Państwo Franków. podr. s. 15 - 20, 23 - 24 , mapa w podr. ,s. 17 oprac. RM
monarchia patrymonialna - forma monarchii, w której władca jest właścicielem całej ziemi w
państwie, traktuje podległy mu kraj jako własność (swoją i swojego rodu) i swobodnie nim dysponuje,
sprawowaną dożywotnio władzę przekazując potomstwu (łac. pater - ojciec, patrimonium - ojcowizna)
prawo salickie (lex salica) - wczesnośredniowieczne, frankijskie prawo zwyczajowe, spisane na przełomie V
i VI w., za panowania Chlodwiga.
majordom - najwyższy urzędnik w państwie franków w okresie merowińskim (do poł. VIII w.), najwybitniejsi
majordomowie pochodzili z rodu Karolingów (Pepinidów), skupili w swoim ręku pełnię władzy odsuwając od
wpływu na rządy królów z dynastii Merowingów
monarchia karolińska - państwo Franków w okresie panowania dynastii Karolingów
1. Państwo Franków w okresie panowania dynastii Merowingów
panowanie Chlodwiga (480 - 511): twórca państwa Franków, zjednoczył plemiona Franków w jednym państwie, przyjął chrzest obrządku rzymskokatolickiego w 496 r, co zapewniło mu przychylność papieża i cesarza bizantyjskiego (il. w podr. s. 15, rola Klotyldy, relacja kronikarza Grzegorza z Tours - Wiek V - XV w źródłach ,s. 66), sojusz Chlodwiga z Bizancjum, wypierał Wizygotów z Galii pokonując ich pod Vouille w 507 r.
opanowanie przez Chlodwiga i jego następców prawie całej Galii Zaalpejskiej (z wyjątkiem Bretanii) oraz części Germanii - mapa w podr. s. 15
podziały państwa Franków po śmierci Chlodwiga w 511 r. (synowie: Chlodomir, Childebert, Chlotar, Teodoryk; dzielnice: Neustria, Austrazja, Burgundia, Akwitania)
upadek autorytetu i utrata znaczenia politycznego królów z dynastii Merowingów
▪ dziedziczna choroba w rodzie Merowingów (hemofilia - zwana „choroba królewską”) i jej skutki
polityczne - utrata realnej władzy przez królów na rzecz ich ambitnych żon lub majordomów
▪ wojny domowe, prowadzone np. przez ambitne żony słabych, chorowitych królów, np. władczyni Neustrii Fredegundy
z władczynią Austrazji Brunhildą w II poł. VI w.
▪ „wiara Merowingów w magiczną moc długich włosów, których obcięcie uważano za utratę mocy, a tym samym utratę
prawa do sprawowania władzy królewskiej” (cyt. za podr. Operonu, s. 37)
▪ pozycja polityczna ostatnich Merowingów w świetle relacji kronikarza Einharda - podr. s. 23
- wzrost znaczenia majordomów z rodu Pepinidów - Karolingów
▪ rządy majordoma Karola Młota - ponownie zjednoczył państwo (przezwyciężył jego podział na
dzielnice), pokonał Arabów pod Poitiers w 732, jego synem był Pepin Mały
- drzewo genealogiczne Pepinidów - Karolingów (od Pepina z Heristalu do wnuków Karola Wielkiego)
2. Panowanie Pepina Małego (751 - 768) - pierwszy król Franków z dynastii Karolingów
poparcie papieża dla Pepina Małego dążącego do detronizacji króla z dynastii Merowingów i
objęcia tronu królewskiego: pytanie skierowane do papieża przez posła Pepina „W naszym
królestwie król nie sprawuje już władzy. Czy to dobrze, czy źle?”, odpowiedź papieża: „Lepiej
ustanowić królem tego, który sprawuje władzę realną, ponieważ w ten sposób porządek rzeczy nie
będzie zakłócony”
detronizacja przez Pepina Małego w 751 r. ostatniego króla z dynastii Merowingów Childeryka III (zjazd w Soissons - ogłoszenie Pepina królem przez wiec Franków, namaszczenie Pepina na króla przez św. Bonifacego - arcybiskupa Moguncji zwanego później „Apostołem Niemiec”)
- sojusz Pepina z papieżem i utworzenie Państwa Kościelnego (patrimonium Sancti Petri)
▪ w wyniku zwycięskiej wojny Pepina z Longobardami (zagrażającymi Rzymowi) zostało utworzone w
Italii w 755 r. Państwo Kościelne (ze świecką władzą papieża) - mapa w podr. s. 17, papież Stefan II
3. Wojny i zdobycze terytorialne Karola Wielkiego (768 - 814), mapa w podr. ,s. 17
- podbój państwa Longobardów w 774 r. , zdobycie księstwa Bawarii, długoletnie wojny z Sasami
(772 - 804), wyprawy przeciw Arabom na Płw. Iberyjski (śmierć hrabiego Rolanda w 778 r. - w czasie
powrotu z wyprawy przeciw Arabom - w bitwie z Baskami w wąwozie Ronsewalles), wojna z Awarami (796)
- zdobycze terytorialne Karola Wielkiego: północna i środkowa Italia (w wyniku podboju państwa
Longobardów), Bawaria, Saksonia, Panonia (w wyniku wojny z Awarami),
północna część Płw. Iberyjskiego aż do rzeki Ebro (w wyniku wojen z Arabami) - mapa w podr. s. 17
4. Koronacja Karola Wielkiego na cesarza rzymskiego w 800 r. (przez papieża Leona III w Rzymie,
25 XII 800 r.) znaczenie koronacji: nawiązanie do tradycji cesarstwa rzymskiego, próba odbudowy
cesarstwa zachodniorzymskiego (relacje źródłowe w podr. s. 24), zabiegi Karola o małżeństwo z
cesarzową bizantyjską Ireną jako próba połączenia cesarstwa zachodniego ze wschodnim
5. Polityka Karola Wielkiego wobec Kościoła - cezaropapizm, dążenie króla do podporządkowania
Kościoła (zob. listy: Karola do papieża, Alkuina do Karola - podr. s. 23), reforma klasztorów, reforma liturgii i
szkolnictwa
6. Ustrój społeczny i polityczny monarchii karolińskiej (schemat w podr. s. 18)
monarchia patrymonialna
zróżnicowanie etniczne monarchii karolińskiej (przewaga ludności pochodzenia romańskiego w zachodniej części państwa i w Italii, pochodzenia germańskiego we wschodniej części państwa)
dwa systemy prawne w państwie
brak stałej siedziby władcy (dwór wędrowny), Akwizgran (Aachen) jako najważniejsza siedziba Karola Wielkiego, w pewnym sensie stolica monarchii karolińskiej - il. i jej opis - podr., s. 19
państwo podzielone na dwa typy okręgów administracyjnych - hrabstwa (ok 700) i marchie (powstają na pograniczach państwa), przykłady marchii (mapa w podr., s. 17)
urzędnicy w państwie Franków: urzędnicy centralni (palatyn, kanclerz, stolnik, cześnik, komornik), urzędnicy lokalni (hrabiowie, margrabiowie - sprawują władzę w okręgach przygranicznych - marchiach, mają prawo prowadzenia lokalnych wojen)
rola specjalnych wysłanników króla - kontrolerów, inspektorów (missi dominici), ich zadaniem jest kontrola urzędników
kapitularze - pisemne rozporządzenia Karola Wielkego
nadawanie przez króla beneficiów (ziemia nadawana przez władcę w dożywotnie użytkowanie, jako wynagrodzenie za sprawowany urząd)
rola wieców w państwie (zgromadzenie mężczyzn - wojowników frankijskich, wpływające na decyzje władcy
polityka Karola Wielkiego wobec Kościoła - cezaropapizm, dążenie króla do podporządkowania Kościoła (zob. listy: Karola do papieża, Alkuina do Karola - podr. s. 23) , reforma klasztorów, reforma liturgii i szkolnictwa
reforma monetarna Karola Wielkiego (m.in. wprowadzenie denara - nowego typu monety srebrnej)
7. Renesans karoliński - ożywienie kulturalne w monarchii karolińskiej (od poł. VIII w. do poł. IX w.)
najważniejsze przejawy renesansu karolińskiego:
reforma szkolnictwa: upowszechnienie nauczania w j. łacińskim siedmiu sztuk wyzwolonych, czyli „artes liberales” ( stopień niższy trivium: gramatyka, retoryka, dialektyka i stopień wyższy quadrivium: arytmetyka, geometria , muzyka , astronomia), tworzenie szkół, utworzenie szkoły pałacowej w Akwizgranie
reforma pisma: zastąpienie kursywy merowińskiej (pismo trudne do odczytania) minuskułą karolińską il. w podr., s. 18 znaczenie minuskuły karolińskiej - z niej wywodzą się późniejsze małe litery drukowane w alfabecie łacińskim
reforma klasztorów i życia zakonnego (wprowadzenie do klasztorów reguły św. Benedykta),
ujednolicenie liturgii, wzrost znaczenia łaciny jako języka liturgii oraz języka urzędowego w monarchii karolińskiej,
architektura karolińska - kaplica pałacowa w Akwizgranie (wpływy rzymskie i bizantyjskie w architekturze), il. w podr. s. 19
najważniejsi przedstawiciele renesansu karolińskiego ▪ Alkuin - zakonnik, doradca Karola W. w sprawach Kościoła, kultury i oświaty, inicjator wprowadzenia
do szkół programu 7 sztuk wyzwolonych, twórca szkoły pałacowej w Akwizgranie
▪ Einhard - kronikarz, historyk, autor Żywotu Karola Wielkiego - Vita Caroli Magni
▪ Paweł Diakon, Historia Longobardów
8. Historyczne znaczenie monarchii karolińskiej
monarchia karolińska (od koronacji Karola Wielkiego na cesarza) jako próba odnowienia cesarstwa
zachodniorzymskiego
postać Karola Wielkiego w średniowiecznej Europie pełniła funkcję archetypu władcy idealnego (od imienia Karola w pochodzi w językach słowiańskich wyraz „król”, zob. relację Einharda o życiu Karola Wielkiego - Wiek V - XV w źródłach, s.72
istnienie monarchii karolińskiej wywarło ogromny wpływ na kształtowanie się poczucia kulturalnej i politycznej jedności Europy łacińskiej,
rozpad monarchii karolińskiej zapoczątkował proces kształtowania się nowych państw - Francji, Niemiec, Włoch
na dawnych obszarach monarchii karolińskiej (w różnych jej częściach) zaczęły kształtować się nowe języki, przede wszystkim j. francuski (w wyniku wpływu na łacinę elementów celtyckich - galijskich i germańskich - Frankowie), włoski (w wyniku wpływu na łacinę elementów germańskich - Ostrogoci, Longobardowie), niemiecki (między Renem a Łabą - na obszarze dawnej Germanii)
wpływ renesansu karolińskiego na kulturę średniowiecznej Europy (np. oparcie programu nauczania w średniowiecznej Europie łacińskiej na 7 sztukach wyzwolonych, zastosowanie minuskuły karolińskiej w alfabecie łacińskim)
spory między historykami francuskimi i niemieckim o świadomość etniczną Karola Wielkiego („Charle Magne” czy
„Karl der Grosse”?) i ich rola polityczna w XIX i XX w. , pochodzenie etniczne Karola Wielkiego: nie był ani Niemcem ani
Francuzem, był Frankiem, a Frankowie należeli do plemion germańskich, nie świadczy to jednak o jego świadomości etnicznej
8. Rozpad monarchii karolińskiej
przyczyny rozpadu: ogromne terytorium trudne do utrzymania przez jeden ośrodek władzy, zróżnicowanie etniczne monarchii karolińskiej (przewaga ludności pochodzenia romańskiego w zachodniej części państwa i w Italii, pochodzenia germańskiego we wschodniej części państwa), walki między wnukami Karola Wielkiego
- postanowienia i znaczenie układu w Verdun w 843 r., podział monarchii karolińskiej na trzy
części: mapa w podr. s. 20
▪ państwo Lotara (podlegało następnie kolejnym podziałom)
▪ państwo Karola Łysego (królestwo zachodniofrankońskie - późniejsza Francja)
▪ państwo Ludwika Niemca (królestwo wschodniofrankońskie - późniejsze Niemcy)
krótkotrwałe zjednoczenie monarchii karolińskiej przez Karola Grubego (885 - 887)
Proces decentralizacji władzy w państwach ostatnich Karolingów
wzrost znaczenia możnych (feudałów - np. hrabiów, margrabiów, książąt), osłabienie pozycji
politycznej króla
kształtowanie się systemu lennego - feudalnego (związków zależności między seniorem i wasalem) w państwach ostatnich Karolingów
wzrost zagrożenia ze strony Normanów (Wikingów), np. podbój przez Normanów ujścia Sekwany w początkach X w. (i utworzenie na tym obszarze księstwa Normandii, jej władcy uznali się lennikami króla Francji
Wygaśnięcie dynastii Karolingów ▪ w królestwie wschodniofrankońskim (w Niemczech) w 911 r., wraz ze śmiercią króla Ludwika
Dziecięcia
▪ w królestwie zachodniofrankońskim (we Francji) w 987 r., wraz z objęciem tronu francuskiego
przez Hugona Kapeta - pierwszego przedstawiciela nowej dynastii Kapetyngów
11. Historiografia Franków (kronikarze w państwie Franków), zob. podr. Operonu, s. 9-11
A. Okres merowiński
- kronika Grzegorza z Tours z II poł. VI w., Historia Franków (Historia Francorum) - opis m .in.
okoliczności chrztu Chlodwiga
- kronika Fredegara z VII w. (opis m.in. pierwszego państwa słowiańskiego istniejącego w VII w. -
tzw. państwa Samona)
B. Okres karoliński
- Roczniki Fuldajskie (obejmujące lata 680 - 901)
- kronika Einharda z I poł. IX, Żywot Karola Wielkiego (Vita Caroli Magni)
- kronika Pawła Diakona, Historia Longobardów 12. Dodatkowe teksty źródłowe (spoza podręcznika) - zob. Wiek V - XV w źródłach, s. 61 - 78
- okoliczności przyjęcia chrztu przez Chlodwiga w świetle kroniki Grzegorza z Tours
- fragmenty prawa Franków salickich (tzw. prawa salickiego - lex salica)
- Einhard o życiu Karola Wielkiego
- Einhard o wojnach Karola Wielkiego
- Roczniki fuldajskie o podziale monarchii Karola Wielkiego
„Nie słuchajcie tych, którzy mówią: Głos ludu to głos Boga”, Alkuin (cyt. za: Wiek V - XV w źródłach, s. 78)
„Bez wątpienia dobrze wykonana praca ma większą wartość niż wielka wiedza, ale bez wiedzy niczego nie
udałoby się wykonać dobrze”, z kapitularza (rozporządzenia) Karola Wielkiego (cyt. za podr. Operonu, s. 168)
„In terram salicam mulieres non succedant”, art. 59 prawa salickiego
3