Majowie
Grupa ludów indiańskich mówiących językami z rodziny maja, zamieszkujących pd.-wsch. Meksyk (płw. Jukatan i stan Chiapas), Gwatemalę (obszary górskie, Majowie Quiche), Belize i zach. Honduras. W węższym znaczeniu nazwę „Majowie” odnosi się wyłącznie do grupy zamieszkującej płw. Jukatan (tzw. Majowie jukatańscy).
Początki cywilizacji sięgają okresu preklasycznego późnego (400 p.n.e.-250 n.e.), wg chronologii przyjętej dla kultur Mezoameryki, natomiast ślady obecności łowców i zbieraczy na górskich terenach Gwatemali pochodzą z ok. 8000 tys. p.n.e.
Okres wczesnoklasyczny (250-400 n.e.) charakteryzowało powstawanie miast (m.in. Tikal oraz Uaxactún) spełniających funkcje sakralno-administracyjne, z monumentalnymi zespołami architektonicznymi. Wówczas zaznaczają się wpływy cywilizacji środkowomeksykańskiego Teotihuacan.
W okresie średnioklasycznym (400-700) wystąpiły lokalne kryzysy polityczne, niż demograficzny, osłabienie działalności rytualnej.
W okresie późnoklasycznym (700-900) rozwinęły się style regionalne w architekturze i sztuce, a cywilizacja Majów osiągnęła swe apogeum. Pod koniec tego okresu w rejonie centralnym doszło do załamania rozwoju cywilizacyjnego i opustoszenia miast.
Okres poklasyczny.
W okresie poklasycznym wczesnym (900-1200) pn. część Jukatanu znalazła się pod silnym wpływem kultury Tolteków ze środk. Meksyku. Najważniejszym miastem regionu pn. stało się Chichén Itzá; które ok. 1200 utraciło ono supremację na rzecz Mayapán .
Okres poklasyczny średni (1200-1450), trwający do upadku Mayapán, był okresem dekadencji i tarć politycznych między zwaśnionymi rodami arystokracji, władającymi licznymi, stosunkowo niewielkimi państewkami.
Okres poklasyczny późny zakończył się wraz z podbojem hiszpańskim w XVI w., ale ostatnie niepodległe miasto-państwo Majów, Tayasal na jeziorze Petén Itzá w Gwatemali, zostało zdobyte dopiero 1697.
Podstawą gospodarki Majów było rolnictwo, wykorzystujące technikę żarową i irygację (tarasy+ sztucznie podniesione pola), myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo. Dużą rolę odgrywał handel lądowy i morski (przybrzeżny). Dieta była głównie kukurydziano-fasolowa.
Społeczeństwo składało się z wyodrębnionych warstw i grup zawodowych.
Najwyższe miejsce w hierarchii społ. zajmowała arystokracja, z której wywodzili się władcy, zwykle łączący funkcje polityczne i religijne, a ponadto — urzędnicy, zajmujący się administracją miasta-państwa, kapłani oraz wyżsi dowódcy wojskowi. Wyższe sfery ubierały się w jaskrawe stroje z piórami i ozdobami jadeitowymi, a ich siedzibami były centra religijne i polityczne.
Najliczniejszą warstwę stanowili chłopi, których część, czasowo lub na stałe, zajmowała się rzemiosłem.
Istnieli też profesjonalni kupcy i inne grupy zawodowe.
Najniżej w hierarchii stali niewolnicy, stosunkowo nieliczni, rekrutujący się gł. spośród jeńców wojennych.
Mimo że w odniesieniu do form organizacji politycznej Majów używa się niekiedy pojęcia imperium, w rzeczywistości tworzyli oni wyłącznie mniej lub bardziej trwałe związki kilku miast-państw. Łączyły się one sojuszami i małżeństwami dynastycznymi, a czasem prowadziły wojny między sobą. Przed hiszpańską inwazją na Jukatanie nie istniały żadne ponadlokalne struktury polityczne.
Główne osiągnięcia cywilizacji Majów.
W dziedzinie architektury: monumentalne zespoły przestrzenne, złożone ze świątyń na wysokich piramidach schodkowych, ze zdobionymi fasadami, pałaców, tarasów, dziedzińców i kamiennych boisk do gry w piłkę między dwoma drużynami, oraz zastosowanie w budownictwie tzw. fałszywego sklepienia. Czasem w jednym mieście znajdowało się wiele placów (np. Copan w Hondurasie).
W dziedzinie sztuki: ozdoby ze stiuku, malowidła ścienne (np. przedstawiające rozmowy dygnitarzy lub sądy), rzeźby i płaskorzeźby z kamienia, drewna, muszli i kości, polichromowana ceramika oraz wyroby złotnicze. Władcy byli przedstawiani jako bóstwa lub otoczeni siłami nadprzyrodzonymi. Inne typowe motywy: smoko-węże (wyobrażenia boga Itzmana), jelenie, jaguary, małpy, różne ptaki i ryby, lilie wodne i girlandy. Metale były nieznane.
Majowie rozwinęli najbardziej zaawansowane i skomplikowane w całej Mezoameryce pismo hieroglificzne (prawdopodobnie powiązane z językiem Majów z nizin) i dwudziestkowy system zapisu matematycznego, prowadzili obserwacje astronomiczne i posługiwali się precyzyjnymi systemami rachuby czasu.
Charakterystyczne było wznoszenie rzeźbionych stel kamiennych dla uczczenia władców, upamiętnienia ważnych wydarzeń politycznych i upływu pewnych okresów czasu.
Majowie mieli obsesję na punkcie odmierzania czasu i posługiwali się kilkoma sposobami równolegle: 365dniowym kalendarzem słonecznym, 260dniowym kalendarzem rytualnym i tzw. systemem długiego rachunku, czyli tabulacji dni, liczonego od mitycznego punktu początkowego.
Po hiszpańskim podboju nastąpił całkowity upadek cywilizacji Majów. W okresie kolonialnym, a także po zdobyciu niepodległości przez Meksyk i inne kraje na początku XIX w., Majowie podejmowali wiele lokalnych zbrojnych prób odzyskania samodzielności politycznej (m.in. przez kilkadziesiąt lat, do przeł. XIX i XX w., utrzymywali kontrolę nad częścią terytorium Quintana Roo na Jukatanie).
Obecnie Majowie, w szerokim znaczeniu tej nazwy, stanowią w krajach zamieszkania przede wszystkim ludność wiejską, zajmującą się rolnictwem, hodowlą i rzemiosłem, które — zwł. tkactwo i garncarstwo — jest ważną częścią lokalnych przemysłów turystycznego. Mówią ponad 20 językami i dialektami, większość posługuje się też językiem hiszpańskim. Ich liczbę szacuje się na ok. 2 mln. W dużej mierze zachowali własną specyficzną kulturę.
Aztekowie
MIESZKAŃCY TENOCHTITLÁN.
Indiański lud przybyły w XIII w. z pn. (z mitycznej praojczyzny Aztlán, która dała początek nazwie Aztekowie) i osiadłemu w Dolinie Meksyku. Jego pierwotna autodenominacja brzmiała Mexitin. Legenda mówi, iż wyruszyć z Aztlán nakazał Aztekom bóg Huitzilopochtli. Po wejściu do Kotliny Meksyku mieli przebywać dłużej w Chapoltepec, Colhuacan i w okolicach wielkiego słonego jeziora, aż w końcu osiedli na stałe (ok. 1325 r.) w miejscu, gdzie na kaktusie wyrastającym z kamienia siedział orzeł z grzechotnikiem w dziobie.
Historia.
W XIV w. Aztekowie stworzyli własny organizm polityczny, tzw. miasto-państwo (znane gł. pod nazwą Tenochtitlán), początkowo zależne od sąsiadów, Tepaneków z Azcapotzalco, od 1428 samodzielne. Liczba ludności Tenochtitlán od pewnego momentu przekraczała 100 tys. Miało ono pn. miasto bliźniacze, Tlatelolco. Prowadziły do nich od wybrzeża cztery drogi na groblach.
Pierwszy tlaotani (władca Tenochtitlán), Acamapichti, wstąpił na tron w 1376 r. jako latorośl dynastii Colhuacan, więc prawdopodobnie Aztekowie uważali się za spadkobierców sławy Tolteków.
1428-30 w sojuszu z Texcoco i Tlacopán (związek zw. Trójprzymierzem) rozpoczęli ekspansję militarną, która dała początek tzw. imperium azteckiemu, stanowiącemu rodzaj federacji domen 3 gł. miast-państw, rządzonej przez ich władców.
W końcu XV w. imperium objęło niemal cały środk., wsch. i pd. Meksyk; w jego skład weszło ponad 500 miast-państw, których zróżnicowana językowo, etnicznie i kulturowo ludność była zmuszona do płacenia trybutu i/lub innych świadczeń na rzecz Trójprzymierza.
Procesy unifikacyjne. Mexica z czasem zdominowali swych sojuszników, a władca Tenochtitlán, Motecuhzoma I (1440-1469), stał się faktycznym jedynowładcą imperium.
Wnukowie Motecuhzomy I, kolejno wstępujący na tron Axayatl (1469-1481), Tizoc (1481-1486) i Ahuizotl (1486-1501), kontynuowali politykę ekspansjonistyczną i ściągali daniny z setek gmin. Podbojom na zachodzie położyli kres Taraskowie z Michoacan.
Szczyt potęgi i bogactwa imperium, które zachwyciło nawet Hiszpanów, przypada na panowanie Motecuzhomy II (od 1502), który kontrolował ok. 300 tys. km2.
Gospodarka.
Trzy podsystemy gospodarcze: wymiana towarowa (przede wszystkim między różnymi pod względem geograficzno-klimatycznym regionami), daniny i podatki, handel zagraniczny.
Społeczne interakcje skupiały się na placach handlowych, szczególnie w piątym dniu tygodnia. Największy znajdował się w Tlatelolco. Stałymi jednostkami wartości były ziarna kakaowca i okrycia bawełniane.
Istnieli kupcy zawodowi, pochteca, skupieni w „gildiach”. Mieli osobne dzielnice, własnych bogów i przywódcę. Odbywali wyprawy handlowe (możliwe, że aż do Panamy).
Wysoko rozwinięte rolnictwo oparte na wylewach, tarasowym układzie pól i nawadnianiu. Chinampa= uprawa na szlamie z jeziora. Uprawiano kukurydzę, fasolę, dynię, bataty, maniok, pomidory, awokado, ananasy i melony. Włókno do przędzenia otrzymywano z bawełny (ubiory dla warstwy wyższej) i kaktusa maguey (dla warstwy niższej). Z wyciekającej z owego kaktusa sfermentowanej sacharozy wytwarzano alkohol octi. Dziko rosnące rośliny halucynogenne (np. grzyb teonanatl, nasiona powoju i pączki kaktusa peyotl) zbierano do celów rytualnych. Czekolada z kakao była napojem arystokratów. Kauczuk wykorzystywano do wyrobu kadzidła i piłek. Rozwinięte magazynowanie dzięki systemowy spichlerzy.
Hodowla indyka i psa. Polowanie na jelenie, króliki, pekari i ptactwo wodne.
Czynnikiem unifikującym, prócz militarnego terroru, stawała się stopniowo ponadetniczna warstwa arystokracji, połączona więzami pokrewieństwa i powinowactwa. Urzędnicy pełnili również funkcje sądownicze (sądy lokalne i królewskie) wg prawa zwyczajowego i precedensów (kodeks Nezahualcoyotla). Dziedziczni władcy stolicy (mężczyźni, najlepiej w linii prostej) byli przedstawicielami bóstwa, ale musieli konsultować się z doradcami.
Język nahuatl, którym mówili Mexica i część podbitych społeczności, zyskał status lingua franca. Pismo piktograficzne z elementami fonetycznymi. Powstawały dzieła religijne, genealogie, mapy i dokumenty administracyjne. Pisano na papierze, wyprawionej skórze albo bawełnianych płachtach.
Religia.
Kult boga-opiekuna ludu Mexica, zw. Huitzilopochtli, kojarzonego ze słońcem i pretendującego do roli najwyższego bóstwa. Inni ważni bogowie: Tezcatlipoca i Quetzalcoatl.
Wiara w ery kosmiczne (na koniec każdej następuje zagłada świata).
Trzy aspekty kultu: niebiańska moc stworzenia, płodność ziemi, wojna i ofiara dla Słońca.
260dniowy cykl obrzędowy (13 razy po 20 dni). Inny cykl: 18 razy po 20 dni+ 5 dni. Po 52 latach ceremonia nowego ognia.
Wróżby i wiara w determinująca moc daty narodzin.
Wojny kwietne, ofiary z ludzi (by utrzymać słońce i porządek rzeczywistości w istnieniu), czasem kanibalizm rytualny.
Palenie zmarłych. Kraina zmarłych w najgłębszym podziemiu.
Rytualna gra w piłkę. Świątynie w obrębie murów, na kilkustopniowej podstawie. W środku: wizerunek bóstwa, baseny do ablucji, ołtarze i kotły na święty ogień.
Teopixqui= kapłan. Życie monastyczne, wstrzemięźliwość seksualna, rygorystyczny program ofiar, władanie magią, leczenie, autorytet.
W 1519-20, na skutek skomplikowanego splotu okoliczności, władzę nad imperium przechwycili, właściwie bez walki, Hiszpanie pod wodzą Cortésa. Utracili ją w wyniku antyhiszpańskiego powstania w Tenochtitlán, po czym rozpoczęli zbrojny podbój, który spowodował rozpad imperium. Kres jego istnieniu położyło zdobycie 1521 Tenochtitlán i ujęcie jego władcy, Cuauhtemoca.
Rodzina i społeczeństwo.
Rodzina łączyła siły w pracy na swe ogólne utrzymanie.
Dziewczyny wcześnie wychodziły za mąż, a mężczyźni przed ożenkiem odbywali jeszcze służbę wojskową. Arystokracja praktykowała poligamię, a ludu nie było na to stać.
Obowiązki męża: praca rolnika lub rzemieślnika. Obowiązki żony: gotowanie, tkanie, wychowanie dzieci.
Chłopcy z ludu szli w wieku 10 lat do szkoły wojskowej, a synowie arystokratów mogli iść do szkoły przyświątynnej. Dziewczęta były uczone przez matki i inne krewne.
Wielka rodzina lub kilka rodzin tworzyło calpolli (kolonia, dzielnica). Sprawowała jurysdykcję nad własnością i nadzór transakcji, miała boga-patrona.
Obowiązki ludu: roboty publiczne, służba wojskowa, uprawa dziedzicznych posiadłości możnych. Obowiązki arystokracji: służba wojskowa, funkcje urzędnicze i przywódcze.
Istniało niewolnictwo, ale możni nie traktowali niewolników jak rzeczy i musieli przestrzegać ich praw.
Strój kobiecy: koszula huipilli (w gorących rejonach kraju zbędna) i spódnica okręcona wokół ciała. Strój męski: płaszcz wiązany na ramieniu, sandały, przepaska biodrowa maxalatl (wystarczająca w ciepłych regionach). Wzory strojów zależały od statusu społ.
Mieszkania ludu proste i funkcjonalne. W górach: fundamenty kamienne, ściany z cegły suszonej na słońcu. Na nizinach: ściany z plecionki oblepionej gliną, dach ze strzechy. Wewnątrz: izba główna, spiżarnia, miejsce do pracy. Siedziby możnych wielopokojowe (+patio w centrum), zbudowane z cegły suszonej na słońcu i pokrytej tynkiem.
Monumentalna rzeźba kamienna, rzeźba drewniana, mozaiki, obróbka skór, metaloplastyka. Masowa produkcja ceramiki, tkactwo. Tradycja ustna: sagi historyczne i poezja liryczna. Muzyka (dęte i perkusyjne) i tańce (wykonywane przez obie płcie) rytualne. Przy większych uroczystościach okazałe stroje.
Nazwa Aztekowie nadawana bywa również ogółowi mieszkańców imperium, zwł. społecznościom Mexica z Tenochtitlán, Acolhua z Texcoco i Tepaneków z Tlacopán. Wykorzystując dziedzictwo wcześniejszych faz cywilizacji mezoamerykańskiej (gł. Tolteków) stworzyły one jej nową fazę, zw. aztecką. Użyta w tym sensie nazwa Aztekowie nie obejmuje jednak ani wszystkich ludów Nahua okresu przedhiszpańskiego, do których zaliczali się Mexica i Acolhua, ani tym bardziej współczesnych Indian Nahua, żyjących gł. w Meksyku, chociaż czasem nadaje się jej błędnie taki zakres znaczeniowy.
Inkowie
Lud andyjski, który w okresie prekolumbijskim stworzył państwo ze stolicą w Cuzco (Tahuantinsuyu, czyli kraj czterech części). Imperium istniało w latach 1438-1532. Obejmowało 4 mln 200 tys. km2.
Historia.
Wg tradycji pierwszym władcą Inków był Manco Capac.
Za panowania Pachacutiego (1438-1471) rozpoczęła się szybka ekspansja terytorialna państwa. Jeszcze przed wstąpieniem na tron pobił on wrogi lud Chanka i zdobył okolice Titicaca. Ustanowił quechua językiem urzędowym.
Syn Pachacutiegio, Topa Inka, przed objęciem tronu podbił góry aż do Quito i żyzne wybrzeże Peru. Panował w latach 1471-1493 i wówczas zajął pd. Boliwię, pn.-zach. Argentynę i pn. Chile.
Lata 1525-1532 to walki o władzę między legalnym spadkobiercą Huascarem a jego przyrodnim bratem Atahualpą, który zwyciężył.
Państwo Inków w XVI w. zostało podbite przez Hiszpanów. W 1532 Pizarro pojmał w Cajamarce i wkrótce stracił inkę Atahualpę. W 1533 Hiszpanie zajęli Cuzco.
Koronowany przy ich poparciu Manco Inca, po nieudanej próbie rekonkwisty, schronił się 1537 w górach Vilcabamby, na pn.-zach. od Cuzco; 1572 wicekról hiszpański, F. de Toledo, podbił Vilcabambę i nakazał stracić jej ostatniego władcę, Tupaca Amaru.
W trakcie podboju, na skutek narzucenia Inkom wzorów europejskich i katastrofalnego spadku ich populacji z kilkunastu milionów do niespełna 1 mln pod koniec XVI w. (spowodowanego epidemiami chorób europejskich oraz działalnością pacyfikacyjną i gosp. Europejczyków), zostały zniszczone struktury państwowe i dorobek cywilizacyjny Inków.
Na pocz. XVI w. imperium inkaskie sięgało od Pasto (obecnie pn. Kolumbia) na pn., po rzekę Maule w Chile na pd. i obejmowało góry i płaskowyże śródandyjskie między wybrzeżem O. Spokojnego a wsch. stokami Andów.
Ustrój społeczny.
Państwo Inków było wieloetniczne; na jego czele stał absolutny władca, zwany Sapa Inka (jedyny Inka) albo Intip Cori (syn Słońca). O dziedziczeniu tronu decydowały najpotężniejsze arystokratyczne rody z Cuzco oraz kapłani. Główna żona władcy była jego rodzoną siostrą i miała wpływ na wybór dziedzica. Do władcy należały posiadłości we wszystkich prowincjach, budowle, zwierzęta, sukna itd., ale nie mogły być dziedziczone (gdyż były przeznaczane na utrzymanie mumii i kultu), więc kolejni władcy pozyskiwali stronników i kontynuowali podboje.
Najwyżsi urzędnicy byli krewnymi władcy („Inkowie z krwi”) lub tzw. „Inkami z przywileju”.
Zasadniczą część ludności stanowili wolni chłopi, żyjący w plemienno-terytorialnych wspólnotach. Część ziemi pozostawała w ich indywidualnej lub kolektywnej dyspozycji, pozostała — była własnością instytucji państwową (inka, Słońce). Chłopi uiszczali daninę na rzecz państwa, uprawiając tę ziemię i wytwarzając określone produkty z dostarczonego przez państwo surowca. Poza tym do obowiązków ludności należał udział w pracach publicznych, np. budowlanych, oraz służba wojskowa. W zamian ci, którzy tego potrzebowali, otrzymywali wyżywienie, schronienie, narzędzia i piwo kukurydziane. Dzierżawców, którzy zamiast stałego podatku uprawiali grunty króla i możnych, nazywano yanakoma. Władza nie miała wobec nich zobowiązań.
Istniały także wspólnoty wyspecjalizowane w pewnych rzemiosłach oraz grupy ludności spełniające funkcje służebne.
Podboje i postępowanie wobec podbitych.
Ekspansja dokonywała się gł. przez podbój militarny, sankcjonowany ideologicznie przez kult Słońca, które powierzyło ince misję cywilizacyjną.
Na podbijanych terenach Inkowie zakładali garnizony wojskowe i świątynie Słońca. Zazwyczaj zachowywali zastane tam tradycyjne struktury władzy i elitę polityczną, poddając je kontroli własnych funkcjonariuszy.
W celach politycznych lub ekonomicznych często przesiedlali duże grupy ludności. Przesiedleńców, którzy czuwali nad bezpieczeństwem, rozpowszechniali uprawę pewnych roślin albo byli rebeliantami, których należało uspokoić, nazywano mitaqkoma.
Wojsko było liczne i zdyscyplinowane. Walczono maczugami, włóczniami i procami. Męstwo w boju mogło być drogą awansu społ.
Podział administracyjny.
Coraz drobniejszy podział: 4 suyu prowincje odpowiadające mniej więcej grupom etnicznym dwie lub trzy saya (grupy rodzin) ayllu (teoretycznie endogamiczna grupa krewnych). Odpowiadała im hierarchia urzędników sprawujących nadzór nad odpowiednimi grupami ludności.
Kontrolę nad całym terytorium ułatwiał szczegółowy system rachunkowo-sprawozdawczy (quipu) i rozwinięta sieć dróg, na których pracowali chaski (gońcy).
Podstawą gospodarki Inków było rolnictwo.
Koncentracja obszarów rolniczych na pd. od Cuzco, w dolinie jeziora Titicaca i na przyległym płaskowzgórzu.
Inkowie wykorzystywali w rolnictwie duże zróżnicowanie ekol. środowiska naturalnego, prowadzili wymianę międzyregionalną oraz stosowali równoległe cykle produkcyjne o różnych momentach maksymalnego zapotrzebowania na pracę, okresowo przemieszczając siłę roboczą.
Budowali rozległe systemy nawadniające i tarasy uprawne.
Szczególne znaczenie miała uprawa wielu odmian kukurydzy i ziemniaków, roślin bulwiastych, komosy ryżowej, dyni, fasoli, papryki, pieprzu chili, manioku, prosa, awokado, orzeszków ziemnych, tykw, bawełny i koki.
Hodowali lamy (jako zwierzęta juczne oraz dostarczające wełny i mięsa), alpaki (wełna), świnki morskie (mięso). Łowili ryby i małże.
Religia.
Inkowie nie znali pisma, a o ich systemie wierzeń i historii wiadomo jedynie z opartych na tradycji ustnej przekazów kolonialnych i świadectw archeologicznych. Oprócz Słońca (bóg Inti jako przodek dynastii) czcili Wiracochę oraz innych bogów (np. żeńskie bóstwo Ziemi, Pachamama, oraz wody, Mamaqocha) i przedstawienia sacrum, związane z różnymi sferami działalności człowieka lub zjawiskami naturalnymi, a także mitycznych przodków i mumie zmarłych władców. Wiązali niezwykłe zjawiska z obecnością mocy w rodzaju mana.
Świątynie znajdowały się w całym imperium, a najważniejsza była Qorikancha w Cusco.
Kult sprawowali hierarchiczni kapłani i mamakona, czyli poświęcone służebnice świątynne. Ceremonie polegały głównie na ofiarach ze zwierząt i żywności, sporadycznie z ludzi. Praktykowano przepowiednie, wróżby i rytualne leczenie.
Tolerowano wierzenia ludności podbitej pod warunkiem czci dla Słońca i dynastii.
Charakterystyczne dla kultury materialnej Inków są monumentalne budowle kamienne, wznoszone bez zaprawy murarskiej. Do czasów obecnych przetrwały ruiny pałaców królewskich i twierdzy Sacsahuamán k. Cuzco, zespołów architektonicznych, m.in. w Pisac, Ollantaytambo i Machu Picchu. Typowa dla ich kultury jest polichromowana ceramika o motywach geometrycznych, narzędzia i broń z kamienia i brązu, drewniane polichromowane kubki quero, drobne przedmioty z kamienia, złota lub srebra, tkaniny o geometrycznych, sekwencyjnych wzorach.
Państwa zachodniosudańskie
Pierwsze państwa w Afryce Zachodniej powstały w związku z rozwijającym się handlem dalekosiężnym i potrzebą obrony, ponieważ teren styku ludności osiadłej z koczownikami był niebezpieczny, ale też dostarczał szans wymiany.
Już pierwsze ośrodki miejskie takie, jak Dżenne, mogły być zalążkami państw, ale z braku źródeł nie można tego określić jednoznacznie. Niektórzy sądzą, że organizmy państwowe mogły egzystować w Sudanie już w początkach naszej ery.
Ghana
Dawna Ghana obejmowała inne tereny, niż dzisiejsza, czyli na północ od Senegalu i Nigru.
Był to kraj ludu Soninke władających językiem o tej samej nazwie. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z VIII w. (kroniki arabskie), ale przypuszcza się, że zostało w IV w. założone przez Berberów.
Stolica: Kumbi. Ważny punkt pośredni w handlu transsaharyjskim, oaza Awdaghust. Dążenie do kontroli nad możliwie długimi odcinkami pogranicza sawanny i pustyni.
Rolnictwo wypaleniskowe, kopalnie złota i soli, handel niewolnikami. Niger dostarczał ryb, wody do nawadniania pól i mułu użyźniającego glebę.
Ghana „krajem złota” dzięki kontroli nad złożami w krainie Bambuk.
W IX i X w. kontakty handlowe przede wszystkim z charydżyckim państwem Tahert.
Amalgamat kultury arabskiej i murzyńskiej.
1076 r.: zniszczenie stolicy przez Arabów z północy (Almorawidów), opanowanie Awdaghust i Sidżilmasy, rozpad potęgi Ghany. Ostateczna klęska i koniec niezależności nastąpiły w XIII w. (klęska suszy i emigracja Soninke).
Mali
Państwo założone przez lud Malinke.
XI w.: początki państwowości. XII w.: liczne małe państewka.
XIII w.: zjednoczenie państwa przez Sunjatę Keita.
Terytorium: dzisiejsza Gwinea, cały Sahel, czyli tereny między Saharą a strefą lasów, wzdłuż Zatoki Gwinejskiej oraz nad górnym i środkowym biegiem Nilu. Na tym ogromnym obszarze tylko kilka miast.
Państwo było wieloetniczne, a wielu władców pochodzenia arabskiego.
Islam ogarnął wyższe warstwy społ., przynosząc pismo i główne zdobycze cywilizacyjne. Wraz z religią przybyli uczeni z Afryki Płn., Ulemowie. Wzrost znaczenia Mali przyspieszył islamizację zachodniego Sudanu w ogóle.
Większość ludności pozostała przy wierzeniach tradycyjnych (animizm).
W XIV w. Mansa Musa I (1312-1337, szczyt potęgi Mali) wyprawił się z wielkim i bogatym orszakiem do Mekki, chcąc dać znać o sobie jako liczącym się władcy muzułmańskim. Ściągnął po drodze architektów i poetów z Arabii i Egiptu.
Z czasem Mali kontrolowało nie tylko tereny pogranicza należące dawniej do Ghany, ale też kontrolowali szlaki handlowe ciągnące się na południe aż do Dżenne i złoża złota w Akanie.
Problemem dla Mali i innych państw zachodniosudańskich było ustalenie zasad przejmowania tronu. Chciano ograniczyć dostęp osób niekompetentnych, ale też być na tyle elastycznym, by śmierć każdego króla nie powodowała krwawych walk wewnętrznych (sytuację komplikowała poligynia). Mali rozwiązało to częściowo przez monarszych urzędników, którzy doprowadzali nieraz do wyboru władcy z bocznych linii rodu Keita.
Łowiectwo, rolnictwo wypaleniskowe, niekiedy koczownictwo.
XV w.: kurczenie się państwa, utrata niektórych prowincji, pozbawienie znaczenia. XVII w.: ostateczny upadek Mali.
Songhaj
Państwo to zastąpiło Mali na arenie polityki i handlu, opanowując całą dolinę Nigru po zwycięstwie w wojnie z państwem Mossi i koczowniczymi Tuaregami. Z czasem zapewniło sobie dominację na strategicznym pograniczu pustyni i sawanny.
Nowe imperium osiągnęło rozmiary większe od dotychczasowych państw zachodniosudańskich. Granice ciągnęły się w górę Nigru, a na zachodzie aż po Senegal. Również tylko kilka miast; stolica: Gao.
Państwo było wieloetniczne, a Songhajowie stanowili rządzącą mniejszość.
Panowała dynastia Sonnich (przejęła władzę nielegalnie, opierając się na przybyszach z Afryki Północnej), a potem Askiów (do XVII w.).
Sunni Ali Ber (1464-1492) zapewnił Mali hegemonię nad złotonośnymi terenami w górze Nigru. Muzułmańska opozycja obaliła monarchę jako nie dość islamskiego i ustanowiła nową dynastię. Pierwszy jej przedstawiciel, Mohammed Askia (ok. 1493-1528), zwalczał pogaństwo i znacznie rozszerzył granice imperium na zachód. Został obalony przez własnych synów. Nastał okres walk religijnych.
W pierwszej połowie XVI w. uporano się z Portugalczykami mającymi chęć przechwycenia handlu złotem. Opanowano też wydobycie soli na pustyni i odbyto wyprawę zbrojną do pd. Maroka.
W drugiej połowie XVI w. Songhaj był państwem rozległym, ale wewnętrznie rozbitym i osłabionym kosztami podbojów.
XVII w.: upadek z powodu ataków Marokańczyków pragnących opanować kopalnie soli. Już w 1585 Songhaj utracił na ich rzecz złoża soli, a w 1591 został pokonany w bitwie, co pociągnęło za sobą dezintegrację.
Przejęto islam, a wraz z nim wiele elementów kultury arabskiej. W Gao powstała biblioteka, a wokół Ulemów z Timbuktu utworzyły się szkoły.
Kilkudziesięciotysięczna armia bez broni palnej.
Do XIX w. brak większych organizmów państwowych w Sudanie.
Kilka słów o islamie w rejonie zachodniosudańskim
Rozprzestrzeniał się głównie dzięki działalności misjonarzy i kupców, przez dobrowolne nawrócenia.
Nie stworzył w Afryce homogenicznej cywilizacji. Wiele aspektów kultury przedmuzułmańskiej przetrwało pomimo tysiącletniej dominacji islamu.
Nowa religia łatwiej przyjmowała się w miastach, co dobrze ilustrowała działalność Ulemów. Mieszkańcy peryferiów formalnie się podporządkowywali, ale szukali własnych form wiary, np. tworząc synkretyzmy albo idąc za sektową wersją islamu (szyici, sufizm, dżinizm).
Jako pierwsi oficjalnie przyjęli islam władcy Gao w roku 985, ale nie podjęli szerzej zakrojonej akcji nawracania ludu.
Ghana nie stała się muzułmańska, choć przyjmowała chętnie muzułmańskich kupców, a kupcy Soninke byli jednymi z pierwszych wyznawców.
Nawrócenie na islam dawało wymierne korzyści, gdyż już dużo wcześniej stał się on religią handlowych partnerów zachodniego Sudanu z Afryki Płn. Za muzułmanami przychodziło ponadto pismo.
Kupcy z Sudanu przenieśli islam jeszcze dalej na południe wzdłuż sieci szlaków handlowych, tworząc rodzaj muzułmańskiej diaspory.
Japonia późnośredniowieczna i nowożytna
OKRES KAMAKURA (1192-1338)
Ród Taira odsunął od władzy ród Fujiwarów, a następnie sam został pokonany przez ród Minamoto.
Po zwycięskiej wojnie z Tairami Minamoto Yoritomo otrzymał w 1192 nominację na shōguna, czyli naczelnego wodza pierwszych w historii Japonii rządów wojskowych. Jego siedzibą stała się Kamakura, od której pochodzi nazwa następnego okresu w dziejach Japonii (1192-1338). Rywalizacja między cesarzem a shogunatem.
Yoritomo stworzył silny ośrodek administracji wojsk., zw. bakufu [`rządy z namiotu']. Po śmierci Yoritomo i wygaśnięciu jego rodu na czele bakufu za sprawą wdowy po Yoritomo, Hojo Masato, stanął ród Hōjō, którego przedstawiciele sprawowali władzę jako shikkenowie [shikken 'ten, który dzierży władzę']. W 1259 dwór w Kyoto podzielił się na walczące frakcje.
W 1274 i 1281 nastąpiły dwa nieudane najazdy Mongołów na Kiusiu. 1281 mong. flotę rozbił silny tajfun, nazwany przez Japończyków kamikaze [`boski wiatr']. Był to jedyny do czasów nowożytnych wypadek zagrożenia Japonii z zewnątrz. Zwycięstwa podbudowały autorytet rodu Hojo, ale świątynie buddyjskie i shintoistyczne przypisywały zasługę swoim modlitwom, a wasale dopominali się o odszkodowania.
Pogłębiały się kryzysy wewn., a ród Hōjō stopniowo tracił władzę. W 1318-39 panował cesarz Godaigo, który wykorzystał sytuację i zorganizował spisek przeciw systemowi bakufu. W 1333 powrócił na 3 lata do Kioto. Ten okres restauracji władzy cesarskiej nosi nazwę ery Kemmu. Kres położyło mu wypędzenie cesarza przez armię pod wodzą Ashikaga Takauji (1305-1358).
OKRES MUROMACHI (1338-1573)
Nastał kolejny okres, zw. Muromachi , od nazwy dzielnicy Kioto, siedziby Takauji'ego (1338-1573).
W tym okresie władzę w Japonii sprawowało 15 shōgunów z rodu Ashikaga. Pojawiły się autonomiczne księstwa (han), na których czele stali daimyō [`pan feudalny']. Był to tzw. dwór północny i południowy (nambokuchō — do 1392).
Podokres zw. sengoku [`kraj w wojnie'] — 1477-1573, pasmo nieustających wojen domowych.
Rozwinięcie kontaktów handlowych z Jawą, Sumatrą i Filipinami.
PIERWSZA MISJA CHRZEŚCIJAŃSKA
W 1543 w Japonii po raz pierwszy wylądowali Portugalczycy. W 1549 przybył pierwszy misjonarz, jezuita hiszpański Franciszek Ksawery, który zapoczątkował prace misyjne.
W 1605 było już 750 tys. konwertytów, z których prawdopodobnie większość przyjęła chrześcijaństwo na polecenie daimyō, liczących na możliwość handlu z cudzoziemcami.
Spory między misjonarzami portug. i hiszp. wywołały niechęć władców japońskich i w rezultacie doprowadziły do prześladowania chrześcijan i zakazu tej religii w XVII w.
OKRES AZUCHI-MOMOYAMA (1573-1603)
W 1573, po podporządkowaniu sobie kilku prowincji, wkroczył do Kioto i wypędził ostatniego shōguna Ashikaga wódz Oda Nobunaga (1534-1582). Dało to początek nowemu okresowi, zw. Azuchi-Momoyama (1573-1603).
Do końca życia Oda Nobunaga podporządkował sobie 20 spośród 66 prowincji Japonii. Po jego śmierci (osaczony, popełnił samobójstwo) przejął władzę jeden z jego najzdolniejszych dowódców, Toyotomi Hideyoshi (1536-1598), który kontynuował dzieło zjednoczenia, pokonał m.in. ród Hōjō, a w jego rękach znalazło się 99% wszystkich ziem (1% należał do kleru i dworu).
Dla zapewnienia lojalności daimyō zmusił wszystkich do złożenia przysięgi wasalnej. Zabronił ludności przemieszczać się na drabinie klas społecznych. W latach 1580-1581 złamał potęgę klasztorów buddyjskich. Zwrócił się też przeciw chrześcijanom, wietrząc groźbę agresji europejskiej.
W 1592 i 1597, próbując poszerzyć wpływy na inne kraje, zorganizował wyprawy zbrojne na Koreę, zakończone w 1598 (już po jego śmierci).
OKRES EDO (1603-1868)
Smierć Hideyoshi'ego wywołała walki o władzę, w których ostatecznie zwyciężył Tokugawa Ieyasu (1542-1616), otrzymując 1603 tytuł shōguna. Do 1615 wymordował potomków Hideyoshiego. Rozpoczęła się epoka Edo (nazwa pochodzi od stolicy, w której rezydowali shōgunowie z rodu Tokugawa, obecne Tokio).
System polit. w okresie Edo jest zw. bakuhan, gdyż opierał się na jednoczesnym istnieniu shōgunatu (bakufu) i ok. 250 feudalnych księstw (han).
Utrwalenie feudalizmu: społeczeństwo zostało rygorystycznie podzielone na 4 warstwy: samurajów, chłopów, rzemieślników i artystów oraz kupców. Podział ten doprowadził do zubożenia samurajów, którym kodeks nie pozwalał na podejmowanie pracy zarobkowej, więc stawali się klasą pasożytniczą żyjącą z podatków, bo tendencje ekspansjonistyczne wyraźnie osłabły. Zaczęły się też bunty chłopskie w wyniku nacisku fiskalnego w hanach (od 1760 r. bezwzględne tłumienie buntów ryżowych). Bogaciło się mieszczaństwo, dzięki czemu doszło do ogromnego rozkwitu kultury mieszczańskiej. Zmiana gospodarki na manufakturową, wczesnokapitalistyczną.
Podział wasali na sojuszników i rywali (których izolowano), redystrybucja dóbr i urzędów, obowiązek przebywania przywódców klanów na dworze. Ograniczenie swobody cesarza (zakaz podróży i polecenie zajęcia się sztuką). Prawa antykupieckie przeciw zbytkowi. Sztuczne regulowanie handlu barierami celnymi wewnątrz kraju.
Po 1640 Japonia została zamknięta dla cudzoziemców w związku z dostarczaniem broni przez Portugalczyków zbuntowanym chłopom i bezdomnym samurajom. Nasiliły się prześladowania i egzekucje misjonarzy. Jedynie Holendrom wolno było przybywać na wyspę Dejima k. Nagasaki i prowadzić w ograniczonym zakresie handel z Japończykami.
Rozpoczął się okres ponad 200-letniej izolacji (sakoku). Izolacja pogłębiła trudności ekonomiczne shōgunatu, których nie mogły zlikwidować sporadycznie przeprowadzane reformy. Od końca XVII w. wyraźne zapóźnienie gospodarcze i techniczne w porównaniu z resztą świata.
Jedynie w 4 pd.-zach. hanach: Satsuma, Chōshū, Tosa i Hizen przeprowadzono skuteczniejsze reformy, poprawiające ich sytuację gospodarczą. Tam też w XIX w. narodził się ruch na rzecz obalenia shōgunatu i restauracji władzy cesarskiej; na jego czele stanęli m.in.: Saigō Takamori, Ōkubo Toshimichi, Itō Hirobumi, Yamagata Aritomo, Kidō Kōin, Itagaki Taisuke, Ōkuma Shigenobu.
Ruch ten początkowo działał w myśl hasła sonnō-jō ['czcić cesarza, wypędzić barbarzyńców'], jednak pod wpływem nacisku z zewnątrz, a przede wszystkim w wyniku wizyty floty komandora M. Perry z USA (1853) bakufu zostało zmuszone do otwarcia portów i zawarcia układów z innymi państwami. Otwarcie granic doprowadziło do wojny domowej, w wyniku której ostatni shōgun, Tokugawa Yoshinobu (1837-1913), zrzekł się władzy.
OKRES MEIJI (1868-1912)
W 1868 w rezultacie przewrotu, zw. restauracją lub rewolucją Meiji, cesarz odzyskał pełnię władzy (Meiji — imię pośmiertne panującego wówczas Mutsuhito).
Okres Meiji charakteryzował się intensywną modernizacją — wprowadzono nowe podziały administracyjne, likwidując dawny podział na klasy. Cesarz zlecił grupie specjalistów podróż po świecie Zachodu, aby podpatrzeć wzorce i ewentualnie prosić o pomoc w nadgonieniu zaległości. Budowanie kolei, uniwersytetów, poczty itp. Odrzucenie konfucjańskiego modelu edukacji. Wprowadzenie obowiązku szkolnego. Jen jako waluta, kalendarze gregoriański. Narodziny wielkich koncernów, np. Mitsubishi. Nowa jakość nie polegała na hybrydyzacji, lecz raczej na koegzystencji nisz i stylów życia.
Niezadowoleni z utraty przywilejów i lenn (wykupionych) samuraje wielokrotnie występowali zbrojnie. Ostatnia była tzw. wojna na południowym zachodzie (seinan-sensō, 1877), w której zbuntowanymi samurajami dowodził Saigō Takamori.
Po klęsce samurajów kolejnym przejawem niezadowolenia wobec sposobu sprawowania władzy przez rząd stał się ruch na rzecz swobód i praw narodu (jiyū-minkenundō), którego rzecznikiem stał się Itagaki Taisuke. Pod wpływem nasilających się żądań liberalizacji 1885 utworzono pierwszy gabinet z Itō Hirobumi na czele.
W 1889 proklamowano konstytucję. Cesarz stał się monarchą absolutnym. Podlegały mu organy władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej. Powstał 2-izbowy parlament, złożony z Izby Parów (Kizokuin) i Izby Reprezentantów (Shūgiin).
Do końca XIX w. trwał gwałtowny proces modernizacji, także w sferze intelektualnej i duchowej, pod hasłem: „cywilizacja i oświecenie” (bummei-kaika), którego rzecznikiem był m.in. Fukuzawa Yūkichi (1834-1901).
Zaczęły powstawać partie polityczne, m.in. Partia Liberalna (Jiyutō, zał. 1881), Konstytucyjna Partia Postępu (Rikken-kaishintō, zał. 1882).
Z czasem zainteresowanie Zachodem zaczęło ustępować miejsca nastrojom nacjonalistycznym, które towarzyszyły przygotowaniom do ekspansji. Japonia wygrała wojnę z Chinami (1894-1895), uzyskując m.in. Tajwan i Peskadory. W wyniku zatargu o Płw. Liaotuński i o wpływy w Korei Japonia przystąpiła do wojny z Rosją (1904-1905), zakończonej zwycięstwem, które dało jej prawa do Płw. Liaotuńskiego, części Sachalinu, a także wpływy w Korei. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej bohaterem walk na morzu stał się Tōgō Heihachirō (1847-1934), a na lądzie — Nogi Haresuke (1849-1912).
REKONKWISTA
Zbrojna walka chrześcijan w VIII-XV w. o odzyskanie ziem Płw. Iberyjskiego, opanowanych 711-718 przez muzułmanów; wg tradycji zapoczątkowana bitwą pod Covadongą (718?, 722?). Do pocz. XI w., mimo zdobycia przez powstające państewka chrześcijańskie (Asturia, Nawarra, Aragonia, Marchia Hiszpańska z ośrodkiem w Barcelonie) pn. i pn.-zach. części półwyspu, miała ograniczony zakres z powodu dominacji kalifatu kordobańskiego, lecz nabrała rozmachu po jego rozpadzie (1031): w 1085 zdobyto Toledo, 1118 Saragossę, 1147 Lizbonę.
Rekonkwista była przerywana okresami pokojowego współżycia chrześcijańsko-muzułmańskiego oraz hamowana przez konflikty pomiędzy państwami chrześcijańskimi, konieczność zaludniania podbitych obszarów i prowadzoną w niektórych okresach przez państwa chrześcijańskie polityką ściągania trybutów z państw muzułmańskich, zamiast walki z nimi. Dwukrotnie powstrzymywana przez zwycięskie interwencje muzułmanów afrykańskich: Almorawidów (od 1086, bitwa pod Az-Zallaka) i Almohadów (od 1146, bitwa pod Alarcos 1195).
Od pocz. XII w. w rekonkwiście główną rolę odgrywały: Aragonia, Kastylia i Portugalia. Była prowadzona przez władców, a także przez możnych świeckich i duchownych, miasta oraz zakony rycerskie (Aviz, Alcántara, Calatrava, Santiago). Miejscowych chrześcijan wspierali również obcy krzyżowcy, gł. francuscy, których napływ nasilił się po apelu 1063 papieża Aleksandra II, a zwłaszcza od ok. 1200.
W 1212 zwycięstwo połączonych sił chrześcijan pod Las Navas de Tolosa umożliwiło opanowanie do 1266 środk. i pd. ziem Płw. Iberyjskiego (z wyjątkiem emiratu Grenady ), co przesądziło o sukcesie rekonkwisty. W 1339-40 nie zdołał jej odwrócić atak afrykańskich Marynidów (1340 pobici nad rz. Salado). Zakończyła się wraz z kapitulacją Grenady w 1492.
Ujgurzy
Cywilizacja koczowniczo-osiadła. Lud nie całkiem jednolity, ale ogólnie pochodzenia tureckiego.
Założyli państwo na ziemiach Mongolii i Turkiestanu Wsch., które istniało w latach 745-840, a swój okres świetności przeżywało w drugiej połowie VIII w.
Państwo powstało w wyniku podboju kaganatu tureckiego.
Centralizacja pod wodzą chanów, którzy zarządzali prowincjami poprzez namiestników. Mimo to istniała również arystokracja podobna do feudalnej, a zróżnicowanie społeczne było wysokie.
Stolica: Ordu Bałyk k. Karakorum. W miastach twierdze otoczone murami z basztami oraz fosami z wodą. Budowa miast świadczy o koczowniczo-osiadłej organizacji wewnętrznej, ponieważ ludność osiadła zgłaszała stałe zapotrzebowanie na żywność (zwłaszcza mięso), wełnę, skóry i inne produkty, których mogli dostarczyć koczownicy.
W drugiej połowie VIII w. ugruntował się na jego terytorium manicheizm (wcześniej szamanizm). Był to jednak system dość trudny, nietolerancyjny i wymagający moralnie, dlatego również buddyzm i chrześcijaństwo zyskały zwolenników, a niektórzy pozostali szamanistami. Także kraje ościenne (Chiny i muzułmanie) zwalczali manicheizm.
Piśmiennictwo w alfabecie sogdyjskim, który dotarł do Ujgurów poprzez misjonarzy manichejskich. Pismo to miało bieg pionowy i przeniknęło dzięki Ujgurom do Mongołów i Mandżurów.
Rzemiosło na wyższym poziomie, niż choćby w kaganacie turkuckim. Odlewnictwo żelaza, kamieniarstwo, tkactwo, wyroby zbytku ze złota, srebra, brązu i kości.
Przyczyny upadku kaganatu ujgurskiego:
walki wewnętrzne między ugrupowaniami+ naczelników plemiennych przeciw chanom,
słabi chanowie, niezdolni do skutecznego rządzenia,
ataki Kirgizów jenisejskich (w 818 r. odparci, ale już w 840 zajęli stolicę, dokonali ogromnych zniszczeń i zabili chana).
Wielu Ujgurów zbiegło i próbowało kontynuować rozpaczliwą walkę, ale z pomocą wojsk chińskich stłumiono wszystkie punkty oporu.
Ujgurzy, którzy uciekli na zachód, założyli jeszcze dwa własne państewka: jedno w dzisiejszej chińskiej prowincji Kansu (trwało do XI w.), a drugie w Kotlinie Turfańskiej w Turkiestanie Wschodnim (trwało do XIV w., a od XIII było podległe wielkim chanom mongolskim).
Państwo Żuan żuan
Żuan żuanie, lud protomongolski, byli protoplastami Awarów.
W V w. stworzyli w wyniku powstania chłopskiego w Chinach organizm państwowy na terytorium wokół Korei, które sięgało pustyni Gobi, wschodniej Mongolii i Bajkału. Główną siedzibą ludności były góry Chingan.
Długo toczyli walki z państwem Wei, ponieważ zagradzało im drogę wymiany z Chinami.
Nie znali pisma ani rolnictwa.
Ich kaganat był wieloplemienny, a plemiona ałtajskie nie akceptowały tej struktury. Ponadto sami Żuan żuani zwalczali się wzajemnie, więc ich państwo słabło, a niektóre plemiona przestały uznawać władzę kaganów.
Doznali ciosu od kaganatu tureckiego w VI w. i część z nich powędrowała w 557 r. na stepy węgierskie.
568 r.: początek kaganatu awarskiego. Awarowie zniszczyli Gepidów i przegnali Longobardów.
Z powodu działań Awarów anulowano granicę Bizancjum na Dunaju i Sawie. Dokonali oni oblężenia Konstantynopola, a za nimi podążyli Słowianie i zalali Bałkany.
Złota Orda
Inna nazwa: Ułus Dżocziego, państwo mongolskie powstałe w latach 20. XIII w. w wyniku podbojów Dżocziego.
Ostateczny kształt terytorialny i organizacyjny osiągnęła za rządów Batu-chana (1227-ok. 1255). Objęła wtedy Powołże, pn. Kaukaz, Krym, stepy nad M. Czarnym, Ural, część zach. Syberii i Azji Środk. oraz zwierzchnictwo nad Rusią.
Stolica: Saraj Batu (w delcie Wołgi), od 2. poł. XIII w. — Saraj Berke (w rejonie obecnego Wołgogradu).
Do ok. 1260 zależna od wielkich chanów mongolskich. Złota Orda ingerowała w ich wybór.
Rządy Batu-chana.
Nawet tak potężny władca nie mógł scentralizować państwa, gdyż było za wcześnie na tego typu procesy.
Dysponował talentami potrzebnymi w rządzeniu oraz energią i siłą woli. Popierało go wielu Dżyngisydów.
Dbał o dochody skarbu państwa, wykorzystując maksymalnie mnóstwo prowincji oraz wymagając darów za wystawienie dokumentów, np. pozwolenia na handel albo nadania tytułu książęcego.
1236 r.: ujarzmienie państwa Bułgarów kamskich.
1237 r.: podbój Rusi Zaleskiej.
1239-1240: zwycięska wyprawa na księstwo czernihowskie i perejasławskie, zniszczenie Kijowa.
1240-1241: wyprawa na Węgry i Polskę.
Rządy chana Berke (1257-1266).
Polityka agresji za wszelką cenę. Najazd na Polskę w 1259 r. Zniszczenie Ziemi Lubelskiej i części Małopolski.
Dwie wyprawy przeciw cesarstwu bizantyjskiemu.
Zaangażowanie od 1263 w konflikt o Azerbejdżan z państwem Hulagidów ostatecznie uniemożliwiło realizację planów podboju Europy.
Polityka wewnętrzna: rozwój rzemiosła i handlu, szczególnie budownictwa oraz powstanie Saraj Berke.
Wszechwładza Nogaja.
Nogaj był wybitnym dowódcą wojskowym i miał zarząd nad rozległymi terytoriami między Donem a Dunajem. Jego żoną była naturalna córka cesarza bizantyjskiego, Michała VIII Paleologa.
W czasach rządów słabych chanów (od roku 1266) pozycja Nogaja rosła i stał się on pierwszą osobą w kraju.
Doceniano jego autorytet za granicą i np. królowie Węgier, Bułgarii czy Serbii wiedzieli, kto tak naprawdę rządzi.
1287 r.: trzeci najazd Złotej Ordy na Polskę.
Od roku 1288 panował zamęt i walki o władzę. Dopiero chanowi Tochcie (1290-1312) udało się wypowiedzieć posłuszeństwo Nogajowi i wygrać z nim zaciekłą walkę.
W 1. poł. XIV w. za rządów Tochty, Uzbeka i Dżanibeka stabilizacja państwa, stopniowa islamizacja warstw rządzących i ustalenie pozycji książąt Moskwy jako zwierzchników Rusi i pośredników w jej kontaktach ze Złotą Ordą (co zmniejszyło zaabsorbowanie Złotej Ordy administrowaniem Rusią, tworząc zarazem przesłanki późniejszej potęgi państwa moskiewskiego).
Od 1357 seria wojen wewn., zajęcie części Rusi przez Litwę, nieudane próby zjednoczenia Złotej Ordy przez Mamaja, zakończone klęską w walce z Moskwą na Kulikowym Polu i obaleniem 1380 Mamaja przez Tochtamysza.
1391, 1395-96 najazdy Timura, zniszczenie i ostateczne złamanie potęgi Złotej Ordy; mimo próby odbudowy znaczenia Złotej Ordy przez Edygeja w 1. poł. XV w. odpadły chanaty kazański , krymski, astrachański i Orda Nogajska.
Pozostała część Złotej Ordy, tzw. Wielka Orda, została ostatecznie zniszczona 1502 przez wojska krymskie.