Retoryka antyczna i jej wpływ na rozwój poetyki średniowiecznej i nowożytnej. (D)
W kulturze antycznej, zwłaszcza helleńskiej, było praktykowane oratorstwo, czyli przekazywanie słowa za pośrednictwem głośnego mówienia. Dlatego mowę uważa się za klasyczną forma retoryczną, która w praktyce krasomówczej mogła mieć rozmaite wcielenia. Oratorstwo bujnie rozwijało się w średniowieczu, uprawiane było w nasępujących odmianach:
Mowy sądowe (genus iudicale):
Oskarżycielskie
Obrończe
Mowy doradczo-polityczne (genus delibativum):
Namawiające, tzw. protreptyki
Odradzające, tzw. apotreptyki
Mowy okolicznościowe lub popisowe (genus demonstrativum)
Pochwalne
Ganiące
Czasy nowożytne rozszerzyły się przede wszystkim o kazania, jako główny gatunek wymowy kościelnej.
Teoria i praktyka wykształciły wyrazistą formę stylistyczną: styl retoryczny, realizowany w różnych wersjach, zależne od charakteru mowy i przyjmowanych wzorców estetycznych.
Między słowem naprawdę mówionym a słowem naprawdę pisanym istniały rozmaite formy przejściowe; pojawiły się one zwłaszcza po wynalezieniu druku, kiedy kultura słowa pisanego zaczęła wypierać kulturę słowa mówionego.
Podział na rodzaje i gatunki wywodzi się od Diomedesa (gramatyke grecka z IV w. p.n.e.), który w gatunku dostrzegał analogon (odpowiednik) porządku obecnego w bycie (wypowiadał się o tym w swoim dziele Ars grammatica - „rodzaj jest nazwą, która obejmuje liczne gatunki. Gatunek jest nazwą wywodzącą się od rodzaju, posiadającą znaczenie węższe niż rodzaj”). Podobne ujęcie znalazło się w dziele neoplatonika Porfiriusza, Wprowadzenie do „kategorii” (III w. p.n.e.), który wyróżnił trzy szczeble bytów, od najniższego do najwyższego (jego koncepcja wywarła duży wpływ na średniowieczny spór o tzw. uniwersalia). Ujmowanie gat.jako „danych” przez naturę i porządek świata miło długotrwałą tradycję w wiekach późniejszych.
Platon natomiast uwzględnił w swym dziele Państwo, że genus (genealogia) w poetyce starożytnej oznacza jednocześnie rodzaj mowy, rodzaj wymowy i rodzaj stylu, można za Platonem wyróżnić następujące genera dicendi (rodzaj wypowiedzi) :
- genus enarrativum - czyli rodzaj opowiadaczy, który oznacza wypowiedź nie naśladującą, np. bezpośrednie słowa poety, proste opowiadanie, opis
- genus dramaticum (albo mimeticum) - wypowiedź mimetyczna, naśladująca kwestie postaci kreowanych w utworze; przytoczone słowa bohaterów komedii czy tragedii;
- genus mix tum - rodzaj mieszany
Przetworzył tę typologię Arystoteles, wyodrębniając dwie formy: dialogową (komedia, tragedia) i mieszaną ( epos homerycki).
W retoryce antycznej posługiwano się też typologią wysokości stylu, wyróżniając styl wysoki (gravis), średni (medius) i niski (humilis). Ten ostatni nie był naganny lecz prosty. Za ideał dobrego mówienia uchodził styl średni. Wybór tematu pociągał za sobą wybór stylu - była to zasada odpowiedniości, czyli decorum. Reguła stosowności tematów i środków w genera dicendi (gatunkach mowy) została sformułowana przez Arystotelesa:
„Język będzie stosowany, jeśli będzie wyrażał wzruszenie i charakter i będzie odpowiedni do swego przedmiotu. Ta odpowiedniość oznacza: nie mów niedbale o sprawach poważnych ani uroczyście o marnych.”
Teorie trzech stylów w XIII wieku połączono z kategorią gatunku. Johanes de Garlandia zaprezentował w postaci koła wzorzec podziału wysokości stylu posługując się przykładami z twórczości Wergiliusza. Wzorzec ten, zwany kołem Wergiliusza, przedstawia Eneidę jako domenę stylu wysokiego, Georgiki - średniego i Bukoliki - niskiego. Przyporządkowane są im odpowiedni typy postaci, nazwy zwierząt, przedmioty, miejsca i nawet drzewa. Koło Wergiliusza odzwierciedla normatywne myślenie o gatunkach.
Rozróżnienie trzech stylów, wykształcone w retoryce starożytnej, styl retoryczny, kontynuowane i rozwijane w poetykach średniowiecza i renesansu, żywotne w klasycystycznych teoriach poezji i wymowy jeszcze w XVIII w. Miało charakter nie tyle opisowy, ile normatywny; dość rygorystycznie określało zasięg i zadania poszczególnych odmian stylowych dostosowując je, zgodnie z zasadami obowiązującego decorum, do określonych okoliczności, celów, osób, tematów, gatunków literackich, a nawet form wierszowych. Starożytni posługiwali się najczęściej pojęciem mowy; genera dicendi lub genera orationis, pojęcie stylu rozpowszechniły dopiero w tym znaczeniu poetyki średniowieczne.
* styl retoryczny wykształcony w gatunkach oratorskich, oddziałujący jako wzór na inne dziedziny twórczości językowej, zwłaszcza na język poetycki. Najważniejsze cechy stylu retorycznego: 1. Występowanie w obrębie monologu oratorskiego, w więc dłuższej wypowiedzi wygłaszanej przez jedną osobę wobec większego audytorium, 2. Nastawienie na perswazję, a więc działanie impresywne, skierowane ku słuchaczom i zmierzające do narzucenia im przekonań odpowiadających intencjom mówcy, do panowania nad ich emocjami i do sterowania ich przeżyciami estetycznymi, 3. Sfunkcjonalizowanie środków językowych ze względu na sytuację wypowiedzenia (pkt. 1) i na zadania mówcy (pkt. 2). Szereg wymogów, jakie stawiano przed stylem retorycznym, sprowadzić się daje do czterech najważniejszych. W terminologii retoryki łacińskiej są to: latinitas, perspicuitas, ornatus, aptum. Dwa pierwsze uważano za wymogi elementarne i wstępne, dwa następne stanowiły dopiero o szczególnej wartości stylowej.
Sarnowska:
Na łonie średniowiecznej gramatyki, retoryki, filozofii i estetyki umacniały się pewne ogólne koncepcje i teoretycznoliterackie i teoretycznopoetyckie. Niekiedy znać w nich widome efekty oddziaływania kontekstu ideowego - zmieniające się wraz z odchodzeniem epoki starożytnej w przeszłość i zmieniające się też w miarę osiągnięcia przez epokę średniowiecza kolejnych faz rozwojowych. Dopiero w XII i XIII stuleciu zdobyło się średniowiecze na próbę stworzenia teorii poezji, która choć zdramatyzowana i zretoryzowana uzyskała jednak formę autonomicznych przekazów. Zanim jednak to się stało - dyskurs teoretycznoliteracki i teoretycznopoetycki współistniał z estetyką i filozofią, z gramatyką i retoryką, przenikał również rozważania badawcze innego rodzaju. U greckich i łacińskich Ojców Kościoła i pisarzy chrześcijańskich rozproszone są uwagi o pięknie, sztuce i poezji.
Ożywienie życia umysłowego i naukowego datuje się na okres rządów Karola Wielkiego (742-814) i Karolingów (renesans karoliński). Kopiuje się wówczas i studiuje prace późnoantycznych gramatyków (Diomedesa, Charisiusa, Donatusa, Priscianusa) i teoretyków wymowy (m.in. Sulpitiusa Victora, Mariusa Victorinusa), ponadto uznaniem cieszą się „klasyczne” dzieła z retoryki, np. „ De inwentione” Cycerona czy „Institutio oratoria” Kwintyliana. Jednocześnie pojawiają się prace aktualnie pisane z dziedziny metryki, wersyfikacji, retoryki uczonego, którego intelektualnym dziedzicem był Hrabanus Maurus. Oprócz tego podejmuje się działalność komentatorską.
Intensyfikacja badań literackich postępuje w ciągu XI stulecia, głównie na terenie niemieckim, włoskim i francuskim. Powstają rozprawy traktujące o kwestiach retoryki, artes praedicandi - poświęcone sztuce kaznodziejskiej (wymowie „śpiewanej”), artes dictaminis - rozstrzygające zagadnienia tekstu prozaicznego i wierszowanego, komentarze i wprowadzenia do utworów.
W XII w. w życiu naukowym i literackim Europy zdobywa sobie znaczącą pozycję ośrodek w Charatres. Szkoła Chartrejska propaguje filozofię platonizującą z myślą filozoficzną oraz ideologią chrześcijańską, swoimi estetycznymi teoriami obejmuje także literaturę i poezję.
Uwidoczniają się wówczas dążenia do reklasyfikacji nauk i sztuk, przy czym poezja, wbrew wcześniejszym predylekcjom średniowiecznych badaczy, zostaje zbliżona do świata atrium. Problematyka sztuki: jej natury, uwarunkowań, funkcji oraz zasad artystycznego wytwarzania zajmuje w dociekaniach naukowych coraz więcej miejsca. Sztuką można nazwać rozstrzyganie spraw prawdopodobnych i zdanych na przypuszczenia, w przeciwieństwie do nauki, która w prawdziwych rozważaniach wypowiada się o rzeczach, które nie mogłyby być inne, niż są.
W XII w. dochodzi do głosu także średniowieczna poetyka, pierwsze aretes verdificatoriae. Do europejskiej kultury łac.przenikają przekłady naukowych i filozoficznych dzieł ze świata arabskiego. W XII w. podejmowany jest przez badaczy także teoretyczny motyw sztuki, a w następnym wieku staje się ośrodkiem jeszcze bardziej generalnych, a zarazem systematycznych i precyzyjnych rozważań.
Retor wywołuje emocje, intensyfikuje je, steruje nimi.
Retoryka - teoria i sztuka wymowy, bene dicendi scientia i ars bene dicendi wg Kwintyliona. Rozwinięta w starożytnej Gracji i Rzymie (m.in.przez Arystotelesa, Cycerona, Kwintyliona, Tacyta) i kontynuowana w połączeniu z teorią wymowy kościelnej w humanistyce europejskiej mniej więcej do końca XVII w., a nawet dłużej w formie redukowanej do popularnych przepisów i wzorów stylistycznych.
Działanie na uczucia odbiorcy jest istotną właściwością w poezji, ale nie służy jej precyzyjnemu wyróżnieniu z globalnej aktywności człowieka. Funkcja apelatywna zbliża ją do retoryki, w „wyraz słowny” do narracji historycznej. Różni poezję od innych dziedzin to, że posługuje się „ przedstawieniami naśladowczymi albo mimetycznymi”
Z wykładu:
Etos-szukanie prawdy
Logos-pochwała
Patos-mowa doradcza(mowa polityczna)
Arystoteles przypisywał logos funkcję dominującą.
Sprzeczność między etosem a patosem, wg Cycerona
W XVIII w. - spór o retorykę, retoryka między barokiem a klasycyzmem.
Postawy wobec retoryki:
-optymistyczna,
-pesymistyczna
Retoryka jest sztuką panowania nad myślą zamkniętą w słowach.
Język jako narzędzie, retoryka tekstów nieliterackich. Podporządkowane epistemologiczne.
Mimetyczność a metaforyczność
Retoryka dzieli się na:
-Invento
*nauka o status
*argumentacja
*topika
*części mowy
- Dispositio
- Elocutio
Jagoda Kuźma