Wiek niemowlęcy - Jak rozpoznać ryzyko i jak pomagać?

[w]: Anna Brzezińska „Psychologiczne portrety człowieka”

Bowlby:

- zasadniczą funkcją biologicznych wrodzonych zachowań, pomocnych w osiąganiu i utrzymywaniu bliskości z innymi jest ochrona dziecka przed potencjalnym niebezpieczeństwem

- wrodzone zdolności nakierowujące dziecko na kontakt z innymi stanowią zalążki wew systemu przywiązania , ukierunkowanie na jedną osobę pozwala dziecku sprawnie i w pewny sposób uzyskać poczucie bezpieczeństwa

Najważniejszym zagrożeniem w okresie niemowlęctwa jest nawiązanie niewłaściwej relacji, przywiązania z osobą znaczącą. Jakość przywiązania ma istotny związek z przebiegiem rozwoju psychicznego

Spośród czynników, które determinują jakość przywiązania można wyróżnić:

• uwarunkowania bezpośrednie: właściwości obu uczestników relacji, od których bezpośrednio zależy jakość ich wzajemnych kontaktów

• uwarunkowania pośrednie: można tu wyróżnić właściwości osobowości opiekuna, aktualny kontekst społeczny, w którym opiekun funkcjonuje oraz historię jego dziecięcych doświadczeń opieki

Najważniejszym i bezpośrednim czynnikiem, warunkującym indywidualne różnice w zakresie jakości przywiązania i poczucia bezpieczeństwa jest jakość opieki oraz macierzyńska wrażliwość na sygnały i komunikaty płynące od dziecka.

Macierzyńska wrażliwość - zespół emocjonalnych, poznawczych i społecznych kompetencji opiekuna, wykorzystywanych w tworzeniu relacji z dzieckiem. Wyraża się przede wszystkim stałym nakierowaniem uwagi na dziecko oraz w zdolności do rejestrowania sygnałów bardzo słabych i subtelnych.

Poprawna interpretacja sygnałów i komunikatów płynących od dziecka stanowi podstawę do podjęcia działania, czyli sformułowania przez opiekuna swoistej odpowiedzi. Oprócz tego ważnym elementem wrażliwości macierzyńskiej jest moment i sposób zakończenia interakcji z dzieckiem. Ważny jest fakt, czy interakcja zostaje zakończona - czy w jej efekcie dochodzi do skutecznego zaspokojenia, przywrócenia zakłóconej równowagi i odzyskania poczucia bezpieczeństwa.

Sygnały płynące od dziecka dotyczą jego aktualnych potrzeb i pragnień, stanowią wyraz dyskomfortu lub innych emocji oraz wskazują na chęć nawiązania kontaktu i podjęcia wspólnej aktywności.

Zachowanie matek:

1. ambiwalentny typ przywiązania: brak stałości w sposobie reagowania na sygnały oraz słabe zaangażowanie w interakcje, matka psychologicznie niedostępna dla dziecka, nie zauważa dziecięcych sygnałów i pozostawia je bez odpowiedzi, wzajemne relacje są słabo skoordynowane, reaguje w sposób niewystarczający, matka zajmuje się dzieckiem gdy to zaplanowała, zaangażowanie zmienne, zależne od nastroju, mają problemy z uspokojeniem dziecka

2. unikający typ przywiązania: wysoka arbitralność działań, zahamowanie ekspresji emocji, trudność w przyjmowaniu perspektywy dziecka, reakcje niedostosowane do sygnałów dziecka, matka może nadmiernie kontrolować dziecko i je pouczać, nie respektują autonomii dziecka, ograniczona zdolność do kontaktu emocjonalnego z dzieckiem, kontakt cielesny jest źródłem dyskomfortu, więc matka go unika

3. dezorganizacja przywiązania: u dzieci pojawiają się dziwaczne, nietypowe reakcje wskazujące na silny, trudny do rozwiązania konflikt pomiędzy poszukiwaniem kontaktu z opiekunem a wysokim poziomem obaw przez nawiązaniem tego kontaktu i/lub pozostawieniem w nim, dziecko nie przejawia wzorca przywiązania, ze strony opiekuna jest brak reagowania, dziecko zbliża się i zarazem unika kontaktu z opiekunem

Źródła strachu:

• otwarte wyrażanie wrogości

• zachowania mające na celu wywołanie bólu

• ekspresja złości

• inne sposoby wywoływania poczucia krzywdy i cierpienia bólu

• zachowania mające na celu wystraszenie niemowlęcia: wtargnięcie w przestrzeń osobistą niemowlęcia

• reakcje opiekuna wyrażające jego strach i przerażenie podczas interakcji

• epizody, gdy matki zastygają w bezruchu i tępo wpatrują się w dal

Konsekwencje dezorganizacji przywiązania:

• nieprawidłowe relacje z opiekunem

• agresja wobec rówieśników

• brak emocjonalnego kontaktu z rówieśnikami

• bywa, że łączy się z zaburzeniami psychicznymi (opozycyjno-buntownicze, symptomy dysocjacyjne, objawy lęku i relacje depresyjne)

Znaczenie temperamentu dziecka w rozwoju przywiązania

Wrodzone, stałe cechy temperamentu niemowlęcia mają bezpośredni i decydujący wpływ na rozwój przywiązania, w związku z tym indywidualne różnice w zakresie poczucia bezpieczeństwa dzieci w relacjach z ich opiekunami należałby traktować jako przejaw różnic w zakresie wrodzonych dyspozycji dziecka, ważne są cechy reagowania emocjonalnego, czyli konstytucjonalna skłonność do reagowania emocjami pozytywnymi lub negatywnymi

Istnieją wrodzone, indywidualne różnice w sposobie reagowania niemowląt, w rozwoju przywiązania temperament nie jest czynnikiem decydującym, wrodzone dyspozycje dziecka mogą w mniejszym lub większym stopniu utrudniać właściwą interpretację płynących od niego sygnałów, ale decydujące znacznie dla jakości relacji ma zachowanie opiekuna podejmowane w reakcji na te sygnały

Pośrednie źródła zagrożeń dla rozwoju relacji opiekun - dziecko

1. Zasoby i osobowość opiekuna

• matki dzieci z przywiązaniem bezpiecznym mają podwyższony poziom poczucia własnej wartości, opisują siebie jako niezależne, pogodne, dostosowujące się, czułe i mające zaufanie do siebie

• matki dzieci z przywiązaniem unikającym mają znacząco niższy wskaźnik siły ego, są bardziej labilne emocjonalnie, szybciej się denerwują i mają tendencję do unikania odpowiedzialności za zachowanie

2. doświadczenia opiekuna z dzieciństwa

• wzorzec przywiązania rodziców w znacznej mierze determinuje wzorzec przywiązania niemowląt

• występowanie różnego rodzaju doświadczeń traumatycznych, zwłaszcza jeśli pozostają nierozwiązane , czyli nie są w sposób spójny zintegrowane z pozostałymi treściami wspomnień z dzieciństwa

3. wsparcie społeczne

• kontakty społeczne opiekuna, które są źródłem udzielanej mu pomocy materialnej i/lub instrumentalnej oraz dostarczają wsparcia emocjonalnego

• ważna jest jakość relacji małżeńskich, związki rodzinne, relacje przyjacielskie, stosunki sąsiedzkie

Konsekwencje zakłóceń w rozwoju przywiązania

Wzorzec przywiązania wytycza ścieżki dalszego rozwoju, zwiększając prawdopodobieństwo pojawienia się pewnych rezultatów

• bezpieczne przywiązanie - optymalna podstawa prawidłowego rozwoju osobowości, czynnik ochronny, który zwiększa prawdopodobieństwo wykształcenia prawidłowych mechanizmów adaptacji i sposobów radzenia sobie

• pozabezpieczne przywiązanie - zwiększa prawdopodobieństwo patologii, czynnik ryzyka pojawienia się różnego rodzaju zakłóceń w adaptacji oraz zaburzeń psychicznych

Wpływ wzorców przywiązania w niemowlęctwie na późniejsze funkcjonowanie

• poczucie wartości niższe u dzieci z pozabezpiecznym przywiązaniem (największa różnica - przywiązanie unikające)

• rozbieżności w zakresie zespołu kompetencji ego ( zdolność do elastycznego reagowania, zaradność, wytrwałość, pomysłowość) - dzieci z przywiązaniem bezpiecznym znacznie wyższy poziom prężności ego, dzieci z przywiązaniem ambiwalentnym miały trudności z zachowaniem kontroli w sytuacji trudnej i reagowały impulsywnie a dzieci z przywiązaniem unikającym zdradzały objawy skrępowania i nadmiernej kontroli

• emocjonalna zależności - dzieci z przywiązaniem ambiwalentnym najczęściej szukał bliskości nauczyciela oraz oczekiwały pomocy, dzieci z przywiązaniem unikającym, nie udawały się po pomoc, dzieci z bezpiecznym przywiązaniem starały się skupić uwagę nauczycielki ale robiły to w sposób pozytywny, nie kosztem relacji rówieśniczych

• dzieci bezpieczne są bardziej kompetentne w utrzymywaniu relacji rówieśniczych, bardziej empatyczne, doświadczają więcej pozytywnych emocji w kontaktach oraz częściej nawiązują przyjaźnie

• dzieci unikające są wrogie lub zachowują dystansem, mają skłonność do wykorzystywania rówieśników i podporządkowania ich sobie, mają najniższy poziom empatii

• dzieci ambiwalentne okazują niezaradność w kontaktach rówieśniczych, stają się kozłami ofiarnymi

---