zniosła poddaństwo chłopów, a wprowadzony 1808 Kodeksu Napoleona zlikwidował pozostałości dawnych przywilejów stanowych. Klęska Francji w kampanii rosyjskiej (1812) spowodowała upadek Księstwa Warszawskiego i nowy podział ziem polskich na kongresie wiedeńskim 1815. Zachodnia część Księstwa, nazwana Wielkim Księstwem Poznańskim, została włączona do Prus; z Krakowa wraz z okręgiem utworzono Wolne Miasto Kraków. Z pozostałych ziem Księstwa powstało Królestwo Polskie, złączone unią personalną z Rosją. Naruszanie przez władze konstytucji 1815, polityka podatkowa i niedopełnienie obietnicy o włączeniu do Królestwa Ziem Zabranych (zabór rosyjski) oraz represje policyjne doprowadziły do powstania legalnej opozycji (kaliszanie) i zawiązywania spisków patriotycznych (Towarzystwo Patriotyczne 1821), a wreszcie do wybuchu powstania listopadowego 1830-31. Po jego upadku nastąpiła masowa emigracja uczestników powstania za granicę (Wielka Emigracja) i stopniowe ograniczanie autonomii Królestwa (Statut organiczny). Bardziej przedsiębiorcze grupy społeczeństwa podejmowały legalne działania zmierzające do rozwoju gospodarczego i kulturalnego kraju (praca organiczna). Emigracja skupiała swe życie polityczne i kulturalne głównie we Francji (Hotel Lambert, Towarzystwo Demokratyczne Polskie), Wielkiej Brytanii (Lud Polski) i Szwajcarii, oddziałując na kraj przez emisariuszy. W 1846 doszło do zakończonej niepowodzeniem rewolucji krakowskiej i do antyszlacheckiego powstania chłopskiego (rabacja galicyjska). W okresie Wiosny Ludów 1848 wybuchło powstanie wielkopolskie, zakończone klęską. Osłabienie Rosji w wyniku niepowodzeń w wojnie krymskiej 1853-56 oraz zaostrzające się represje doprowadziły w Królestwie do wrzenia (manifestacje patriotyczne 1860-61) i uformowania się ogólnonarodowej konspiracji („biali”, „czerwoni”), a następnie wybuchu powstania styczniowego 1863-64.

Po klęsce powstania zlikwidowano resztki administracyjnej odrębności Królestwa Polskiego, zrusyfikowano administrację i szkolnictwo. W zaborze pruskim społeczeństwo walczyło przeciwko nasilającej się germanizacji języka i oświaty, antypolskiej polityce gospodarczej (Komisja Kolonizacyjna, Hakata). Odmienna była sytuacja w Galicji, która 1861-73 uzyskała szeroką autonomię (Sejm Krajowy, język polski w administracji i szkolnictwie). Stabilizacja stosunków międzynarodowych w latach 70. i 80. oddalała nadzieje na realizację dążeń niepodległościowych. Część Polaków przyjęła postawę trójlojalizmu. W zaborze rosyjskim nadzieje budził program pozytywizmu warszawskiego. Charakterystycznym zjawiskiem 2. połowy XIX w. było kształtowanie się świadomości narodowej warstw ludowych we wszystkich zaborach. Budziła się świadomość narodowa Ukrainców, Litwinów, Żydów, Białorusinów. Istotny wpływ na te procesy miało powstanie u schyłku XIX w. pierwszych partii politycznej o wyraźnie zarysowanych programach. Ożywienie polityczne spowodowała rewolucja w Rosji 1905-07, która objęła zwłaszcza ziemie zaboru rosyjskiego. W jej wyniku ludność polska w zaborze rosyjskim uzyskała ograniczone ustępstwa narodowe (m.in. polskie szkoły, stowarzyszenia, reprezentację w rosyjskiej Dumie Państwowej i Radzie Państwa). Nie zahamowało to jednak dążeń niepodległościowych. W 1908-14 tworzyły się w Galicji organizacje paramilitarne (polskie organizacje wojskowo-niepodległościowe). W chwili wybuchu I wojny światowej stronnictwa polskie reprezentowały różne kierunki polityczne: prorosyjski (ugrupowania Narodowej Demokracji, z R. Dmowskim) — wiążący nadzieje narodowe Polaków ze zwycięstwem ententy, zwłaszcza Rosji; proaustriacki (J. Piłsudski, Legiony Polskie), liczący na zwycięstwo państw centralnych.

Rozwój gospodarczy ziem każdego zaboru przebiegał odmiennie. W Królestwie Polskim, początkowo dzięki protekcjonistycznej polityce rządu, nastąpił szybki rozwój gospodarki (głównie w Zagłębiu Staropolskim). Upadek powstania listopadowego i represje popowstaniowe przejściowo zahamowały rozwój, wkrótce jednak ponownie nastąpiło ożywienie w gospodarce, zwłaszcza w przemyśle bawełnianym, kolejnictwie, górnictwie i hutnictwie (okręg łódzki, Zagłębie Dąbrowskie). W rolnictwie zasadniczą zmianę przyniosło zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów 1861-64, a w jej następstwie przyspieszony rozwój stosunków kapitalistycznych na wsi. Dokonała się wyraźna zmiana struktury społecznej Królestwa Polskiego: w miastach rosło znaczenie drobnomieszczaństwa oraz zwiększała się liczba robotników; burżuazja (kapitaliści), w znacznej części żydowska i niemiecka, była stosunkowo nieliczna i miała ograniczone wpływy. Po 1832 wyodrębniła się ostatecznie inteligencja (w znacznej części spośród deklasujacej się szlachty), której rola w życiu społecznym, politycznym i kulturalnym Królestwa szybko rosła. W Poznańskiem rozwój rolnictwa został przyspieszony uwłaszczeniem chłopów, realizowanym 1808-65. W wyniku wprowadzenia nowoczesnych metod gospodarowania rolnictwo wielkopolskie od schyłku XIX w. zdecydowanie przodowało w skali wszystkich ziem polskich. Na Górnym Śląsku po 1815 nastąpił szybki rozwój przemysłu (hutnictwo żelaza, cynku, górnictwo rud metali); na początku XX w. gwałtownie zwiększyło się wydobycie węgla kamiennego; szybko powiększała się liczba robotników oraz wyodrębniła burżuazja, złożona głównie z Niemców. W Galicji ogólny poziom gospodarki rolnej był najniższy spośród trzech zaborów.

Nie rozwijał się przemysł, z wyjątkiem gorzelnictwa i cukrownictwa oraz od lat 70. XIX w. górnictwa naftowego.

II Rzeczpospolita - państwo polskie odrodzone 11 listopada 1918 po 123 latach zaborów.

Nazwa podkreśla ciągłość z I Rzecząpospolitą (1569-1795), zlikwidowaną traktatami rozbiorowymi zawartymi pomiędzy Austrią, Prusami i Rosją w drugiej połowie XVIII wieku (1773-1795). Urzędowym językiem II Rzeczypospolitej był polski, a walutą początkowo marka polska a od 1924 złoty polski.

Pierwsza wojna światowa stworzyła korzystną koniunkturę międzynarodową dla odrodzenia Polski. Po wycofaniu się z wojny z Rosji bolszewickiej w następstwie pokoju brzeskiego, ziemie polskie znalazły się pod okupacją dwóch tylko państw zaborczych - Niemiec i Austro-Węgier. Gdy w kwietniu 1917 r. Stany Zjednoczone przystąpiły do wojny przeciwko państwom centralnym, klęska Niemiec i Austro-Węgier stała się nieuchronna. Sprawa polska wysunęła się na pierwszy plan ówczesnych zagadnień europejskich. W styczniu 1917 r. prezydent Wilson w orędziu do senatu amerykańskiego stwierdził, że powinna się odrodzić „zjednoczona, niepodległa i samoistna Polska”.

W dwa miesiące później również Piotrogradzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich z inicjatywy polskiego socjalisty Aleksandra Więckowskiego przyznała Polsce w specjalnej odezwie prawo do zupełnej niepodległości. Po powrocie Lenina do Rosji (kwiecień 1917 r.) taka deklaracja nie została już przez bolszewików powtórzona, wiadomo bowiem, że Deklaracja Praw Narodów Rosji z listopada 1917 r. podporządkowana była światowej rewolucji, a nie aspiracjom narodowym, ani granicom państwowym. Podstawowe znaczenie dla sprawy polskiej miało orędzie Wilsona, przedstawione Kongresowi w 14 punktach 8 stycznia 1918 r.

Punkt 13 dotyczył Polski. „Powinno zostać stworzone niepodległe państwo polskie, obejmujące terytoria zamieszkałe przez ludność polską i któremu musi zostać zapewniony wolny dostęp do morza”.

Polacy wykorzystali w pełni tę korzystną koniunkturę międzynarodową i rozwinęli szeroka działalność zmierzającą do urzeczywistnienia programu suwerennej Polski. Powstanie państwa polskiego, jego organizacja i budowa wymagały ogromnej siły wszystkich Polaków, zarówno w kraju, jak i w środowiskach emigracyjnych. Od września 1917 r. działa w Warszawie Rada Regencyjna będąca w okupowanym kraju zalążkiem polskiej państwowości. W tym samym czasie tworzyło się wojsko polskie we Francji i rozpoczynał działalność Komitet Narodowej Polski w Paryżu, który miał na celu doprowadzenie do odrodzenia zjednoczonej i niepodległej Polski.

W środowiskach Polonii amerykańskiej prowadził działalność Centralny Komitet Polski. W Szwajcarii powstał Komitet Pomocy dla ofiar wojny w Polsce z inicjatywy Henryka Sienkiewicza, oraz Ignacego Paderewskiego, który zebrał 600 tyś. podpisów pod apelem do Wilsona o podjęcie działań na rzecz niepodległej Polski. Z pewnością nie pozostało to bez wpływu na stanowisko prezydenta Stanów Zjednoczonych w sprawie polskiej.

W przeddzień podpisywania rozejmu, a było to 10 listopada 1918 r. przybył do Warszawy zwolniony z magdeburskiego więzienia Józef Piłsudski. Roman Dmowski działał w tym czasie w Paryżu w Komitecie Narodowym Polskim i niebawem miał udać na paryską konferencję pokojową, by przewodniczyć tam polskiej delegacji. Wincenty Witos kierował powstałą w Krakowie w ostatnich dniach października Polską Komisją Likwidacyjną, której zadaniem było przejęcie władzy nad Galicją z rąk austriackiego zaborcy.

W Lublinie powstał Tymczasowy Rząd Ludowej Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim na czele. Wojciech Korfanty organizował polskie życie w Wielkopolsce i na Śląsku. Wszystkie stronnictwa polskie (z wyjątkiem lewicy rewolucyjnej) postulowały przekazanie władzy Józefowi Piłsudskiemu. Rada Regencyjna dekretem z dnia 11 listopada oddała Józefowi Piłsudskiemu naczelne dowództwo nad organizującym się w kraju wojskiem, a 14 listopada rozwiązała się, przekazując całą władzę w ręce Piłsudskiego.

Tymczasem w kraju i na emigracji powstawały różnorakie stowarzyszenia, organizowano zbiórki i ofiary na cele państwowe. Gromadzeniem darów prywatnych w postaci kruszców, walut, papierów wartościowych zajmował się Skarb Narodowy utworzony w styczniu 1919 r. Dzięki ofiarodawcom prywatnym można było sfinansować w wyniszczonym wojną kraju budowę wielu kościołów, szkół, straży pożarnych… Poważna pomoc materialna napływała do kraju od polskiej emigracji, zwłaszcza amerykańskiej.

Rada Regencyjna oddała całą władzę w ręce Piłsudskiego.

W budowaniu państwowości polskiej współpracowały ze sobą władze państwowe i kościelne. Odradzająca się suwerenna Polska stała się wartością priorytetową dla wszystkich środowisk społecznych, partii i orientacji politycznych.

PRAKTYKA KONSTYTUCYJNA :

System rządów parlamentarnych w latach 1919 - 1926:

- rywalizacja polityczna ugrupowań określona racjonalnymi zasadami

- podważenie wyboru Narutowicza na prezydenta przez ND - nie mogły głosować mniejszości narodowe

- rozbicie programowe w sejmie (duża liczba ugrupowań, a więc i brak jednomyślnych poglądów)

- utworzono koalicje tylko w 5 rządach (pozostałe 8 - gabinety pozaparlamentarne)

- działalność grup nacisku (organizacja kapitalistyczna Lewiatan, Kościół Katolicki)

- prawa polityczne i wolnościowe nie były w pełni realizowane

USTRÓJ POLITYCZNY W LATACH 1926-1935

Zmiana konstytucji w 1926 roku (Nowela Sierpniowa):

Po przewrocie majowym rząd Kazimierza Bartla 2 sierpnia 1926 roku uchwalił zmianę konstytucji.

Nowe kompetencje prezydenta (wzmocnienie jego władzy wykonawczej):

- prawo rozwiązania Sejmu i Senatu przed upływem kadencji (na wniosek RM)

- prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy (między kadencjami sejmu i senatu - w razie nagłych sytuacji) lub w okresie trwania kadencji na podstawie upoważnienia w ustawie - traciły moc jeśli nie zostały przedłożone Sejmowi w ciągu 14 dni na najbliższym posiedzeniu - lub zostały przez Sejm uchylone

- prawo ogłaszał rządowy projekt budżetu jako ustawę jeśli obie izby nie uchwaliły go / nie odrzuciły w określonym czasie

Sejm:

- wniosek o wotum nieufności dla rządu nie mógł być rozpatrzany na tym samym posiedzeniu, na którym go wysunięto

- sejm nie mógł rozwiązać się sam, mocą własnej uchwały

Pozaparlamentarny system rządów w latach 1926-1935:

- rządy sanacyjne (od sanacja - uzdrowienie) dążyły do osłabienia parlamentu (partie polityczne przyczyną kłopotów)

- ograniczanie kompetencji Sejmu (co do budżetu, co do kontroli aktów prezydenta, co do pociągania do odpowiedzialności politycznej)

- Centrolew - utworzony w 1929 r, przez PPS, NPR, CHD, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie, dążył do przywrócenia ustroju z Konstytucji Marcowej, nastąpiły represje ze strony Sanacji

- manipulowanie wynikami wyborów poprzez odezwy, rozbijanie opozycji, opowiadanie się za głosowaniem jawnym

- Piłsudski: minister spraw wojskowych i główny inspektor sił zbrojnych, dwukrotny premier, sam wyznaczał swoje kompetencje

- system partii dominującej - BBWR, osłabienie i szykanowanie opozycji

- prawa obywatelskie: kary za zniewagę władz (uchylone przez Sejm), prawo prasowe, obóz odosobnienia

USTRÓJ POLITYCZNY W LATACH 1935 - 1939

USTRÓJ POLITYCZNY WEDŁUG KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ

Geneza konstytucji z 23 kwietnia 1935 r.:

- tezy posła Stanisława Cara z BBWR (1933) dotyczące rewizji konstytucji

- Komisja Konstytucyjna: tezy nowej konstytucji z 26.01.1934

- po opuszczeniu Sali obrad przez opozycję, projekt uchwalono od razu w drugim i trzecim czytaniu (łamiąc przepisy o zmianie ustawy zasadniczej)

- Senat zatwierdził projekt 16.01.1935

- prezydent podpisał Konstytucję Kwietniową 23.04.1935

Zasady ustroju politycznego:

państwo totalne - przeciwieństwo państwa demokratyczno-liberalnego, podporządkowanie jednostki państwu, kierownictwo państwa w rękach wodza, kierującego partią rządzącą

ustrój autorytarny, cezarystyczny - ustrój Polski wg Konstytucji Kwietniowej

dekalog - pierwszych 10 artykułów konstytucji, określające podstawowe zasady ustrojowe

Polskie Państwo Podziemne funkcjonujące na okupowanych przez Niemcy ziemiach polskich w latach II wojny światowej było niespotykanym w takiej skali zjawiskiem w dziejach podziemnej Europy.

 

W 1939r. obszar państwowy II Rzeczypospolitej okupowany został przez Niemcy i ZSRR (przy czym ZSRR okupował ponad 50% terytorium Polski). Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w 1941r. całość ziem polskich znalazła się pod okupacją niemiecką nastawioną na biologiczne wyniszczenie narodu polskiego.

 

Stolica Polski - Warszawa, okupowana przez Niemcy, pozostawała dla Polaków nadal centrum podziemnego życia politycznego. Tu we wrześniu 1939r. utworzona została Służba Zwycięstwu Polski, konspiracyjna struktura wojskowo-polityczna, która była początkiem rozbudowanego potem podziemnego państwa. Kształtujące się stopniowo od jesieni 1939r. Polskie Państwo Podziemne w latach 1943 - 1944 funkcjonowało w swej najbardziej dojrzałej formie. Najwyższą władzę w tym państwie sprawował Delegat Rządu RP na Kraj, który w 1944r. był wicepremierem (działającego na obczyźnie) Rządu RP. Kolejno funkcję Delegata Rządu pełnili: Cyryl Ratajski „Wartski”, Jan Piekałkiewicz „Juliański”, Jan Stanisław Jankowski „Soból”, Stefan Korboński „Zieliński”.

 

Konspiracyjnym parlamentem była reprezentacja najważniejszych stronnictw i ugrupowań politycznych (Polityczny Komitet Porozumiewawczy - Krajowa Reprezentacja Polityczna) występująca w latach 1944 - 1945 pod nazwą Rada Jedności Narodowej. W podziemnym parlamencie reprezentowane były najważniejsze stronnictwa polityczne: Stronnictwo Ludowe, Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Narodowe oraz mniejsze ugrupowania. Poza układem parlamentarnym pozostawała Polska Partia Robotnicza nie uznająca konstytucyjnego Rządu RP i całkowicie zależna od ZSRR (reprezentująca jego interesy).

 

W 1944r. przy Delegacie Rządu działała Krajowa Rada Ministrów. Delegat Rządu kierował pracami podległej mu Delegatury Rządu RP na Kraj składającej się z 18 departamentów będących odpowiednikami ministerstw Rządu RP na obczyźnie. Działania Delegatury obejmowały swym zasięgiem, na tyle na ile pozwalały na to warunki okupacji i terroru wroga, wszystkie dziedziny życia społecznego. Przede wszystkim było to tajne nauczanie na wszystkich szczeblach, od powszechnego przez średnie do wyższego (Prowadzono min. tajne nauczanie na podziemnych Uniwersytetach w Warszawie, Krakowie, Wilnie, Lwowie). Bardzo ważne było także propagandowe oddziaływanie na społeczeństwo poprzez prasę konspiracyjną. Ogółem w całym okresie wojny ukazywał o się około 1500 tytułów. Poza tym organizowano podziemny aparat administracyjny zdolny do podjęcia pracy w chwili restytucji niepodległego państwa.

 

Najistotniejszym jednak z punktu widzenia walki z okupantem pionem Polskiego Państwa Podziemnego była jego siła zbrojna - Armia Krajowa, stanowiąca integralną część Sił Zbrojnych RP i podlegająca działającemu na obczyźnie Naczelnemu Wodzowi. Kolejnymi dowódcami Służby Zwycięstwu Polski - Związku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej byli: gen. Michał Tokarzewski - ­Karaszewicz „Torwid”, gen. Kazimierz Sosnkowski „Godziemba”, gen. Stefan Rowecki „Grot”, gen. Tadeusz Komorowski „Bór”, gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek”. Najwyższym organem dowodzenia była Komenda Główna składająca się z 7 Oddziałów Sztabu oraz Biur i specjalistycznych komórek kierowniczych. Teren II RP podzielony był na Obszary i Okręgi na czele których stały ich komendy stanowiące w zmniejszonym zakresie odbicie Komendy Głównej. Głównym zadaniem Armii Krajowej było przygotowanie i przeprowadzenie w końcowej fazie wojny (zgranego z działaniami aliantów) powstania powszechnego, które miało uwolnić od okupanta ziemie polskie. W walce bieżącej skupiono się przede wszystkim na samoobronie (uwalnianie aresztowanych, obrona przed pacyfikacjami) i uderzaniu w aparat terroru okupanta (likwidacja funkcjonariuszy gestapo i SS). Działania te prowadził specjalny pion walki pod nazwą Kierownictwo Dywersji (płk August Emil Fiedorf). Poza tym tworzono oddziały partyzanckie mające zaprawiać żołnierzy w bieżących akcjach do walki powstańczej.

 

W wyniku scalania w Armii Krajowej konspiracyjnych organizacji wojskowych stała się ona ogólno narodową armią, liczącą, w 1944r, ponad 350 tys. żołnierzy. Ważnym dla aliantów był prowadzony przez AK wywiad obejmujący znaczne tereny Europy. M.in. rozszyfrowano miejsca produkcji niemieckiej broni rakietowej V1 i zdobyto części V2 dostarczając je do Londynu. Prowadzono też wojnę psychologiczną - Akcję „N” pozorującą istnienie opozycji wewnątrz-niemieckiej. Wydano 1 milion egz. druków „N”. W 1944r. Armia Krajowa przystąpiła do realizacji operacji „Burza” czyli uderzania na cofających się Niemców. Samodzielnie wyzwoliła szereg miejscowości. Rozpoczęte 1 sierpnia 1944r. Powstanie Warszawskie wobec braku pomocy z zewnątrz upadło po 63 dniach walki. Wobec postępującej ofensywy radzieckiej 19 stycznia 1945r Armia Krajowa została rozwiązana. W lipcu 1945r. nastąpiło też samo rozwiązanie cywilnych struktur Polskiego Państwa Podziemnego. żołnierze Armii Krajowej byli represjonowani przez rządzących w Polsce od 1944r. komunistów i radzieckie NKWD.  

Manifest PKWN (tzw. Manifest Lipcowy) odezwa do narodu polskiego ogłoszona 22 lipca 1944. Jako miejsce ogłoszenia podano Chełm. W rzeczywistości został podpisany i zatwierdzony przez Stalina w Moskwie 20 lipca 1944, gdzie wydrukowano pierwszy nakład "trzyszpaltowy", a następnego dnia został ogłoszony w audycji radiowej Związku Patriotów Polskich. W Chełmie tekst manifestu "dwuszpaltowy" wydrukowano dopiero 26 lipca.

Wzywał do walki z okupantem niemieckim, ustanawiał Krajową Radę Narodową jako jedyne legalne źródło władzy i odmawiał legitymizacji władzy Rządowi RP na uchodźstwie, zapowiadał utworzenie Milicji Obywatelskiej i ukaranie zbrodniarzy hitlerowskich, nacjonalizację ziemi i przemysłu, bezpłatne nauczanie, repatriację Polaków pozostałych na obczyźnie.

Manifest podpisali członkowie PKWN z przewodniczącym Edwardem Osóbką-Morawskim i wiceprzewodniczącymi Wandą Wasilewską i Andrzejem Witosem na czele.

Manifest zawierał jedynie cele taktyczne, nie strategiczne komunistów w Polsce. Deklarował, np. przywrócenie odebranej przez Niemców własności należącej do chłopów, rzemieślników, drobnej i średniej burżuazji oraz instytucji publicznych i Kościoła.

17 marca 1921 r. Sejm Ustawodawczy uchwalił tekst Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, zwanej w języku potocznym jak i w opracowaniach naukowych Konstytucją Marcową . Wprowadzała ona w Polsce ustrój republikański i rządy parlamentarne, zapewniając podstawowe prawa demokratyczne m. in. wolność słowa, zrzeszania się, równość wobec prawa i zachowanie tajemnicy korespondencji. W chwili uchwalania Konstytucji Polska miała już za sobą dwa i pół roku bytu państwowego, bogatego w wiele istotnych wydarzeń, dlatego treść jej złożona była nie tylko z nowych artykułów, ale również z tych wszystkich norm prawnych, które nie straciły swej ważności w momencie wejścia jej w życie. Została przyjęta ogromną ilością głosów, bez ich przeliczenia. Była to Konstytucja, z którą ponad 27 mln mieszkańców wiązało ogromne nadzieje, i rzeczywiście już u podstaw zakładała ona by odrodzone państwo polskie rządziło się przede wszystkim zasadami sprawiedliwości społecznej. Tak więc nie była aktem narzuconym społeczeństwu przez któreś z ugrupowań politycznych. Nie oznaczało to jednak, że nie obyło się bez sprzeciwów zarówno w społeczeństwie jak i w sejmie. Konstytucja ściągnęła na siebie krytykę zarówno tych, którzy nie zdołali narzucić swej woli większości sejmu, jak i tych, którzy na wysiłki danej większości patrzyli z lekceważeniem . Mimo wszystko nie można obwiniać uchwały z 17 marca za wszystko co działo się w latach następnych. Niezadowolenie społeczeństwa, poczucie krzywdy i bezradność w obliczu trudności gospodarczych były bardziej spowodowane brakiem doświadczenia w radzeniu sobie w państwie demokratycznym. Naród polski pragnął iść drogą postępu politycznego, gospodarczego i społecznego a taką właśnie drogę wskazywała Konstytucja Marcowa. Jednak zawierała w sobie wiele niedoskonałości i ograniczeń. Przede wszystkim dążenia endecji do ograniczenia roli prezydenta na korzyść sejmu doprowadziły do zachwiania równowagi między organami władzy. Natomiast obawa pozostałych partii politycznych przed endecją doprowadziły do wprowadzenia tzw. zasady proporcjonalności w skrajnych przypadkach. W praktyce oznaczało to rozbicie sejmu, który mimo iż posiadał ogromną władzę toczył walkę między sobą. Uniemożliwiało to stworzenie stabilnego rządu, co z kolei prowadziło do niestabilności władzy w państwie. Brak wyraźnej większości w sejmie utrudniał pracę rządu. Ponadto gabinety rządowe działały zbyt krótko, by realizować szersze programy działania. Kiedy jednak porównamy rządy w Polsce na tle innych rządów europejskich w tym okresie możemy zauważyć, że długość ich trwania nie różni się wielce. Oznacza to, że konflikty polityczne i częste zmiany gabinetów były zjawiskiem charakterystycznym dla danej epoki. Ostry konflikt dotyczący osoby prezydenta, do którego doszło już następnego dnia po ogłoszeniu konstytucji, doprowadził w konsekwencji do zamordowania Gabriela Narutowicza. Konstytucja jako kompromis między ścierającymi się poglądami i kierunkami myślenia nie mogła wszystkich zadowolić, dlatego też nie została przyjęta z jednakowym entuzjazmem w całym społeczeństwie. Uchwalono ją w atmosferze zaciętych walk o każdy nieomal poszczególny przepis.
Konstytucja nie brała pod uwagę dążeń autonomicznych mniejszości narodowych, powtarzając jedynie za traktatem wersalskim gwarancję ochrony i tak mocno ograniczonych praw . Istota rzeczy polegała na tym, że Konstytucję Marcową uchwalili Polacy dla swego państwa tak, jakby to było państwo jednonarodowe. Tymczasem obowiązywać miała w państwie wielonarodowym, w którym przywiązanie do państwa i dbałość o jego interesy wypływać musiały od blisko 30% obywateli z innych przesłanek niż poczucie jedności narodowej z większością polską. Ustawa zasadnicza zawierała również wiele ograniczeń. Obowiązywał zakaz istnienia ruchu rewolucyjnego. Polska należała do państw, gdzie działalność komunistyczna była przestępstwem, stąd komuniści byli pozbawieni możliwości zawiązywania stowarzyszeń, czy związków, co naruszało zasady wolności stowarzyszeń.. Zasady wolności wyznania i sumienia zostały naruszone też w artykule o dominującej pozycji Kościoła katolickiego. Prawo do ochrony pracy nie oznaczało prawa do uzyskania zatrudnienia. Stąd konstytucja w pewnej mierze stawiała na słabszej pozycji chłopów i robotników. Wszystkie te czynniki osłabiały polski parlamentaryzm.

Mała Konstytucja z 19 lutego 1947 r.

Mała Konstytucja regulowała strukturę polityczną państwa na okres przejściowy i miała obowiązywać do czasu wejścia w życie nowej konstytucji, jaką miał uchwalić Sejm Ustawodawczy. Nie była konstytucją pełną, gdyż nie zawierała postanowień w przedmiocie ustroju społeczno - gospodarczego oraz praw i obowiązków obywateli, ograniczając się do uregulowania ustroju, zakresu działania i wzajemnego stosunku naczelnych organów państwowych.
Cechą Małej Konstytucji z 1947 r. była jej tymczasowość i niepełność. Postanowienia aktu z 19 lutego 1947 r. wielokrotnie odsyłały uregulowanie szeregu spraw (odpowiedzialność ministrów, orzekanie o legalności aktów administracyjnych, organizacja NIK itp.) do ustawodawstwa zwyczajnego, co świadczy o ramowości Małej Konstytucji, której tekst był kilkakrotnie nowelizowany. Ramowość i elastyczność postanowień ustawy konstytucyjnej miały w praktyce to znaczenie, że mogły ułatwić swobodne ewoluowanie ustroju politycznego stosownie do potrzeb zmieniającego się życia społecznego. Ustawodawstwo zwyczajne mogło wprowadzać istotne reformy polityczno - ustrojowe, przygotowując w ten sposób uchwalenie nowej konstytucji. Nową kategorią aktów prawnych Sejmu Ustawodawczego były ustawy konstytucyjne, jako akty nadrzędne nad ustawami zwykłymi. Do tej właśnie kategorii aktów należała Mała Konstytucja z 1947 r. W początkowym okresie prac Sejmu Ustawodawczego Mała Konstytucja odegrała pozytywną rolę. Jej niepełność umożliwiała odwoływanie się w różnorodnej formie do Konstytucji marcowej. W pierwszych latach Polski Ludowej nawiązywała też do niektórych instytucji ustrojowych z okresu II Rzeczypospolitej. W części akt ten był jednak konstytucją fikcyjną, gdyż jego postanowienia nie przewidziały szybko zmieniających się stosunków politycznych w Polsce tamtego okresu.

Stan wojenny

Władze komunistyczne od wielu miesięcy znajdowały się pod presją KPZR, domagającą się zaprowadzenia w Polsce porządku. Kierownictwo PZPR przejął generał Wojciech Jaruzelski, który wkrótce został również premierem.

O północy 13 grudnia 1981 wprowadzony został stan wojenny. Rano w państwowej telewizji pojawił się Wojciech Jaruzelski i ogłosił powołanie WRON. Solidarność została zdelegalizowana. Przywódców internowano i umieszczono w strzeżonych przez SB ośrodkach odosobnienia. Oddziały ZOMO pacyfikowały próbujące strajkować zakłady pracy. MSW zezwoliło na użycie broni i wkrótce (16 grudnia) padł rozkaz strzelania do górników w kopalni "Wujek". Zginęło 9 górników, a 21 zostało rannych. Następnego dnia ogień został otwarty podczas solidarnościowych protestów w Gdańsku. Zginęła jedna osoba, a dwie zostały ranne. Do 28 grudnia wszystkie strajki zostały rozbite.

Opinia publiczna i związki zawodowe na Zachodzie stanęły po stronie polskich robotników. Organizowano wiece poparcia dla Polski, marsze protestacyjne, zbiórki darów dla internowanych i ich rodzin. W Bremie powstało pierwsze zagraniczne biuro "S", potem następne w Brukseli i innych miastach Europy. Po wprowadzeniu Stanu Wojennego prezydent USA Reagan nałożył na Polskę sankcje gospodarcze, które jeszcze pogorszyły sytuację niewydolnej gospodarki. W krajach bloku socjalistycznego rozpowszechniano pogłoski o tym, że CIA wspiera podziemną aktywność "Solidarności".

Po wprowadzeniu stanu wojennego system kartkowy był stopniowo rozszerzany na kolejne grupy towarów, m.in. czekoladę, alkohol, benzynę i wiele innych, osiągając zakres znacznie szerszy niż w czasie okupacji podczas II wojny światowej.

Jedyną legalną formą protestu stały się uroczystości religijne. Ksiądz Jerzy Popiełuszko, związany z Solidarnością od sierpnia 1980, odprawiał w Warszawie Msze za Ojczyznę, w których otwarcie krytykował komunistyczne władze.

Rozmowy Okrągłego Stołu - rozmowy prowadzone w pierwszej połowie 1989 roku przez przedstawicieli władz PRL, opozycji solidarnościowej i Kościoła, w wyniku których rozpoczęła się transformacja ustrojowa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Historia obrad

Rozmowy rozpoczęły się 6 lutego 1989 o godzinie 14:23, a zakończyły 5 kwietnia tego samego roku. Prowadzone były w kilku miejscach, a ich rozpoczęcie i zakończenie odbyło się w siedzibie Urzędu Rady Ministrów PRL w Pałacu Namiestnikowskim w Warszawie. W obradach wszystkich zespołów brały udział 452 osoby. Pomysł zorganizowania rozmów między władzą a opozycją pojawił się na kilka lat przed rozpoczęciem obrad. Jednak idea zorganizowania Okrągłego Stołu została po raz pierwszy sformułowana dopiero 16 sierpnia 1988 podczas spotkania gen. Czesława Kiszczaka z Lechem Wałęsą^. Warunkiem rozpoczęcia obrad miało być wygaszenie zorganizowanej przez „Solidarność” fali strajków.

Obrady toczone były w trzech głównych zespołach:

• ds. gospodarki i polityki społecznej (przewodniczący: Władysław Baka z PZPR i Witold Trzeciakowski z "Solidarności"),

• ds. reform politycznych (przewodniczący: Janusz Reykowski z PZPR i Bronisław Geremek z "Solidarności"),

• ds. pluralizmu związkowego (przewodniczący: Aleksander Kwaśniewski z PZPR, Tadeusz Mazowiecki z "Solidarności" i Romuald Sosnowski z OPZZ).

Postanowienia

• utworzenie Senatu z liczbą 100 senatorów; wybory większościowe (po 2 senatorów z każdego województwa, a w woj. warszawskim i katowickim po 3);

• kwotowe wybory do Sejmu - 65% miejsc (299 mandatów) miało być zagwarantowane dla PZPR, ZSL i SD (60%) oraz dla prokomunistycznych organizacji katolików - PAX, UChS i PZKS (5%). Ważny jest fakt, iż liczbę 299 podzielono na 264 i 35, z czego pierwsze były obsadzane w wyniku wyborów w okręgach wielomandatowych, a drugie z tzw. listy krajowej, na której znajdowali się najbardziej znani przedstawiciele partyjni; o pozostałe 35% miejsc (161 mandatów) mieli walczyć w wolnych wyborach kandydaci bezpartyjni;

• utworzenie urzędu Prezydenta PRL, wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe na 6-letnią kadencję;

• zmiana prawa o stowarzyszeniach, która umożliwiłaby rejestrację Solidarności;

• dostęp opozycji do mediów (np. raz w tygodniu półgodzinna audycja w TVP, reaktywowanie "Tygodnika Solidarność");

• przyjęcie "Stanowiska w sprawie polityki społecznej i gospodarczej oraz reform systemowych" jednak bez większych konkretów w sprawie reform gospodarczych.

KONSTYTUCJA LIPCOWA
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, uchwalona 22 VII 1952, przekształcona 29 XII 1989 w Konstytucje Rzeczypospolitej Polskiej; opracowana w pierwotnej postaci według wzoru stalinowskiej konstytucji ZSRR z 1936, legalizowała komunistyczne ustawodawstwo i praktykę sprawowania władzy po 1944; nowelizowana 24 razy, m.in. ustawa z 10 II 1976, która stwierdzała, ze Polska jest państwem socjalistycznym (w miejsce dotychczasowego określenia - państwo demokracji ludowej), a PZPR - przewodnia siła społeczeństwa w budowie socjalizmu. Nowelizacje od 1989 stworzyły podstawy systemu demokracji parlamentarnej: 7 IV 1989 utworzenie dwuizbowego parlamentu (sejm i senat), instytucji prezydenta jako głowy państwa, wprowadzenie nieusuwalności sędziów; 29 XII 1989 przywrócenie dawnej nazwy państwa (RP w miejsce PRL) i jego godła (wizerunek orla białego w koronie), przyjęcie, ze Polska jest demokratycznym państwem prawnym, w którym władza należy do narodu, wprowadzenie swobody tworzenia partii politycznych i działalności gospodarczej, usuniecie zapisu o przewodniej roli PZPR; 8 III 1990 wprowadzenie samorządu terytorialnego w gminach, a 27 IX 1990 - powszechnych wyborów prezydenta na 5-letnia kadencje; uchylona 17 X 1992 tzw. Konstytucja Mała przy jednoczesnym zachowaniu w mocy, do czasu uchwalenia nowej Konstytucji RP, niektórych jej przepisów, m.in. dotyczących podstaw ustroju politycznego i gospodarczego oraz podstawowych praw i obowiązków obywateli.

KONIEC PRL-u

29 grudnia 1989 r. Sejm uchwalił ustawę o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, przywracając historyczną nazwę państwa - Rzeczpospolita Polska oraz dawne godło - orła w koronie. Za nowelizacją głosowało 374 posłów, 11 wstrzymało się odgłosu, a tylko jeden był przeciwny - poseł z PZPR.

Art. 1 znowelizowanej konstytucji głosił: "Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej".

Z konstytucji usunięto m.in. ideologiczny wstęp, zdania o socjalizmie i gospodarce planowej oraz regulacje dotyczące przewodniej roli PZPR. Suwerenem stawał się Naród, rozumiany jako wspólnota równoprawnych obywateli, który "sprawuje władzę przez swych przedstawicieli wybieranych do Sejmu, Senatu i do rad narodowych; sprawowanie władzy następuje także poprzez wyrażanie woli w drodze referendum".

Odnosząc się do partii politycznych, konstytucja stwierdzała, że zrzeszają one "na zasadach dobrowolności i równości obywateli Rzeczypospolitej Polskiej w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa".

W kolejnych artykułach zagwarantowano m.in. udział samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy oraz swobodę działalności gospodarczej bez względu na formę własności.

Oceniając wagę przeprowadzonych wówczas zmian dr Antoni Dudek pisał: "Grudniowa nowelizacja konstytucji miała w gruncie rzeczy znaczenie symboliczne i potwierdzała podstawowe zasady porządku politycznego, jaki zrodził się trzy miesiące wcześniej. Wszelako przejścia od PRL do III Rzeczypospolitej nie można było dokonać przy pomocy jednego sejmowego głosowania, abstrahując już od zgłaszanych wówczas wątpliwości, czy Sejm wybrany w częściowo tylko demokratycznych wyborach dysponował legitymacją do podjęcia tego rodzaju decyzji. Stworzenie demokratycznego, w pełni suwerennego państwa, wymagało ogromnego wysiłku skierowanego na zasadniczą przebudowę całego aparatu administracyjnego". (A. Dudek "Historia polityczna Polski 1989-2005")

Zmiany w konstytucji dokonane 29 grudnia poprzedziła nowelizacja z 7 kwietnia 1989 r., wprowadzająca, zgodnie z ustaleniami Okrągłego Stołu, zapisy o Senacie, urzędzie prezydenta oraz o ordynacjach wyborczych do Sejmu i Senatu.

Warto zaznaczyć, że w obu izbach parlamentu od 7 grudnia 1989 r. działały dwie odrębne komisje konstytucyjne, pracujące nad nową ustawą zasadniczą. Kierowali nimi Bronisław Geremek i Alicja Grześkowiak

Definicje własności

Negatywna definicja własności

Wskazywała, że właściciel mógł czynić ze swoją własnością wszystko, co nie jest sprzeczne z prawem, zasadami współżycia społecznego i społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa..

Pozytywna definicja własności

Ustawodawca w regulacjach prawnych wyliczał uprawnienia właściciela pełnego.

Nabycie i utrata własności

Sposoby nabycia własności

• Pierwotne sposoby nabycia własności:

1. zawłaszczenie (własność rzeczy ruchomej niczyjej nabywa się przez jej objęcie w posiadanie samoistne - art. 181 kc.)

2. zasiedzenie (nabycie własności wskutek upływu czasu);

3. przemilczenie (nabycie wskutek braku zgłoszenia się właściciela);

4. odłączenie pożytków naturalnych od rzeczy przez uprawnionego do ich pobierania

5. przetworzenie, pomieszanie, połączenie rzeczy ruchomych

6. nacjonalizacja

7. w drodze egzekucji sądowej

• Pochodne sposoby nabycia własności:

1. przez dziedziczenie;

2. w drodze nadania przez władzę;

3. przez umowę przenoszącą własność.

Przeniesienie własności

Przeniesienie przez umowy zobowiązujące do przeniesienia własności:

• Do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości wystarczy sama umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy (np. umowa sprzedaży , zamiany czy darowizny ).

• Do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej tylko co do gatunku lub rzeczy przyszłej potrzebne jest oprócz umowy zobowiązującej do przeniesienia własności rzeczy także przeniesienie posiadania rzeczy.

Ograniczenia prawa własności

• Prawo bliższości

• Regalia

• Prawo sąsiedzkie

• Istniały publicznoprawne ograniczenia z uwagi na dobro ogólne.

Środki ochrony własności to tzw. środki ochrony petytoryjnej: roszczenie windykacyjne oraz roszczenie negatoryjne. Oba roszczenia są wskazane w art.222 kodeksu cywilnego. Dodatkowo właściciel może bronić się środkami ochrony posesoryjnej - chroniącymi posiadanie.

Własność w średniowiecznej Polsce

• Określano ją jako dziedzictwo, dzierżenie wieczyste. Prawo średniowieczne nie tworzyło ścisłego wielkiego przedziału pomiędzy prawem własności a prawem na rzeczy cudzej. Własność zawierała prawo posiadania, użytkowania i - w dopuszczalnych przez prawo granicach - rozporządzania rzeczą i ustanawiania dziedzica. Typową dla średniowiecza była własność podzielona .

• Sposoby nabywania własności: zawłaszczenie rzeczy niczyjej lub porzuconej, zasiedzenie, zdobycz wojenna, prawo nadbrzeżne , z tytułu polowania i rybołówstwa.

Własność w Rzeczypospolitej szlacheckiej

• Szlachecka własność ziemska była z reguły własnością alodialną (dziedziczoną, nie lenną).

• W XVII wieku w niektórych latyfundiach oddziaływała własność warunkowa: szlachta zależna dzierżyła ziemie na prawie lennym i podległa - również pod względem sądowym - swoim panom.

• O przeniesieniu tytułu własności przy jej nabyciu decydowało dokonanie wpisu (inskrypcji) do ksiąg sądowych.

• W XVI wieku w prawie ziemskim ograniczenia prawa własności z tytułu bliższości uległy osłabieniu: zgłoszenie zamiaru pierwokupu skrócono do 6 tygodni. Z kolei w prawie wiejskim prawo bliższości miało szerszy zakres.

Własność na ziemiach polskich w XIX wieku

• Kodeks Napoleona stwierdził, że właściciel nie może ze swego prawa czynić użytku zabronionego przez ustawy lub rozporządzania.

• Austriacki kodeks cywilny (ABGB) uregulował zasady własności burżuazyjnej . W określonych warunkach zachowano niektóre formy feudalnej własności ziemi.

• Niemiecki kodeks cywilny (BGB) stał na zasadzie pełnej własności prywatnej. Akcentował, że prawa właściciela nie są nieograniczone, ale najpełniejsze. Drobna i średnia własność zostały ograniczone licznymi przepisami administracyjnymi.

Prawo w II Rzeczypospolitej.

1. Początki.

Odrodzone w 1918 r. Państwo Polskie składało się z trzech, bardzo różniących się do siebie pod niemal każdym względem ziem, dawnych zaborów. Już u zarania odbudowy państwowości polskiej, jasne stało się, że jej przetrwanie zależy od szybkiej unifikacji (ujednolicenia) ziem polskich, przełamania różnic dzielących poszczególne tereny II RP.

Ta potrzeb widoczna była szczególnie w dziedzinie prawa, jako, że w każdym z dawnych zaborów obowiązywał inny system prawa, a także ze względu na niezwykle ważną rolę, jaka prawo odgrywa w kwestii regulacji stosunków społecznych, gospodarczych, politycznych, kulturalnych itd. Nie budził dyskusji fakt, że dla normalnego funkcjonowania państwa konieczny jest sprawny i jednolity system prawny.

Dlatego też już Sejm Ustawodawczy ustawą z dnia 3 czerwca 1919 r. utworzył tzw. Komisję Kodyfikacyjną, której zadaniem było "przygotowanie projektów jednolitego ustawodawstwa dla wszystkich ziem w skład państwa wchodzących, a to w dziedzinie prawa cywilnego i karnego." Była to instytucja fachowa, składająca się z specjalistów w dziedzinie prawa (a nie polityków): profesorów wyższych uczelni, sędziów, adwokatów itd. W chwili powstania składała się z 44 członków, w 1939 r. w jej skład wchodziły już 64 osoby. Początkowo w Komisji dominowali prawnicy z dawnej Galicji, jako że tylko tam mogły legalnie działać polskie uniwersytety w Krakowie i Lwowie. Wraz z upływem czasu dołączyli do nich także prawnicy z innych rejonów kraju (przede wszystkim Warszawy, Wilna, Łodzi, Poznania).

Na czele Komisji stał Prezydent, jego zastępcami byli wiceprezydenci, Komisja dzieliła się na wydziały (zajmujące się poszczególnymi działami prawa tj. prawem cywilnym, karnym), te zaś składały się z sekcji (zajmujące się poszczególnymi gałęziami np.: prawem rodzinnym i opiekuńczym, prawem rzeczowym, zobowiązań itd.). Pierwszym Prezydentem Komisji był profesor Franciszek K. Fierich, po jego śmierci 1928 r. Komisja aż do 1932 r., kiedy został nim Bolesław Pohorecki (Prezes Sądu Najwyższego), nie miała przewodniczącego.

Zadaniem Komisji miało być stworzenie prawa oryginalnego, a nie rozciągnie mocy obowiązującej prawa jednego z zaborców na terytorium całego kraju. Autorami projektów byli zasadniczo tzw. referenci (przewodniczący) poszczególnych sekcji, ewentualnie pozostali członkowie sekcji wnosili do nich zmiany (lub zgłaszali kontrprojekty), dlatego przy nazwie każdego aktu prawnego wymienia się nazwiska referentów jako ich głównych twórców. Projekty Komisji miały trafiać do Sejmu, który mógł je uchwalić, wnieść do nich poprawki lub odesłać z powrotem do Komisji. Od 1926 r. (przewrót majowy) projekty Komisji były wprowadzane w życie drogą rozporządzeń Prezydenta RP (co znacznie ułatwiło ten proces, w Sejmie doby przed- sanacyjnej toczono bardzo przewlekłe dyskusje nad każdym projektem).

Polskie prawo epoki międzywojennej należy ocenić niezwykle wysoko, mimo braku sukcesów w pewnych dziedzinach (min. kodyfikacji całości prawa cywilnego), w szczególności biorąc pod uwagę trudności jakim musieli stawić czoło polscy prawnicy (musieli tworzyć polskie prawo niemalże od początku, po 123 latach nieistnienia państwowości polskiej). Powstałe akty prawne były zazwyczaj nowoczesne, odwoływały się do europejskich wzorców, ale jednocześnie zawierały wiele oryginalnych konstrukcji. Nazwiska przedwojennych profesorów prawa takich jak: F. K. Fierich, B. Podhorecki, F. Zoll (dziadek Andrzeja Zolla, byłego prezesa Trybunału Konstytucyjnego i Rzecznika Praw Obywatelskich III RP), J. Makarewicz, a także S. Estreicher (aresztowany przez hitlerowców w czasie tzw. Sonderaktion Krakau, zamordowany w Sachsenhausen), R. Longschamps de Berier (przez wielu do tej pory uważany za najwybitniejszego polskiego cywilistę, zamordowany przez ukraińskich nacjonalistów wraz z innymi wybitnymi osobistościami we Lwowie w 1941 r.), J. Wasilkowski (który notabene po II wojnie stał się aktywnym zwolennikiem nowego ustroju i głównym twórcą Kodeksu cywilnego z 1964 r.), S. Kutrzeba i wiele, wiele innych, do dziś budzą szacunek wśród polskich prawników.

Inaczej jednak przedstawia się kwestia przestrzegania prawa w II RP. Szczególnie niechlubny był tu okres tzw. "rządów sanacyjnych" (od 1926 r.), kiedy rząd i administracja publiczna "naginali" prawo do swoich potrzeb lub działali jawnie bezprawnie (nadużycia przy tzw. "wyborach brzeskich"). Należy jednak podkreślić to co napisałem już wcześniej - w porównaniu do drakońskiego prawa i barbarzyńskiej praktyki w krajach sąsiednich (tj. ZSRR i III Rzeszy) prawo polskie należy ocenić pozytywnie.

Unifikacja prawa - całokształt działań legislacyjnych przeprowadzonych w Polsce w latach 1918-1946, polegających na zastąpieniu prawa państw zaborczych jednolitym dla całego kraju prawem polskim.

Porządki prawne państw zaborczych były odmienne co do zasad i szczegółów w każdej ze swych gałęzi, zarówno w prawie publicznym, jak i w prawie prywatnym, co, oczywiście, rodziło liczne problemy (np. przez jakiś czas możliwa była legalna bigamia, zaś na Spiszu i Orawie istniała jeszcze pańszczyzna). Przyjęto fikcję, że prawa państw zaborczych stanowią polskie prawa dzielnicowe i wprowadzono normy kolizyjne, pozwalające na ustalenie właściwego prawa, jednak było jasne, że na dłuższą metę sytuacja taka jest nie do przyjęcia.

Działania kodyfikacyjne

O wadze problemu świadczy

fakt, że już 3 czerwca 1919 Sejm uchwalił ustawę o Komisji Kodyfikacyjnej - kolegialnym organie, którego zadaniem była unifikacja, a w dalszej kolejności - kodyfikacja polskiego prawa. Komisja była niezależna od jakichkolwiek innych władz, w szczególności od rządu i ministra sprawiedliwości. Działała do 1939, a jej dokonania stanowią wspaniałą kartę w dziejach polskiej legislacji. Poszczególni członkowie Komisji opracowywali projekty aktów prawnych, które poddawano dyskusji na forum Komisji, a po zaaprobowaniu przedstawiano - w postaci gotowej do wprowadzenia - Prezydentowi. Akty prawne Komisji wchodziły w życie jako rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej, a nie ustawy. Pozwalało to uniknąć politycznych ingerencji Sejmu w treść unormowań.
Swoją pracę

Komisja rozpoczęła od ustalenia sposobu unifikacji. Wyłoniły się bowiem trzy koncepcje:

• pozostawienie praw zaborczych jako praw dzielnicowych z usunięciem jedynie konfliktów między nimi,

• rozciągnięcie na całą Polskę mocy obowiązującej jednego z praw dzielnicowych,

• tworzenie własnych aktów prawnych.

Zwyciężyła trzecia koncepcja, najambitniejsza i najtrudniejsza do zrealizowania, ale pozwalająca na rozwiązanie problemu w sposób kompleksowy. Po zakończeniu unifikacji zamierzano odczekać jakiś czas dla oceny funkcjonowania nowych aktów prawnych, a następnie przystąpić do kodyfikacji.

---