Geneza i istota feudalizmu

1. Istota

1. feudalizm 1) ustrój prawno-polityczny i militarny w X-XV wieku w Europie Zachodniej (też USA i UK); ustrój oparty na 4 założeniach:

• więzi osobistej (dotyczy szlachty): senior-wasal

• stosunek lenny (lenno: ziemia lub ruchomości)

• skupienie pełni władzy politycznej w rękach szlachty (immunitety, przywileje)

• władca najwyższym seniorem - senior wszystkich seniorów

2)ustrój społęczno-gospodarczy w Europie, ale i nie tylko, w okresie średniowiecza i dłużej. Wg marsistów i Francuzów oparty na 3 cechach:

• podzielona własność ziemi

• poddaństwo

• ekonomiczny wyzysk stanu chłopskiego

Czasami traktowano feudalizm jako epokę

Wykształcony ze wspólnoty pierwotnej.

Nadwyżki żywności jako motor zmian (spowodowane wzrostem wydajności - nowe narzędzia: pług żelazny, uprzęże i podkuwanie zwierząt, młyny zbożowe, trójpolówka)

Cechy modelowe feudalizmu:

1. przytłaczająca dominacja rolnictwa (min ¾ społeczeństwa)

2. stagnacyjny, ekstensywny i naturalny charakter gospodarki i wąski zakres wymiany towarowej

3. wielka własność ziemska podstawą ustroju gospodarczego (hołd lenny)

4. monopol własności ziemskiej w rękach feudałów, nierozerwalne związki tej własności z tzw. władztwem; kościół miał przywileje, był ucieczką, pocieszeniem

majątek składał się z własności (np. wiosek): dwór-centrum, grunty wykorzystywane przez chłopów i grunty wspólne (lasy, wody itp.) nazwa

podwójna własność - posiadanie: pan, ale użytkowanie: chłop

5. powszechny system zależności człowieka od człowieka

formy poddaństwa:

• osobiste (np. brak swobody opuszczania wsi); pogłówne: podatek od głowy; monopol: konieczność korzystania z dóbr pana (odpłatnie), np. piekaria, młyn

• gruntowe - brak prawa dysponowania ziemią renta feudalna

• sądowe - pan sądził chłopów

renta feudalna: naturalna, odrobkowa (pańszczyzna), pieniężna (czynszowa)

1. hierarchiczna struktura społeczeństwa

społeczeństwo zróżnicowane:

• majątkowo (klasy i warstwy) - klasy: chłopska i szlachecka, pośrednia mieszczańska

• warstwy dokładniejsze: np. chłopi bezrolni

• miejsce na drabinie feudalnej (np. sytuacja prawna, prawa polityczne, estyma społęczna)

formy układu hierarchicznego:

• zamknięte stany społeczne

• duchowieństwo: szkoły, propagowanie reform, wprowadzanie nowości, gospodarstwa kościelne bardzo dobrze prowadzone, budownictwo (katedry, szkoły), handel (jako pierwsi otrzymali przywileje handlowe), aktywizacja ludności (pielgrzymki, krucjaty), stan otwarty

• rycerstwo: od XI w. Stan zamykano; szkolenie od młodości, paziowie, giermkowie, rycerze pasowani; wzór bohaterstwa, odwagi; przepych i bogactwo strojów

• mieszczaństwo (patrycjat: bogaci kupcy, wszyscy bogaci, prawa miejskie, sprawowali władzę; pospólstwo: rzemieślnicy, kupcy, mieli prawa miejskie, ale nie mieli władzy; plebs: żebracy, margines społeczny, brak praw miejskich)

• chłopi: zróżnicowani majątkowo i prawnie (wolni i poddani), zobowiązani do przymusowej pracy na rzecz pana; chłopi pochodzą od Chama -gorszego syna Noego

• wieloszczeblowa drabina lenna: źródło hierarchizacji - czynniki funkcjonalne, religijne, później przywileje i piętna pochodzenia; podział na „tych co pracuję, tych co wojują i tych co się modlą” - wg Tomasza z Akwinu

1. korporacyjny charakter społeczeństwa:

• gildie, cechy zawodowe

• reprezentowały interesy

• wspólnoty grodzkie - wśród biednych

1. powszechna skłonność klas i warstw społecznych do luksusu - stroje budowle, marnotrawienie zasobów

• Periodyzacja feudalizmu

1. wczesny feudalizm VII-XIIw

2. gospodarka czynszowa XII - połowa XV wieku - rozkwit

3. rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej poł. XV - poł. XVII

4. kryzys gospodarki folwarczno- pańszczyźnianej i upadek gospodarki Polski XVII-XVIII

3. Odmiany feudalizmu

1. różnorodność form lokalnych (wynikało np. z róznych wielkości włości, charakteru poddaństwa, sposobu władztwa, charakteru korporacji)

2. odmiany - oprócz zachodnioeuropejskiego występowały:

• feudalizm wschodni- „azjatycki sposób produkcji”:

• nie istniało prywatne feudalne władanie ziemią

• było podwójne władanie, ale własność posiadania należała do państwa, a użytkowanie do chłopskich wspólnot gminnych

• brak pana feudalnego - odpowiednik: funkcjonariusz państwowy

• systemy irygacyjne: nawadnianie, zapobieganie powodziom, transport produktów - wymagało to koncentracji kapitału - stąd własność państwa

• np. Indie, Chiny, ale i Kreta

• dwie role miasta: handlowa i kulturowo-religijna

• feudalizm afrykański

• nie uprawa, a hodowla zwierząt i pielęgnacja drzew

• zwierzęta były przedmiotem nadań

• ziemia dzieliła się na posiadłości władców, majątki rządców i niższych przedstawicieli władzy

• ziemia uprawiana przez niewolników

• Charakter i organizacja gospodarki feudalnej

1. feudalne władanie ziemią

• dwojaki sposób uformowania

1. we Włoszech, Hiszpanii i płd. Francji - po podbojach German

2. na pozostałych terenach - różnicowanie German i Słowian, podboje, wódz co miał to nadawał

• stosunek lenny

• tworzenie drabiny feudalnej

1. ukształtowanie się stanu rycerskiego posiadaczy lennych praw do ziemi (zamykanie stanu rycerskiego od XI w. Na zachodzie, od XIII na wschodzie)

2. szerzenie religii chrześcijańskiej i powstawanie instytucji kościelnych

3. uzależnianie ludności rolniczej ( w wypadku podbojów czasami dobrowolnie się poddawali)

4. przyznawanie immunitetów ekonomicznych i sądowych od XI wieku

• ekonomicznych: zwalnianie z płacenia świadczeń pieniężnych (chłopów)

• sądowych: zwolnienie chłopa z poddaństwa sądowego

1. wielka władza kościoła: dziesięcina - dochody dochody te nie musiały iść na wojsko - można było je inwestować; monopol na łacinę; ośrodek kultury i nauki

2. rodzaje własności ziemskiej

1. świecka:

• królewska

• rycerska

1. kościelna

1. rolnictwo:

• organizacja we włości (od 1000 do 1500 ha)

• ziemie orne (1/4 dworu, reszta chłopów i wspólna)

• miary obszaru: łan (15-150ha), pług, morga włók

• metody uprawy: trójpolówka, zazwyczaj prymitywne

• duża rola lasów i łąk - polowała tylko szlachta

1. położenie chłopów

• zależność gruntowa: renta ok. 40% produkcji

• zależność osobista: prawo martwej ręki - po śmierci chłopa dziedziczył pan; prawo pierwszej nocy; obowiązek goszczenia

• zależność sądowa

• zależność przyrodnicza: od klimatu itp.

100%= 40% renta feudalna + 10% różne podatki + 10% dziesięcina + surowiec do produkcji + reszta dla chłopa

• bunty chłopskie

1. osadnictwo: rozprzestrzenianie się czynszowej renty, łagodzenie poddaństwa osobistego, samorządy

2. ewolucja renty feudalnej: od naturalnej do czynszowej

przyczyny:

• model konsumpcji panów feudalnych

• wyprawy krzyżowe: przygotowanie, łupy

• likwidacja świt rycerskich - regularne wojsko

• szczególnie w wieku XIV - wynik epidemii - brak rąk do pracy

1. Rozwój miast

• koniec wędrówek, handel morski

• X-XI wiek

• Tworzenie wokół grodu - podgrodzia

• Początkowo produkcja dla dworu

• Nadawanie przywilejów targowych od X wieku

• Lokacja miast: prawa miejskie, samorządy XI-XII wiek

• Autonomie i przymierza miast

• Niezależność przez przywileje handlowe (prawo celne, kształtowanie podatków, prawo składu)

• Gęsta sieć małych miast, największe 50 tys.: Londyn, Wenecja; w Polsce 15-20 tys. Kraków, Wrocław, Gdańsk

• 3 warstwy społeczne

• korporacyjny charakter życia

1. Rozwój handlu

• Okazjonalny handel wędrowny - brak dróg, napady - rzadko wykorzystywany

• Jarmarki, targi - stałe miejsca wymiany od XI wieku, wzrost liczby stałych kupców

• Instytucjonalna ochrona handlu

• „wielki handel”: dalekosiężny (międzynarodowy) z bliskiego wschodu: oliwa, owoce, stal; z dalekiego: przyprawy, tkaniny

---