1.4. Czteroczynnikowy Model Agresji Seksualnej

Wspominałem już o mnogości i różnorodności modeli teoretycznych z jednej strony tłumaczących dynamikę powstawania seksualnej agresji, z drugiej wskazujących najlepsze drogi do resocjalizacji osób przejawia­jących ten rodzaj zachowania. Skoro więc jest tyle prób wytłumaczenia pr/yc/yn przestępstw seksualnych ora/ metod ich resocjalizacji, powstają tak/e próby integracji tych lic/nych modeli.

Jedną z takich bardzo ciekawych prób stanowi Czteroczynnikowy Model Agresji Seksualnej {Quadripartitute Model of Sexual Aggres-StOtt) opracowany przez Gordona C. N. Halla i Richarda Hirschmana (1991, 1992). Zaletą tego modelu jest to, że zakłada on śledzenie wzajemnych relacji czterech najistotniejszych czynników powodują­cych agresję seksualną, podczas gdy inne modele albo kładły nacisk na jeden z czynników, albo, zakładając nawet różnorodność czynników warunkujących agresję seksualną, nie uwzględniały w dostatecznym stopniu ich wzajemnych interakcji. Wyróżnione przez Halla i Hirsch­mana c/.\ uniki to:

• fizjologiczne czynniki podniecenia seksualnego,

• wypaczenie oceny (wypaczenie myślenia),

• brak kontroli emocji.

• obserwowane w procesie rozwojowym problemy osobowościowe. Wystąpienie tych czynników jest zdaniem autorów pierwszą oznaką

różnych form agresji seksualnej.

Czteroczynnikowy Model Agresji Seksualnej pozwala na wykorzysta­nie wszystkich zasadniczo poglądów na temat dewiacyjnych skłonności seksualnych, .i także na tworzenie względnie skutecznych programów resocjalizacyjnych poprzez umożliwienie koncentracji oddziaływań na strukturalnie najważniejszych cechach negatywnego zachowania poszcze­gólnego osobnika. Model ten umożliwia także typologię zachowań osob­ników dokonujących aktów agresji seksualnej poprzez zaobserwowanie w ich postępowaniu najbardziej zaznaczającego się czynnika, uwzględnio­nego w tym modelu. W ten sposób można wyodrębnić cztery typy agresji seksualnej:

• fizjologiczny,

• kognitywny,

• afektywny,

• niedojrzały.

Typ pierwszy, u którego przeważają fizjologiczne komponenty agresji seksualnej, stosuje otwartą przemoc wobec kobiet i dzieci, a także przed­stawicieli jego własnej płci. Osobnicy tego typu nie wykazują żadnych uczuć empatycznych wobec ofiar. Seks jest wyraźnie drogą do zaspoko­jenia za wszelką cenę. Rzadziej też stosują wobec innych nieseksualne formy agresji.

Typ drugi, kognitywny, starannie ukrywa agresję, postępki swe do­kładnie planuje, w związku z czym jego reakcje wobec ofiary są najmniej otwarcie agresywne i impulsywne spośród wszystkich czterech wyróżnio­nych na podstawie omawianego modelu rodzajów zachowań. Cechy te powodują, że najrzadziej bywa on aresztowany, a tym samym najmniej liczebnie występuje w różnych populacjach badanych przestępców sek­sualnych (które najczęściej składają się z mężczyzn odsiadujących wyroki sądowe za przestępstwa natury seksualnej).

Typ trzeci, afektywny, bywa z reguły bardzo zmienny, czasami bardzo okrutny, a w pewnych okolicznościach stara się wzbudzić zainteresowanie ofiary, jej podziw, uruchamia całą gamę zachowań uwodzicielskich, nie są mu obce również techniki wzbudzania u ofiary litości wobec niego. Osobnik taki często popada w kolizję z otoczeniem nie tylko w wyniku przejawianej agresji seksualnej. To, że ma bardzo nierówne usposobienie, przejawia się też w innych płaszczyznach jego życia. Ponadto popada on często w długie okresy depresji.

Typ czwarty, opóźniony pod względem rozwoju osobowości, cha­rakteryzuje się ogólną niedojrzałością zachowań. Jego agresja seksualna, zazwyczaj wyrażana w sposób otwarty, stanowi jeden z wielu objawów niedojrzałości społecznej. Nie potrafi on na ogół uwodzić, ponieważ zachowania uwodzicielskie świadczą już o osiągnięciu pewnego pozio­mu kompetencji społecznej, a przedstawiciel tego typu pozostaje raczej w „pierwotnym" stadium rozwoju społecznego, stąd też stosowany prze­zeń gwałt, jako wymuszenie siłą seksualnej uległości kobiety lub dziecka, stanowi taką właśnie „pierwotną opcję" seksualnego behawioru. Przy czym molestowanie seksualne dzieci u przedstawicieli tego typu ma cha­rakter bardzo znamienny, polegający na tym, że osobnik taki nie widzi różnicy między sobą a dzieckiem, dziecko postrzega jako osobę na tym samym, co on poziomie rozwoju, a więc także jako najodpowiedniejszego partnera seksualnego!

Można powiedzieć, że Czteroczynnikowy Model Agresji Seksualnej, stanowiąc próbę typologicznego zróżnicowania osobników popełniają­cych akty agresji seksualnej, przejawiające się najczęściej w gwałtach, jest zarazem zaproponowaną przez autorów tego modelu typologią gwałtów, która to problematyka będzie następnym etapem naszych rozważań. Naj­pierw jednak kilka informacji dotyczących istoty gwałtów.

1.5. Istota i rodzaje gwałtów

Jak już zostało powiedziane, agresja seksualna najczęściej znajduje ujście w gwałtach. Teraz więc poświęcę uwagę temu rodzajowi patologicznego, a zarazem przestępczego zachowania. Przede wszystkim należy powiedzieć, że gwałt jako rodzaj zachowania definiowany jest przez prawników, a nie psychiatrów! Nie wymienia się np. takiej postaci zaburzeń zachowania w opracowanym przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne sys­temie diagnostyczno-klasyfikacyjnym chorób i zaburzeń psychicznych, określanym skrótem DSM (którego wersja YV, zrewidowana, jest aktualnie obowiązująca)*.

Mamy tu więc typowy przykład zazębiania się terminologii z różnych dziedzin, niemniej jednak - co trzeba mocno podkreślić - nowoczesne rozumienie gwałtów jako zachowania przestępczego nie jest możliwe bez stałego poszerzania wiedzy na temat agresji seksualnej i odwrotnie - sta­le rozwijające się studia nad różnymi aspektami zachowań agresywnych uwzględniać muszą konsekwencje patologicznych form agresji określane i kategoryzowane przez stróżów prawa i porządku społecznego.

Dla potrzeb obecnej książki najlepiej będzie przyjąć możliwie naj­prostsze określenie gwałtu - jako stosunku seksualnego odbytego bez zgody lub wbrew woli ofiary. Jak to jednak zwykle bywa, proste okre­ślenie złożonego zjawiska wymaga wielu dodatkowych komentarzy.

A więc w przypadku tak lapidarnego określenia istoty gwałtu konieczne są dodatkowe wyjaśnienia.

Pierwsze dotyczy „stosunku seksualnego", a drugie „woli ofiary". Aby zaistniał gwałt, musi nastąpić „nieznaczna choćby penetracja pochwy przez penisa" (Sadock, 1995), w dalszym komentarzu autor ten mówi, że aby czyn ten można było określić mianem „gwałtu", nie musiało dojść ani do pełnej erekcji, ani do ejakulacji, czyli wytrysku nasienia. Jak widać, jest to wąskie pojęcie gwałtu, oparte tym razem na kryteriach medycznych, chociaż i w tym przypadku mogą powstać kontrowersje, np. o gwałcie mówi się także wtedy, kiedy do pochwy (czy odbytnicy) wkładane są przedmioty imitujące penisa, ale to już inna sprawa.

Drugi komentarz dotyczy „woli ofiary". Sprawa wydawać by się mo­gła prosta - albo się ktoś godzi, albo nie! Rzecz jednak komplikuje fakt, że nie każda osoba jest władna w sensie prawnym do wyrażenia takiej zgody! W literaturze anglojęzycznej mówi się np. o „gwałcie z przepisu" (statutory rape), który ma miejsce wtedy, kiedy stosunek seksualny odbył się wprawdzie za zgodą ofiary, ale ofiara ta z różnych względów, objętych regulacjami prawnymi, nie była władna do wyrażenia takiej zgody, a więc była np. osobą nieletnią, znajdowała się w stanie chwilowej czy trwałej niepoczytalności itp. Ten typ gwałtu należy traktować jak akt agresji bez względu na to, czy zawiera elementy przemocy fizycznej, czy też nie. Ewidentnie świadczy on o słuszności poglądu, że przestępstwa seksualne, a w każdym razie te, które naruszają nietykalność cielesną, bez względu na obserwowany stopień „gwałtowności" w ich dokonywaniu zawsze motywowane są przez agresję.

Kolejnym, bardzo ważnym zagadnieniem są rodzaje gwałtów i typolo­gia gwałcicieli. Już z tego, co zostało powiedziane, wynika, że ani rodzaj zachowania określany mianem „gwałtu", ani osobnicy wykazujący skłon­ności do popełniania tych czynów nie stanowią monolitu, dlatego trzeba zwrócić uwagę na te rozróżnienia, które mają fundamentalne znaczenie w konstrukcji odpowiednich programów resocjalizacyjnych. Programy te bowiem muszą być jak najlepiej dostosowane do cech osobowości przestępców, a tym samym do rodzajów aktywności przestępczej, jako że rodzaj przestępczego zachowania te cechy osobowości odzwierciedla.

Najpierw należy wspomnieć o rozróżnieniach terminologicznych, stosowanych zazwyczaj bez dodatkowych wyjaśnień. Często mówi się o klasyfikacji przestępców, czynów przestępczych, a więc i gwałtów. Takie

klasyfikacje nazywane są też taksonomiami. Są one potrzebne do okre­ślenia np. stopnia szkodliwości danego czynu przestępczego, aby można było wyznaczyć, w jakimś przynajmniej stopniu, dotkliwość kary. Nato­miast psychologiczne ujęcie zachowań przestępczych bazuje zazwyczaj na typologii, czyli na opisie zebranych cech wspólnych dla pewnej grupy przestępców popełniających najczęściej takie, a nie inne czyny.

Warto pamiętać, że klasyfikacja i typologia to dwie różne sprawy, niemniej jednak w niektórych przypadkach klasyfikacja zawiera również elementy typologiczne. Dotyczy to przestępstw seksualnych, w tym przy­padku gwałtów, które różnie się klasyfikuje, np. w zależności od tego, czy dotyczą kobiet, mężczyzn czy też dzieci; czy popełniane są przez kobiety czy przez mężczyzn; na osobach znajomych czy obcych; czy dokonywane są z zaskoczenia czy też są efektem starannie wypracowanego spoufalenia z ofiarą.

Rozróżnienie rodzajów gwałtów pod względem psychologicznym, uważane dziś za klasyczne, opracowane zostało w 1977 r. przez ów­czesnego dyrektora programu resocjalizacji przestępców seksualnych w Sanners w stanie Connecticut A. Nicholasa Grotha przy współpracy Ann W. Burgess i Lyndy L. Holmstrom. Typologia ta została powszechnie przyjęta, ponieważ okazała się nie tylko inspirująca, lecz także umożliwiła przeprowadzenie wielu badań porównawczych, które posłużyły potem za podstawę do udokumentowania i rozszerzenia pierwotnych koncepcji typologicznych.

Groth, Burgess i Holmstrom (1977) wyróżnili trzy rodzaje gwałtów w zależności od przewagi jednego z trzech podstawowych czynników tego patologicznego, a zarazem przestępczego zachowania, a mianowicie: złości, dominacji i sadyzmu.

Istota gwałtu dokonanego w złości (anger rape) polega na brutalności fizycznej, połączonej najczęściej z wulgarnymi i obelżywymi określeniami ofiary. Seks traktowany jest w tego typu gwałcie jako droga do poniżenia i „zbrukania" osoby gwałconej. Akty takiego gwałtu nie są z reguły plano­wane, towarzyszą najczęściej sytuacji nagłego wybuchu gniewu, następu­jącego po długim okresie przygnębienia odczuwanego przez sprawcę.

Koronny dowód na to, że gwałt nie jest - co podkreślają twórcy omawianej typologii - nastawiony głównie na zaspokojenie seksualne stanowi to, że gwałt dokonywany w złości kończy się nierzadko na usiło­waniu gwałtu, jako że z powodu braku erekcji nie dochodzi do penetracji

pochwy. Zdarza się to często u mężczyzn poprawnie reagujących seksu­alnie w sytuacjach, gdy nie wymuszają na kobiecie aktu płciowego, czyli w sytuacjach normalnych! Autorzy uważają, że ten rodzaj gwałtu stano­wi formę odwetu mężczyzny za upokorzenia jakich doznał, głównie od kobiet, upust tłumionej agresji do kobiet z matką na czele! Dowodem na słuszność takiego przypuszczenia ma być to, że indagowani przez autorów mężczyźni popełniający ten rodzaj gwałtów twierdzili, że po spełnieniu takiego aktu, i to nawet wtedy, kiedy nie doszło do „rozładowania" sek­sualnego, czują się uspokojeni i przez pewien czas nie wykazują tendencji do podobnych zachowań. Są to więc formy dewiacji epizodycznych.

Gwałt władczy (power rape) jest stosunkowo najmniej brutalny - jego głównym motywem jest udowodnienie przewagi nad ofiarą. Seks stanowi najlepszą, zdaniem sprawcy, metodę upokorzenia i podporząd­kowania sobie ofiary. „Ten rodzaj gwałtu jest desperackim poszukiwa­niem utraconej wiary w siebie, próbą pozbycia się boleśnie odczuwane­go poczucia beznadziejności, niekompetencji i ogólnego doświadczania małej wartości przez sprawcę" (Groth, Burgess, Holmstrom, 1977, s. 217). Marzeniem sprawcy tego typu gwałtu jest zdobycie podziwu i uznania ze strony ofiary, dlatego najczęściej fantazjują oni o zachwycie i uwielbieniu otoczenia, głównie kobiet, wywołanym ich władczym za­chowaniem. Owe marzenia i fantazje głęboko sfrustrowanego na punk­cie swego męskiego wizerunku sprawcy powodują to, że na ogół pla­nuje on gwałt i przygotowuje starannie jego scenariusz. Trudno jednak u sprawców gwałtu władczego określić nawet w przybliżeniu najczęściej występujący splot bodźców uruchamiających mechanizm reagowania gwałtem, określany jako „sytuacja spustowa", ponieważ pozostaje on nieprzewidywalny.

W tym typie gwałtu z reguły dochodzi do penetracji pochwy, ale najczę­ściej stosunek płciowy nie przebiega prawidłowo, trwa albo bardzo krótko ze względu na przedwczesny wytrysk nasienia, albo nie kończy się ejakulacją, jako że duże napięcie emocjonalne odczuwane przez sprawcę nie pozwala na niezbędne w tym celu rozluźnienie mięśni zwieraczy, a po pewnym czasie wy­traca się wzwód prącia. Oba te niepowodzenia w spełnieniu aktu płciowego doprowadzają do pogłębienia u sprawcy urazu na punkcie własnych „mę­skich" sprawności, co na zasadzie błędnego koła prowadzi do intensyfikacji chorobliwych marzeń i nasilania częstotliwości „władczych" gwałtów.

Inną właściwością tego rodzaju gwałtów jest to, że w czasie ich popełniania sprawca dokonuje prób nawiązania kontaktu z ofiarą, najczęściej poprzez zadawanie pytań, z reguły na temat jej życia intymnego i doświadczeń w dotychczasowych kontaktach seksualnych. Często taki sfrustrowany gwałciciel wydaje ofierze różne polecenia, dotyczące jej zachowania w czasie wymuszanego kontaktu seksualnego. Bardzo znamienne, że kiedy - co się czasami zdarza - nastąpi obopólne porozu­mienie sprawcy i ofiary, i ofiara się zgodzi na odbycie stosunku, sprawca momentalnie traci impet i najczęściej rezygnuje z prób podejmowania stosunku seksualnego. Godząc się na stosunek, kobieta nie daje takiemu osobnikowi tak potrzebnego jego sponiewieranej godności poczucia jej bezwzględnego zdominowania i całkowitego podporządkowania. W tym typie gwałtu zawarty jest w najwyższym stopniu wyostrzenia nierozwiązy­walny dylemat postaw kompensacyjnych u osób cierpiących na poczucie małej wartości!

Gdyby perwersyjną agresję można było uznać za drogę do seksualne­go spełnienia, to gwałt sadystyczny byłby jedynym rodzajem przestępstwa seksualnego nastawionym przede wszystkim na osiągnięcie satysfakcji seksualnej. Wydaje się, że takie przypuszczenie ma uzasadnienie zdro­worozsądkowe, ale jest to przypuszczenie błędne! „Gwałt sadystyczny nie jest agresywną formą wyrażenia potrzeb seksualnych, jest on bowiem seksualną formą wyrażenia agresji" (Moshei, 1991, s. 201). Mająca ujście w gwałcie sadystycznym seksualizacja agresji powoduje szereg właściwo­ści dotyczących przebiegu tego rodzaju przestępstwa.

Przede wszystkim sprawca starannie selekcjonuje ofiary. Podstawę takiej selekcji stanowi przede wszystkim podobieństwo (faktyczne lub symboliczne) do osoby czy osób, które wcześniej, nierzadko w dzieciń­stwie spowodowały u sprawcy głęboko tkwiący uraz psychiczny, a także podobieństwo do osób, których gnębienie w bardziej lub mniej odległej przeszłości wywoływało seksualne podniecenie.

Gwałt sadystyczny jest z reguły rozciągnięty w czasie, podczas jego trwania sprawca dokonuje bowiem szeregu, czasami nawet bardzo wy­myślnych i skomplikowanych zestawów tortur, które dostarczają mu seksualnych podniet. Nierzadko skłonność do sadystycznych gwałtów przeradza się w inną, bardziej jeszcze makabryczną metodę wyszukiwa­nia satysfakcji seksualnych, a mianowicie mordów (najczęściej seryjnych) na tle lubieżnym, o których będzie mowa w następnym podrozdziale. Podobnie jak w przypadku omówionych typów gwałtów, także i w tej postaci istnieją ewidentne dowody na to, że nie są to akty nastawio­ne przede wszystkim na rozładowanie „głodu seksualnego", często bowiem gwałciciel dokonuje gwałtu używając różnych przedmiotów, na­dających się do penetracji pochwy lub odbytu.

Najdalej idącym rozwinięciem koncepcji Grotha, Burgess i Holmstrom jest propozycja przedstawiona przez Roberta R. Hazelwooda, polegająca na wprowadzeniu dwóch podtypów w klasyfikacji gwałtu dokonywanego w złości i gwałtu władczego oraz na wyróżnieniu w miejscu gwałtu sady­stycznego dwóch innych rodzajów gwałtów, a mianowicie gwałtów wyni­kających z nadarzających się okazji oraz gwałtów zbiorowych. W sumie model przedstawiony przez Hazelwooda wyróżnia sześć rodzajów gwałtów (Hazelwood i in., 1995).

Przywracający władzę (power reasurance) - popełniany jest naj­częściej przez mężczyznę wykazującego liczne zaburzenia seksualne i dotkliwie cierpiącego z tego powodu. Stąd też jego głównym celem jest zmuszenie ofiary do całkowitej uległości. Znamienną cechą tego rodzaju gwałtów jest to, że są one popełniane późnym wieczorem lub nocą - ma to mieć znaczenie symboliczne, w ciemności można ukryć nie tylko mankamenty fizyczne, w ciemności również daleko bezpieczniej czuje się człowiek niepewny swych sprawności psychicznych, a w tym przypadku seksualnych. Akty gwałtu są zazwyczaj starannie planowane, a ofiary selekcjonowane według wieku gwałciciela. Najczęściej ofiarami bywają obce kobiety.

Potwierdzający władzę (power assertiue) - stanowi sposób zdoby­wania dominacji nad kobietą. Gwałty takie stosowane są przy umiarko­wanym stopniu zniewolenia ofiary. Ofiarami bywają zazwyczaj kobiety w podobnym wieku co sprawca. Gwałty odbywają się najczęściej w miej­scach odosobnionych, towarzyszy im także rozrywanie ubrania ofiary, któ­rą sprawca z reguły całkowicie obnaża. Nierzadko w czasie jednego gwałtu dochodzi do dwukrotnego, a nawet trzykrotnego stosunku.

„Złość-odwet" (anger-retaliatory) - jest odwetem mężczyzny za do­znane znieważenia (realne lub wyimaginowane) ze strony kobiet. Złość i agresja stanowią podstawowe zabarwienie tego czynu, który popełniany jest najczęściej pod wpływem impulsu, a więc nie bywa nigdy planowa­ny. Aktowi gwałtu towarzyszy zazwyczaj bicie i słowne poniżanie ofiary. Ofiarami bywają kobiety w wieku zbliżonym do wieku sprawcy, często też można spotkać się w tym typie gwałtów ze stosowaniem kryteriów specjal­nych, np. wybieranie kobiet o wysokim społecznym prestiżu, zamożnych itp. Także w tym przypadku rozdzierane jest ubranie na ciele ofiary. Psy­chofizjologiczną cechą tego rodzaju gwałtu jest odczuwanie przez sprawcę

głębokiego uspokojenia po dokonaniu gwałtu, co łączy się z zaniechaniem na pewien (dłuższy lub krótszy) czas aktywności przestępczej.

„Złość-podniecenie" (anger-excitement) - ma wszelkie cechy gwał­tu sadystycznego, a więc głównym motorem podniecenia seksualnego sprawcy jest cierpienie i upokorzenie ofiary. Aby zapewnić sobie najszer­szą gamę wynaturzonych gratyfikacji sprawca takiego rodzaju gwałtu na ogół starannie planuje gwałt i dokonuje go najczęściej według rozbudo­wanego scenariusza. Nierzadko ma miejsce nagrywanie czy utrwalanie na wideo przebiegu tortur zadawanych ofierze. Ofiarami bywają zazwyczaj osoby obce, ale starannie dobierane ze względu na specyficzne upodoba­nia poszczególnego sprawcy.

Okazjonalny (opportunistic) - ten rodzaj gwałtu nie bywa przez sprawcę planowany, następuje przy „nadarzającej się okazji", w czasie po­pełniania innego przestępstwa, np. włamania, gdy w mieszkaniu znajduje się atrakcyjna kobieta.

Gwałt zbiorowy (gang rape) - dokonywany jest przez dwie lub więcej osób. W takich przypadkach zawsze jedna z tych osób (z regu­ły najbardziej agresywna) staje się inicjatorem, autorem scenariusza i pierwszym aktorem tej przestępczej akcji. Obserwacje kliniczne wy­kazują, że jeśli liczba uczestników gwałtu zbiorowego przekracza trzy osoby, z reguły jedna z tych osób staje się obrońcą ofiary, a w każdym razie wykazuje w stosunku do niej mniejszą brutalność od pozostałych uczestników.

W literaturze przedmiotu bardzo często przytaczana jest klasyfikacja gwałtów opracowana w Ośrodku Resocjalizacji w Massachusetts (Mas­sachusetts Treatment Center) przez Raymonda A. Knighta i Roberta A. Prentky'ego w 1990 r. Podział ten, znany jako MTC Taxonomy, rok póź­niej nieco zmodyfikowano i uściślono podstawy klasyfikacji. Określając najbardziej istotne dla rodzaju popełnianych gwałtów cechy psychiczne sprawców, uwzględniono:

• kompetencję społeczną (social competence),

• fantazje seksualne,

• sadyzm,

• wypaczenie myślenia (cognitwe distortion),

• skłonność do dominacji,

• zaburzenia psychiczne wynikające z uzależnień i chorób (por. Knight, Prentky, 1991).

Na tej podstawie wyróżniono dziewięć rodzajów gwałtów:

• okazjonalny z dużą kompetencją społeczną"",

• okazjonalny z małą kompetencją społeczną (bezceremonialny),

• otwarcie sadystyczny,

• sadystyczny w sposób zawoalowany,

• niesadystyczny z dużą kompetencją społeczną,

• niesadystyczny z małą kompetencją społeczną,

• z otwarcie okazywaną złością,

• odwetowy z dużą kompetencją społeczną,

• odwetowy z małą kompetencją społeczną.

Powyższa klasyfikacja oparta została na analizie opisów gwałtów po­pełnianych przez aktualnych i byłych więźniów, i miała stanowić swego rodzaju logiczny układ zamknięty.

Model ten ma wielu krytyków, np. zdaniem Halla i Hirschmana (1991) nie przylega on do praktyki klinicznej. Stosując ten system kla­syfikacyjny gwałtów poza Ośrodkiem Resocjalizacji w Massachusetts, Howard E. Barbaree, Michael C. Seto, Ralph Serin i D. L. Preston (1994) stwierdzili, że TCM Taxonomy znajduje zastosowanie jedynie do 56% gwałtów popełnianych przez mężczyzn.

Przy omawianiu rodzajów gwałtów, pozwalających na uchwycenie cech typologicznych ich sprawców, należy wspomnieć o podziale zapro­ponowanym przez Barbaree i Williama L. Marshalla (1991). Za podstawę rozróżnienia poszczególnych rodzajów gwałtów przyjęli oni właściwości podniecenia seksualnego, a ściślej, mechanizmów kontroli nad tym rodza­jem emocji. W opisie procesu kontroli podniecenia seksualnego wyróżnili oni dwie płaszczyzny: kontrolę sposobów reakcji seksualnej i kontrolę bodźców seksualnych. Obie te płaszczyzny dają możliwość wyodrębnienia tych typów reakcji gwałcicieli, które różnią ich od mężczyzn niepopełniających gwałtów.

Na płaszczyźnie kontroli reakcji seksualnych można stwierdzić dwie różnice pomiędzy gwałcicielami a niegwałcicielami:

• gwałciciele w mniejszym stopniu potrafią powstrzymywać podnie­
cenie seksualne niż niegwałciciele,

• u gwałcicieli agresja i podniecenie seksualne wzajemnie się dopeł­
niają, podczas gdy u niegwałcicieli oba te stany emocjonalne wykluczają
się nawzajem.

Druga płaszczyzna pozwala odróżnić gwałcicieli od niegwałcicieli w czterech przypadkach:

• u gwałcicieli w większym stopniu niż u niegwałcicieli jako silny bodziec seksualny występuje określony szczegół, najczęściej dotyczący zachowania ofiary oraz jej ciała,

• gwałciciele w większym stopniu reagują impulsywnie w przypadku podniecenia seksualnego,

• warunki życia i postaw gwałcicieli w znacznie większym stopniu niż niegwałcicieli doprowadzają do braku hamulców w przypadku podniece­nia (częściej np. zażywają narkotyki, piją alkohol, mają pogardliwy stosu­nek do kobiet i osób słabszych, częściej oglądają materiały pornograficzne i mają zaburzony system wartości),

• gwałciciele częściej wykazują wahania nastrojów w porównaniu z mężczyznami nie wykazujący mi agresji seksualnej.

Przedstawione powyżej propozycje nie stanowią bynajmniej wyczer­pującego przeglądu typologii i klasyfikacji gwałtów, ale są najbardziej reprezentatywne i chyba najczęściej przytaczane w literaturze przed­miotu. Warto przypomnieć, że dokładne poznanie właściwości popeł­nianych gwałtów pozwala nie tylko na określenie stopnia szkodliwości tych patologicznych i przestępczych czynów, ale przede wszystkim na poznanie wielu cech osobowości sprawcy tych czynów, których znajo­mość jest nieodzowna w konstruowaniu skutecznych programów reso­cjalizacyjnych.

---