Reguły dowodowe w postępowaniu cywilnym
Art. 235. Postępowanie dowodowe odbywa się przed sądem orzekającym, chyba że sprzeciwia się temu charakter dowodu albo wzgląd na poważne niedogodności lub niewspółmierność kosztów w stosunku do przedmiotu sporu. W takich wypadkach sąd orzekający zleci przeprowadzenie dowodu jednemu ze swych członków (sędzia wyznaczony) albo innemu sądowi (sąd wezwany).
Art. 236. W postępowaniu o przeprowadzeniu dowodu sąd oznaczony fakty podlegające stwierdzeniu, środek dowodowy i stosowanie do okoliczności sędziego lub sąd, który ma dowód przeprowadzić, a ponadto, jeżeli to jest możliwe, termin i miejsce przeprowadzenia dowodu. Wyznaczając sędziego, sąd może pozostawić mu oznaczenie terminu przeprowadzenia dowodu.
Art. 6 ustanawia podstawową regułę dowodową, zgodnie z którą ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne. Przepis ten nie stanowi natomiast samodzielnej podstawy prawnej rozstrzygnięcia sprawy. Wspomniana reguła pozostaje w związku z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego o dowodach.
Stosowanie do art. 227 KPC, „Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie”. Nie wymagają dowodu następujące fakty:
powszechnie znane (art. 228 § 1 KPC),
znane sądowi urzędowo (art. 228 § 2 KPC),
przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości (art. 229 KPC),
objęte domniemaniami prawnymi, które nie mogą być obalone (wniosek z art. 234 KPC).
Sąd może ponadto uznać za przyznane fakty, jeżeli strona nie wypowie się co do twierdzeń drugiej strony o tych faktach (art. 230 KPC); może też uznać za ustalone fakty, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów (domniemanie faktyczne - art. 231 KPC). O domniemaniach faktycznych, dowodzie prima facie i innych ułatwieniach dowodowych w postępowaniu cywilnym. Domniemania faktyczne i reguły dowodu prima facie.
Przy rozpoznawaniu sprawy na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, zmienionych ustawą z 1.3.1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych ustaw (dz. U. Nr 43, poz. 189),rzeczą sądu nie jest zarządzenie dochodzeń w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron i wykrycia środków dowodowych pozwalających na ich udowodnienie ani też sąd nie jest zobowiązany do przeprowadzenia z urzędu dowodów zmierzających do wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (art. 232 KPC). Obowiązek przedstawienia dowodów spoczywa nastrojach (art. 3 KPC), a ciężar udowodnienia faktów mających dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znacznie (art. 227 KPC) spoczywa na stronie, która z faktów tych wywodzi skutki prawne (art. 6 KC; orz. SN z 17.12.1996 r.).
W praktyce mogą powstawać wątpliwości związane z określeniem, w jakim zakresie oraz na której stronie stosunku cywilnoprawnego spoczywa ciężar udowodnienia faktu. Wątpliwości te są wyjaśniane w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Przykładowo można wskazać na niektóre rozstrzygnięcia tego Sądu.
Ciężar dowodu spoczywa w zasadzie na powodzie (zob. orz. SN z 3.10.1969 r., II PR 313/69, OSN 1970, Nr 9, poz. 147; orz. SN z 5.1.1999 r., III CKN 84/98, niepubl.).
Jeżeli jedna ze stron swoim postępowaniem uniemożliwia lub poważnie utrudnia wskazanie okoliczności drugiej stronie, na której spoczywa ciężar dowodu, to na tę pierwszą stronę przechodzi ciężar dowodu co do tego, że okoliczności takie nie zachodziły.
Podstawa kasacyjna naruszenia art. 6 KC nie może być uzasadniona zarzutem przekroczenia swobodnej oceny dowodów.
Właścicielowi nieruchomości obciążonej przysługuje wynagrodzenie za ustanowienie służebności drogi koniecznej, chociażby nie poniósł z tego tytułu żadnej szkody. Jeżeli jednak szkodę taką poniósł, jest obowiązany wykazać jej wysokość (art. 6 KC; orz. SN z 8.5 2000 r.).
Wykazanie przesłanek mających w ocenie wnioskodawcy uzasadniać nabycie przez niego własności nieruchomości w drodze zasiedzenia obciąża wnioskodawcę (orz. SN z 8.7.1998 r., III CKN 571/97, niepubl.).
Ciężar dowodu, że zawarta przez strony umowa nie odpowiada jednemu z kryterium określonemu w art. 353 KC, obciąża stronę kwestionującą treść tej umowy (orz. SN z 8.6.1998 r.).
Ciężar udowodnienia przesłanek uzasadniających miarkowanie kary umownej obciąża - zgodnie z art. 6 KC - dłużnika, a nie wierzyciela (orz. SN z 15.9.1999 r.).
Wykazanie przesłanek warunkujących dokonanie potrącenia (art.6 KC; orz. SN z 16.11.1998 r.).
W procesie o uchylenie uchwały walnego zgromadzenia spółdzielni wykluczającej członka strona pozwana, tj. spółdzielnia, jest obowiązana udowodnić że istniały podstawy do wykluczenia.
Wpływ formalnego uchybienia na podjęcie czy treść uchwały podjętej przez organ spółdzielni mieszkaniowej jest okolicznością faktyczną, która - w razie gdy nie jest znana powszechnie ani nie została w toku postępowania przyznana przez stronę przeciwną - podlega wykazaniu stosownie do reguł przewidzianych w art. 6 KC i art. 232 KPC (orz. SN z 29.7.1999 r.).
Ogólne zasady regulujące ciężaru udowodnienia faktu uzasadniają jego roszczenie wobec ubezpieczyciela, a na ubezpieczycielu udowodnienia okoliczności pozwalających mu na uwolnienie się od odpowiedzialności (orz. SN z 19.5.1998 r.).
Respektowanie odmowy zwolnienia osoby wskazanej o charakterze świadka z obowiązku zachowania tajemnicy państwowej nie stanowi naruszenia art. 6 KC (orz. SN z 30.5 2000 r.).
Udowodnienie stanu nietrzeźwości kierowcy samochodu w czasie wypadku, jako okoliczności wyłączającej odpowiedzialności ubezpieczyciela, obciąża ubezpieczyciela (uchw. SN z 25.81994 r.).
W sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym ciężar dowodu obciąża z reguły tego uczestnika, który z określonego faktu wywodzi skutki prawne. Tak wiec np. ciężar dowodu wykazania określonych w art. 43 § 2 KRO przesłanek ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków spoczywa na uczestniku postępowania, który zgłosil wniosek o takie ustalenie (orz. SN z 2.10.1997 r., II CKN 348/97, niepubl.). z kolei w postępowaniu o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie ciężar dowodu istnienia przesłanek określonych w art. 172 KC obciąża tego uczestnika, który domaga się wspomnianego stwierdzenia. Może więc budzić wątpliwości pogląd SN, zgodnie z którym na uczestniku postępowania w sprawie o zasiedzenie kwestionującym samoistny charakter posiadania wnioskodawcy spoczywa ciężar udowodnienia tej okoliczności (orz. Sn z 23.5.1997 r., III CKN 69/97, niepubl.).
Artykuł 32 § 1 KRO stwarza domniemanie przynależnoścido dorobku przedmiotów majątkowych nabytych w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub orzez jednego z nich. Przynależność powyższych przedmiotów do majątku odrębnego obowiązany jest udowodnić zainteresowany małżonek (były małżonek ; orz. SN z 11.9.1998 r., I CKN 830/97, niepubl.)>
Z problematyką ciężaru dowodu, a ściśle: wyjątków od reguły podstawowej, pozostaje w ścisłym związku instytucja domniemań prawnych (zob. art. 7 Nb 1 - 3). W wypadku wprowadzenia w ustawie domniemania prawnego wzruszalnego ciężar dowodu spoczywa nie na tej osobie, która z określonego faktu wywodzi skutki prawne, ale na drugiej stronie stosunku cywilnoprawnego.
Wyjątki od reguły podstawowej z art. 6 określone w Kodeksie cywilnym dotyczą m.in. następujących faktów lub praw:
dobrej lub złej wiary (art. 7; zob. Nb 4)
urodzenia się żywego dziecka (art. 9)
bezprawność (art. 24 § 1)
chwili śmierci pspby zaginionej (art. 31 § 1 i art. 32)
służenia so wspólnego użytku sąsiadów urządzeń znajdujących się na granicy sąsiadujących gruntów (art. 154 § 1)
równości udziałów współwłaścicieli (art. 197)
winy (art. 224 § 2, art. 427, 429, 431 i 471)
normalnego związku przyczynowego (art. 427, 433, 434, 435, 436 § 1 i art. 846 § 1), w tym odpowiedzialności za przypadkowe uszkodzenie (pogorszenie) lub utrate rzeczy (casus miętus - art. 225, 478, 714, 739, 754, i 841)
posiadanie samoistnego, ciągłości posiadania i zgodności posiadania ze stanem prawnym (art. 339 - 341)
zapłaty wynikającej z pokwitowaniem (art. 466)
działania dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 527 § 3 i art. 529)
należytego stanu przesyłki (art. 781 § 2)
jednakowej wartości wkładów wspólników w spółce cywilnej (art. 861 § 2)
przymiotu spadkobiercy w osoby legitymującej się stwierdzeniem nabycia spadku (art. 1025 § 2)
Artykuł 471 wprowadza jedynie domniemanie prawne, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Przepis ten odnosi się przede wszystkim do domniemania winy dłużnika, natomiast pozostałe przesłanki odpowiedzialności (niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, szkoda oraz normalny związek przyczynowy miedzy tymi faktami) muszą być zgodnie z ogólną regułą dowodową wykazane przez wierzyciela (zob. orz. SNz 19.12.1997 r.).
Domniemanie prawne, zmieniające podstawową regułę dowodową zostały przewidziane także w przepisach innych ustaw z zakresu prawa cywilnego, np. w art. 62 i 85 § 1 KRO oraz w art. 3 ust. 1 i 2 KWU.