1. Mallarmé, Baudelaire, Rimbaud jako patroni dwudziestowiecznej liryki.

• depersonalizacja liryki, znika podmiotowe ja, poeci przeklęci, otoczeni legendą literacką, którą sami sobie stworzyli;

- Charles Baudelaire (1821-1867) - ojciec ksiądz, potem urzędnik, etap cygański - alkohol i narkotyki; romanse z Jean Duval - aktorka kreolka i Madamde Sabatié, która tworzyła środowisko literackie; 1854 Kwiaty zła; tłumacz Edgara Allana Poe, sprawozdania z ASP, 1864 czasopismo Figaro, gdzie ukazały się fragmenty Paryskiego spleenu; wyjazd do Brukseli, syfilis, paraliż;

• status poety nieprzystosowanego, mistyczna koncepcja świata, niemoralność;

• koncepcja epoki schyłkowej - kategoria nowoczesności (modernité), status człowieka rzuconego w nową cywilizację miasta i techniki, atrofia ducha, powstanie nowego, zepsutego piękna;

• nienawiść do gazet - wypaczają język i fotografii- są reprodukcją rzeczywistości; obrzydzenia dla zrozumiałości;

• poeta wyprzedzający epokę

• kult formy artystycznej, kondensacja słowa, wyobraźnia;

• nie tworzy alternatywnych światów, ale rozbija rzeczywistość;

• piękno nie realizuje się w sferze przedstawienia;

- Confiteor artysty - romantyczno-sentymentalny obraz; integracja, ucieleśnienie; rodzi się cierpienie - nie rzutuje własnych uczuć; zgłębianie piękna;

- erotyki - kreacje estetyczne, wizualizacje: Do Madonny - ex voto w stylu hiszpańskim; gra z wizerunkiem Matki Boskiej Boleściwej - dekompozycja i złożenie w nowym kontekście; posmak bluźnierczy; praca wyobraźni, która kreuje ukochaną wg pewnej matrycy; Olbrzymka - apoteoza kobiecości i cielesności - przestrzeń, z którą mężczyzna robi, co chce;

• pojęcie nowoczesności - człowiek wyrwany z natury, żyje w mieście, a więc skazany jest na samotność i alienację; piękno - przeraża, wyprowadza ducha z atrofii;

• Baudelaire jako prekursor kubizmu

- Gra - dom publiczny - alegoria, sytuacja zarazem pociągająca i odrażająca dla przebywającego tam człowieka; podmiot - outsider pozbawiony wartości, niemający odwagi przyznać, że wszystko jest nicością; nihilizm - wyzwolenie;

- polemika chrześcijańska: symbolika, topika religijna; raj nie wiążę się z transcendencją - idealna nicość; Zaparcie się świętego Piotra - reinterpretacja postaci Chrystusa jako ofiary boskiej logiki świata, bo ma w sobie człowieczeństwo; odrzucenie pokory w imię buntu, satanistycznego gestu niezgody; najbardziej słaby z Apostołów jest skałą, na której powstał Kościół;

- Sen paryski - świat senny - świat idealny, imaginacja; wyjałowiony, pozbawiony natury, kamień i woda; brak dźwięku, formy zamknięte, kanciaste; bezczasowość - ruch bez źródła i cech; tonacja diamentowa; napisany po opium - możliwość oderwania od rzeczywistości (pierwszy wiersz Coleridge'a);

- Pieśń jesienna - miłość substytut doświadczenia rzeczywistego, nie sposób osiągnąć prawdziwe szczęście, dojrzała refleksja;

WPROWADZONE PRZEZ BAUDELAIRE:

- surnaturalizm - nadnaturalizm; koncepcja twórczości odrywającej się od mimetyzmu;

- dekonstrukcja - rozbicie, by ułożyć z niego sztuczną całość;

- deformacja - nieoddawanie rzeczywistości

- zwierciadło - tylko jeśli pokazuje samego siebie

- abstrakcja - sztuka zrodzona z wyobraźni, nie może naśladować; kiedy pojęcie to oznaczało dystansowanie się twórcy do dzieła;

- Arthur Rimbaud (1854-1891) - cudowne dziecko, zakończył twórczość w 1873 w wieku 19 lat; wiersze łacińskie i klasyczne; ucieka z domu w wieku 15 lat; w Paryżu związek ze starszym i żonatym Paulem Verlainem; zaciąga się do Legii Cudzoziemskiej, ale dezerteruje, handel bronią, Afryka, związek z czarnoskórą kobietą; umiera na raka w Marsylii;

- początkowo: erudycja i znajomość tradycji;

- 1871 dwa Listy Jasnowidza- Voyeur: I: program poetycki i życiowy - biografia jako materiał doświadczalny dla poezji, najpierw piszę, potem żyję; Je est un autre - „Ja to ktoś inny”, „Ja myślę” jako „mnie myślą”; idea wieszczenia: jestem poetą - składam się w ofierze sztuce bez przekazu; poeta to ktoś, kto wyrywa się z tego co znane w stronę tego, co obce; II: poezja będzie uprzedzała ludzkie działania; pusty profetyzm; brak celowości, eksperyment - doświadczenie na sobie, figura eksploracji; obecny przy wykluwaniu swojej myśli; odrzucenie dziedzictwa literatury, ewolucja autorytetu; poezja działanie - ofiara własnych idei;

- inspiracja zewsząd, kiczu i literatury wysokiej;

- różnica z Baudelairem: R. stosuje dekonstrukcje nie po to, by rozbić rzeczywistość, ale by pokazać rdzeń obcy, to, co niezrozumiałe;

- eksplozja, fuzja między poezją a prozą; proza poetycka Sezon w piekle i Iluminacja;

- Statek pijany 1871 - bez załogi, płynie sam; reprezentacja „ja” - rzecz materialna, brak podmiotowości; obrazowanie kolonialne, kwintesencja dzikości, bunt - odwołuje się do dobrze zakorzenionych matryc literackich; Statek pijany, zawierający sporo ukrytych wątków autobiograficznych, był dla samego Rimbauda swoistym testamentem, w którym autor żegnał się z Europą i − zebrawszy odpowiedni plon doświadczeń potrzebnych do roli "jasnowidza" − przeczuwał swoją rychłą śmierć dla świata; wiersz rozpoczyna symboliczna scena odpłynięcia tytułowego statku w "ujścia stronę", która oznacza nieograniczoną wolność człowieka oraz jego dążenie do coraz większej świadomości, intuitio mystica ("rozprężenie wszystkich zmysłów"); początkowo podróż wiedzie przez aury piękna i fantazji; im głębiej jednak kapitan kieruje swój statek w Ocean − tym bardziej niezrozumiałe i przerażające spotykają go wizje; w końcu, zrezygnowany i przesiąknięty bólem, pragnie wyrzec się wielkich porywów ducha na rzecz powrotu do dzieciństwa ("Dziecina pełna smutków, kucnąwszy nad bagnem, puszcza statki wątlejsze od pierwszych motyli"); przemiany świadomości podmiotu lirycznego w Statku pijanymw kilka lat później znalazły przełożenie w filozofii Friedricha Nietzschego: "Jak duch stał się wielbłądem, wielbłąd lwem, a wreszcie lew dzieckiem";

- Usta ciemności - wiersz profetyczny, wyjaśnienie cierpienia; relacja Rimbauda z matką;

- Zła krew - poemat; prototyp strumienia świadomości; obrzydzenia dla demokracji - miałkość, niewolnictwo; kolonialno-rasowa metaforyka; obraz buntu; dominacja na poziomie społecznym; krew pogańska - siła, przyłączenie się do wspólnoty pierwotnej; nawrócenie - powrót na łono ideałów europejskich - śmierć dla duszy; brak etapów przyczynowo-skutkowych, rozbita przedmiotowość;

- Przywyknę do tego - rezygnacja, stereotyp europejski, wieloznaczność interpretacji; to, co święte; zawsze jest też przeklęte; nie buntuje się przeciwko czemuś konkretnemu - bunt jako energia, polemizuje z różnymi ideami, ale nie deklaruje celowości;

- poetyka negatywna - mogę powiedzieć co nie jest, ale nie czym jest, zdaje mi się, lecz nie wiem;

- głód, pragnienie, nienasycenie - istota człowieczeństwa; sytość to cecha zwierzęca

- Komedia pragnienia - cz. II topika wodna, różnej upostaciowanie samego żywiołu wody - kwestionuje jego moc, bo go nie zaspokaja; żadne konstrukty kultury nie są w stanie zaspokoić duchowego pragnienia;

- Alchemia słowa - założenia poezji, „historia moich szaleństw”; źródła inspiracji - wszystko!; kolor samogłosek - obrazowanie synestezyjne, „notowałem niewyrażalne”; figura Midosa - nienasycenie; „nieporządek mojego umysłu został uświęcony” - metafora jako figura myśli; cierpienie poety - kapłana, pośrednika;

- Zasiedziali - skłonności turpistyczne; motywem starcie z bibliotekarzem; ktoś, kto siedzi - wynaturzenie z tego wynikające - alegoria stanu przyzwyczajenia, z którym R. walczył; książki = starość;

- Iluminacja - podmiot jest już trupem;

- Stéphane Mallarmé (1848 - 1898) - rodzina urzędnicza, pracował w biurze, romans z guwernantką; nauczyciel angielskiego na prowincji, a potem w Paryżu; we wtorki prowadził salon literacki; tłumacz Poego, współistniał z impresjonistami; koncepcja sztuki ogólnie, nie tylko literatury, chociaż jest literatem;

• poezja - wyrażenie niewyrażalnego: „Poezji nie robi się z pojęć, myśli. Poezję tworzy się z słów”; poezja brzmi, sens wtóry, muzyka absolutna - wyraża samą siebie; poezja jako gra słów, poezja jest o niczym; poezja - cierpienie papieru; poezja znaczy poprzez układ, rozkład słów na płaszczyźnie;

• wyraz nowoczesnej świadomości

• ewolucja poezji Mallarme - odrzucenie rzeczywistości, kreowanie światów, rajów niezrozumiałych;

• literatura przeciwieństwo poezji jako śpiewu; brzmienie słowa i typografia- wizualizacja;

• nihilista;

- Zmęczony gorzkim odpoczynkiem - pretekst do napisania wiersza: chińska filiżanka - zbytnia subtelność; odrealniony obraz, rozbicie składni, porządku myślenia - analogia zjawiska muzycznego np. Debussy;

- Rzut kośćmi nie zniesie przypadku - w znaczeniu nie unicestwi; aleatoryzm - tytuł linią główną poematu, reszta - dopełnienie tego zdania; rozrzucone słowa, czytelnik tworzy poezje; idea dotyczy przypadku odczytania; ruchy awangardowe;

• tekst pełni funkcje partytury - wykonanie głosowe z interpretacją, różnica wielkości głosek, zmiana głosu, intonacji;

• pismo z lewej do prawej, z góry do dołu - respektuje tradycję;

• wspólne źródło wszelkiej poezji - ekspresja;

• ojciec POEZJI GRAFICZNEJ;

2. Główne kierunki w liryce początku XX wieku: futuryzm, surrealizm, dadaizm, ekspresjonizm, imaginizm, imażynizm, akmeizm.

- futuryzm - 1909 pierwszy ruch awangardowy; Tommaso Marinetti i Umberto Bocciani ogłosili manifest (akt artystyczny) w czasopiśmie włoskim i w Le Figaro w Paryżu; 11 punktów nowego kierunku (agresja, amoralizm): zuchwałość, odwaga, bunt, sławią agresywny ruch, piękno prędkości, zapał, entuzjazm poety, walka jest piękna, żyjemy w absolucie, wojna - higiena i pogarda, apel o zniszczenie bibliotek i muzeów, tłum, praca, urbanizm; kobieta = matka - ośrodek zachowawczy, siła wsteczna, istota biologiczna, siła wsteczna; swoboda doboru środków artystycznego wyrazu; J. Stempowski Chimera jako zwierzę pociągowe - sztuka przedmiotem handlu, dzieło sztuki nie istnieje bez komentarza - procedyzm;

- surrealizm (zwany także nadrealizmem) - kierunek w sztuce powstały w 1924 we Francji, początkowo występujący wyłącznie w literaturze, później w sztukach plastycznych, filmie i teatrze. Termin ten stworzył w 1917 roku Guillaume Apollinaire; w założeniach miał to być bunt przeciw klasycyzmowi, realizmowi, empiryzmowi, racjonalizmowi, utylitaryzmowi i konwencjom w sztuce; teoretykiem tego nurtu był filozof i poeta André Breton. Rok po ogłoszeniu Manifestu surrealistycznego, w 1925 odbyła się pierwsza wystawa. Od 1924 grupa surrealistów wydawała pismo "Rewolucja surrealistyczna"; w malarstwie założeniem surrealizmu było "wyrażanie wizualne percepcji wewnętrznej". Artyści starali się wykreować obrazy burzące logiczny porządek rzeczywistości. Często były to wizje groteskowe, z pogranicza jawy, snu, fantazji, halucynacji, a odsunięte od racjonalizmu; przedstawicielami tego nurtu w malarstwie byli: Salvador Dalí, Giorgio de Chirico, Max Ernst, Hans Arp (również w poezji), Marcel Duchamp, Francis Picabia, Osvaldo Licini, René Magritte. W roku 1924 powstało Biuro Poszukiwań Surrealistycznych stanowiące rodzaj poradni. Poeci tworzący w stylu surrealizmu to m.in.: Philippe Soupault, Louis Aragon, Paul Éluard, Michel Leiris, Benjamin Péret, Tristan Tzara, René Char (jego wczesna twórczość), Aimé Césaire; jako istotną inspirację dla dzieł surrealistów przyjmuje się malarstwo Hieronima Boscha, żyjącego na przełomie XV i XVI wieku. Ponadto korzystali oni z doświadczeń dadaizmu. Natomiast jeśli chodzi o inspirację literacką, ich mistrzem był Comte de Lautréamont, ze względu na książkę, którą napisał w 1868-69 pt. Les Chants de Maldoror (Pieśni Maldorora). W 1938 André Breton nazwał jego poezję "klatką z azbestu zamykającą serce rozżarzone do białości". Z tym samym entuzjazmem przyjmowali gwałtowne zerwanie Lautréamonta z poglądami, które zawarł w Pieśniach Maldorora. Istotna dla surrealistów była także twórczość Rimbauda; celem ich działania było zbadanie sfery nieświadomości, uważali bowiem, że człowiekiem rządzą siły niezależne od jego świadomego "ja" - surrealiści zafascynowani bylihipnozą, pismem automatycznym, mediumizmem - jednym słowem zjawiskami, których badaniem zajęła się rozwijająca się w owym czasie psychoanaliza; jej najwybitniejszymi przedstawicielami byli wówczas Carl Gustav Jung i Zygmunt Freud. Mimo, iż surrealiści odwoływali się do teorii Freuda, on sam pisał po spotkaniu z Salvadorem Dalí: jestem wciąż skłonny uważać surrealistów [...] za stuprocentowych wariatów; przypisywali ogromną rolę niepohamowanej wyobraźni, czerpali również z niektórych założeń romantyzmu. Pragnęli odnajdywać i kultywować cudowność, a także dramatyzować nawet pozornie zwyczajne wydarzenia. Duże znaczenie miał dla nich także element zaskoczenia, absurdu i nonsensu; czerpali z niego wszyscy twórcy surrealizmu, także m.in. Meret Oppenheim; Surrealiści pisali również listy otwarte, m.in. do papieża, Dalajlamy, rektorów uniwersyteckich. Miały one na celu prowokację intelektualną; grupy surrealistyczne istniały, a niekiedy istnieją do dziś również poza Francją, m.in. w Belgii, Wielkiej Brytanii i w dawnej Czechosłowacji; zjawisko późniejsze, po I wojnie światowej; 1924 Andre Breton - apologia wyobraźni, poezja to rzecz wyobraźni; odwoływanie się do dzieciństwa, odkrycia Freuda: odkrycie podświadomości, sen, uogólnienie, krytyka realizmu, projekt równowagi między życiem a snem; Breton: surrealizm - czysty automatyzm psychiczny, który ma służyć do wyrażenia bądź w słowie, bądź w piśmie, bądź innym sposobem, rzeczywistego funkcjonowania myśli; dyktowanie myśli wolne od wszelkiej kontroli umysłu, poza wszelkimi względami estetycznymi czy moralnymi; opiera się na wierze w nadrzędną rzeczywistość pewnych form skojarzeniowych, dotąd lekceważonych, we wszechpotęgę marzenia, w bezinteresowną grę myśli; dąży do ostatecznego zniszczenia wszelkich innych mechanizmów psychicznych i zajęcia ich miejsca w rozwiązywaniu podstawowych zagadnień życia; inspiracja Marksem; odrzucenie języka codziennego i język prozy, bo poezja miała wyrażać reality mysterieuse;

André Breton był jedynakiem, pochodził z rodziny drobnomieszczańskiej i katolickiej, w której matka narzuciła rygorystyczny rodzaj wychowania. Dzieciństwo spędził spokojnie, w Pantin (Seine-St-Denis). Uczył się w szkole średniej w Paryżu, w collège Chaptal, następnie uczęszczał do "sekcji nowoczesnej" (bez łaciny ani greki^[2]). Nauczyciel retorykizwrócił uwagę na André Bretona i zapoznał go z twórczością Charles Baudelaire'a i Joris-Karl Huysmansa, a nauczyciel filozofii wskazał mu przeciwieństwa między pozytywizmem ("Discours sur l'esprit positif: Ordre et progrès, wyd. Vrin, 2002 - Dyskurs o pozytywnym umyśle: Porządek i postęp) a ideami heglizmu^[3]. Nawiązuje przyjaźń z Théodorem Fraenkelem i René Hilsumem, który publikuje jego pierwsze utwory poetyckie w szkolnym przeglądzie literackim. Ku niezadowoleniu rodziców, którzy pragnęli by został inżynierem, wstąpił wraz z Fraenkelem do klas przygotowawczych do PCN. W dniu wypowiedzenia wojny przez Francję przebywał z rodzicami w Lorient (Morbihan). Miał ze sobą jedną książkę: wybór wierszy Arthura Rimbaud i zarzucał przyjacielowi, Fraenkelowi jego brak entuzjamu wobec "niższości artystycznej dzieła realistycznego w stosunku do innego". W sierpniu r. 1915 Breton został uznany za zdolnego do służby wojskowej i wysłany do artylerii w Pontivy by pobierać nauki w zakresie, który później określił jako "kloakę krwi, głupoty i błota". Lektura intelektualistów takich jak Maurice Barrès czy Henri Bergson wzmocniła jego niechęć do nacjonalizmu. Niebawem skierowano go pracy w szpitalu w Nantes. W tym okresie napisał swój pierwszy list do Guillaume Apollinaire'a i dołączył wiersz "Grudzień" (Décembre). W lutym lub marcu 1916 r. spotkał żołnierza na rekonwalescencji: Jacques'a Vaché. Było to dla Bretona objawienie. Vaché określał próby literackie Bretona jako przeciwieństwo dzieła Alfreda Jarry, przypisywał mu "wewnętrzną dezercję od samego siebie"^[7] i domagał się jednego tylko prawa: "Umoru". Po powrocie do Paryża (1917 r.) poznał Pierre'a Reverdy, z którym współpracował w piśmie Nord-Sud i Philippe'a Soupault, którego przedstawił mu Apollinaire, mówiąc: "Musicie zostać przyjaciółmi". Dzięki Soupault odkrył Chants de Maldoror Lautréamonta, które wzbudziły w nim dużo emocji^[9]. W liście do Fraenkela z lipca 1918 r. Breton wspomniał o projekcie opracowania wraz z Aragonem i Soupault książki o kilku malarzach, w tym o Giorgio de Chirico, André Derainie, Juanie Gris, Henri Matisse'ie,Picasso, Henri Rousseau... Zamierzali przedstawić "na sposób angielski" życie artysty (Soupault), analizę ich dzieł (Aragon) i uwagi o sztuce (Breton). Miały być tam także zamieszczone utwory poetyckie autorów książki nawiązujące do niektórych obrazów. Z Zurychu, Berlina i Kolonii, mimo wojny, cenzury i nastrojów antyniemieckich, docierają echa manifestów dadaistycznych, a także niektóre ich publikacje, jak Manifest Dada 3. W styczniu 1919 zmarł Jacques Vaché. Głęboko poruszony Breton zobaczył reinkarnacjęducha rewolty swojego przyjaciela w Tristanie Tzara: "Już nie wiedziałem gdzie szukać odwagi, jaką pan okazuje. Teraz kieruję wzrok na pana." Po wydaniu zbioru młodzieńczych wierszy napisanych w latach 1913 - 1918 (Mont de piété - Bank miłosierdzia), Breton i Soupault zaczynają eksperymentować z pismem automatycznym. Teksty są pisane bez refleksji, bez zatrzymywania się, w różnych tempach, bez poprawek czy namysłu. Les Champs magnétiques (Pola magnetyczne) napisane w maju i czerwcu r. 1919 zostały opublikowane rok później. Sukces wśród krytyków przyczynia się do uznania utworu za prekursorski w stosunku do surrealizmu. Aragon, Breton i Soupault, "trzej muszkieterowie", jak lubił ich nazywać Paul Valéry, zakładają pismo Littérature ("Literatura"), planowane już od lata 1918 r., którego pierwszy numer pojawia się w lutym r. 1919. Od marca do ekipy dołącza poznany przypadkiem Paul Éluard. W "Literaturze" publikowane są kolejno "Poezje" Lautréamonta, fragmenty Les Champs magnétiques i ankieta "Dlaczego piszecie?". Mimo to Breton nie jest zadowolony z pisma. Niebawem, dzięki spotkaniu Francisa Picabii, którego inteligencja, poczucie humoru, wdzięk i żywotność go ujęły, Breton zrozumiał, że nie ma już czego spodziewać się po "starszych", ani po Esprit nouveau (Nowy stan ducha) Apollinaire'a, z jego francuskim zdrowym rozsądkiem i wstrętem wobec chaosu^[14], ani po przebudzeniu Paula Valéry^[15], czy też po "nowoczesnych" (Jean Cocteau, Raymond Radiguet, Drieu La Rochelle) powtarzających wciąż tradycyjną formę powieści, jaką odrzucił (i zawsze już będzie odrzucał). W końcu przybywa do Paryża Tristan Tzara (23 stycznia 1920 r. ). Breton wyobraża sobie wspólne "zabijanie sztuki", co mu się wydaje najpilniejszym zadaniem, nawet jeśli "przygotowanie zamachu stanu może wymagać lat"^[16]. Breton, Picabia i Tzara organizują dadaistyczne manifestacje, które najczęściej wzbudzają niezrozumienie, awantury i skandale, czyli osiągają pożądane cele. Jednak od sierpnia Breton zaczyna się dystansować wobec dadaizmu. Odmawia napisania przedmowy do dzieła Picabii: "Nawet nie jestem pewny czy dadaizm wygrał, wciąż spostrzegam, że go w sobie przerabiam". Pod koniec roku Breton zostaje zatrudniony przez Jacques'a Doucet, krawca, bibliofila i miłośnika sztuki nowoczesnej, a także rzeczy rzadkich i niemożliwych, który zamawia listy o literaturze i malarstwie oraz porady w kwestii kupna dzieł sztuki. Między innymi Breton doradza zakup Panien z Avignonu (Les Demoiselles d'Avignon) Picassa. Po "Procesie Barrčsa(maj 1921) odrzuconym przez Picabię, w trakcie którego Tzara bawił się z zuchwałego uczniaka, Breton, (przewodniczący "składu sędziowskiego", ocenia "absolutny" pesymizm dadaistów jako infantylizm. Następnego lata korzysta z pobytu w Tyrolu żeby pojechać do Wiednia i złożyć wizytę Freudowi. Freud jednak zachowuje rezerwę wobec przywódcy tych, których uważa za "szaleńców integralnych". W styczniu 1922 r. Breton próbuje zorganizować "Międzynarodowy Kongres Określenia Dyrektyw i Obrony Nowoczesnego Umysłu (Ducha)". Tzara się sprzeciwia. Odnowiona "Literatura" pod kierownictwem Bretona i Soupault przyjmuje nowych współpracowników, jak René Crevel, Robert Desnos, Roger Vitrac. Soupault ostatecznie niechętny Picabii oddala się od surrealizmu. Crevel i Breton eksperymentują ze snami w hipnozie, pozwalającymi na wyzwolenie podświadomego dyskursu. Stany wymuszonego snu ujawniają zdumiewające zdolności "improwizacji" Benjamina Péreta i Roberta Desnos. W końcu lutego 1923r Breton zaprzestaje tych eksperymentów, zarówno z powodu obawy o ich szczerość, jak i zagrożenia dla zdrowia psychicznego. Breton wydaje się wszystkim zmęczony: uważa prace dziennikarskie Aragona i Desnosa, mimo że przynoszące dochód, za stratę czasu, pisma Picabii go rozczarowują i złoszczą go projekty przyjaciół: "ciągle powieści!". W wywiadzie udzielonym Rogerowi Vitrakowi potwierdza swój zamiar niepisania już nigdy. A jednak następnego lata (1924) napisał większość wierszy ze zbioru Clair de terre (Światło ziemi). "Manifest surrealizmu" został wydany jako osobna pozycja w dniu 15 października 1924 r. Początkowo miała to być przedmowa do zbioru tekstów "automatycznych" Poisson soluble (Rozpuszczalna ryba). "Manifest surrealizmu" wyjaśnia na czym polega postawa realistyczna, omawia drogę jaką dotąd przebyła literatura i definiuje nowe podejście: domaga się praw dla wyobraźni, miejsca dla cudowności, inspiracji, odwołań do dzieciństwa i obiektywnego przypadku. Definicja terminu Surrealizm autorstwa Bretona: " Czysty automatyzm psychiczny, dzięki któremu zamierza się wyrażać ustnie lub pisemnie, lub za pomocą dowolnej innej metody realne działanie myśli. Przekaz myśli bez jakiejkolwiek kontroli rozumu, bez zamierzeń estetycznych czy moralnych". Kilka dni później grupa publikuje pamflet "Trup" (Un cadavre) napisany w reakcji na urządzony z państwową pompą pogrzeb Anatole'a France'a. Piszą w nim m.in.: "Loti, Barrès, Anatole France, zwróćmy mimo wszystko uwagę na rok, który ściął trzech ponuraków: idiotę, zdrajcę i policjanta. Razem z France'em odchodzi nieco ludzkiego poddaństwa. Niech dzień, w którym grzebiemy chytrość, tradycjonalizm, patriotyzm i brak serca stanie się świętem!" 1 grudnia 1924 ukazuje się pierwszy numer pisma la Révolution surréaliste (Rewolucja surrealistyczna), organ grupy, kierowany przez Péreta i Naville'a. Breton radykalizuje swoje działania i zapatrywania polityczne. Po lekturze dzieł Trotskyego o Leninie i o wojnie kolonialnej prowadzonej przez Francję w Maroku zbliża się do intelektualistówkomunistycznych. Surrealiści we współpracy z autorami pism Clarté ("Jasność") i Philosophie ("Filozofia") zawiązują komitet i redagują wspólny dokument "Rewolucja najpierw i przede wszystkim" (La Révolution d'abord et toujours ). W styczniu 1927 Breton, Aragon, Éluard, Péret i Unik wstępują do partii komunistycznej PCF. Tłumaczą się z tego kroku w publikacji Au grand jour (W pełnym świetle). 4 października 1926 r. Breton poznaje Nadję^.Spotykają się codziennie aż do 13 października, a potem co najmniej dwa razy w listopadzie^[26]. Nadja każe mu napisać: "powieść o mnie". I uważaj: wszystko słabnie, wszystko znika. Z nas trzeba, żeby coś zostało..." W sierpniu 1927 Breton przebywa z Aragonem, w posiadłości Ango kołoVarengeville-sur-Mer i zaczyna pisać " Nadję". W listopadzie, przy okazji czytania książki w swojej grupie poznaje Suzanne Muzard i wybucha wzajemna miłość od pierwszego wejrzenia. Mimo że Suzanne jest kochanką Emmanuela Berla przeżywa z Bretonem namiętna i burzliwą przygodę. Domaga się jego rozwodu z pierwszą żoną (Simone Breton, poślubioną 15 września 1921 r.), ku czemu Breton się skłania, jednak powstrzymuje ją upodobanie do wygody i materialnego bezpieczeństwa. Wychodzi za Berla, bez zrywania z Bretonem. Związek budowany na ciągłych zerwaniach i powrotach przetrwal do stycznia 1931 roku. Z powodu Suzanne powstała trzecia część "Nadji". Nieszczęśliwa miłość ciąży Bretonowi, a także nieporozumienia w grupie, odejście Desnosa, publiczne kłótnie z Soupault, zamknięcie Galerie Surréaliste z powodu błędów z zarządzaniu. Wydanie "Drugiego manifestu surrealizmu" (grudzień 1929) staje się dla niego okazją do odnowy ruchu, jak wyraził się Mark Polizzotti do "kodyfikacji wszelkich zmian, jakich ruch zaznał podczas swoich pierwszych pięciu lat, a w szczególności przejścia (...) od psychicznego automatyzmu do zaangażowania politycznego". Breton zagłębia się w lekturze Marksa, Engelsa i Hegla. Problem realności w wymiarze politycznym, a także osobistego zaangażowania jednostki zajmują go szczególnie, o czym świadczą jego pisma. Drugi manifest jest także dla niego okazją do gwałtownego wyrównania rachunków, czasem za pomocą obelg i sarkazmu^[30] i do podsumowania zamieszania jakie przechodziła grupa w ciągu ostatnich lat. Breton usprawiedliwia swoje nieprzejednanie wolą odkrycia, dzięki inspiracji Fenomenologią Ducha, "tego miejsca umysłu, w którym życie i śmierć, rzeczywiste i wyobrażone, przeszłe i przyszłe, wyrażalne i niewyrażalne, wysokie i niskie przestają być widziane jako sprzeczne". "Wykluczeni" zaatakowani tym tekstem reagują wydaniem pamfletu opartego na wzorze poprzedniego (napisanego przeciwko Anatole'owi France'owi), "Trup" (Un cadavre). Wtedy właśnie adwersarze tytułują ironicznie Bretona "papieżem surrealizmu". Ponury nastrój Bretona wyraża się w pełni w tym co Mark Polizzotti nazywa "najbardziej ciemnym z manifestów" i co jego zdaniem jest wyrazem "osobistej goryczy", zdanie często cytowane i wyrzucane Bretonowi, szczególnie przez Alberta Camus: "Najprostszy akt surrealistyczny polega na wyjściu na ulicę z rewolwerem w ręce i strzelaniu na oślep, ile się da radę, prosto w tłum". Marguerite Bonnet wskazuje, że zbliżona wypowiedź znajdowała się już w artykule z roku 1925, w 2 numerze La Révolution surréaliste, ale wtedy nie przyciągnęła uwagi. Pisze, że Breton robi aluzję do anarchisty Émile'a Henryego, który po aresztowaniu twierdził, że nazywa się "Breton". Marguerite Bonnet sugeruje, że "pewien rodzaj transferu, o niemal onirycznym charakterze, zmierzający do najbardziej tajemnych zakamarków wrażliwości, mogły w ten sposób przygotować Bretona do przelotnej pokusy indentyfikacji z anarchistycznym aniołem zagłady. Pojawia się nowe pismo, zastępujące La Révolution surréaliste. Jest to "Surrealizm w służbie Rewolucji" - "SWSR". Breton i André Thirion lansują pomysł zawiązania "Stowarzyszenia pisarzy i artystów rewolucyjnych" ( Association des écrivains et artistes révolutionnaires - "AEAR"). Stowarzyszenie rzeczywiście powstaje w styczniu 1932 r. z inspiracji przywódców partii komunistycznej PCF, ale ani Breton, ani Thirion 1932 nie zostali zaproszeni do wstąpienia w czasie jego powoływania. Przystąpili dopiero pod koniec roku (wraz z grupą innych surrealistow). Od tej chwili surrealiści zajmują w stowarzyszeniu AEAR miejsce Lewicowej Opozycji. Breton stale napotyka na niezrozumienie i rosnącą nieufność ze strony kierownictwa partii, mimo to nie traci nadziei na możliwość pokierowania działalnością kulturalną partii, na odzyskanie swoich rozproszonych sił psychicznych w celu pogodzenia freudyzmu z marksizmem w służbie proletariatu. Breton potępia cenzurowanie przez partię działalności poetyckiej, która dotknęła wiersz Aragona Front rouge ("Czerwony front"), nie ukrywając przy tym niskiej oceny tego czysto propagandowego dzieła (Misère de la poésie - "Nędza poezji"). Aragon odmawia racji takiej obronie i prowokuje ostateczne zerwanie, a Paul Vaillant-Couturier zarzuca mu publikację w piśmie SWSR listu Ferdinanda Alquié, w którym pada zarzut "wiatru systematycznej kretynizacji wiejącego z ZSRR". W odpowiedzi na gwałtownefaszystowskie manifestacje z 6 lutego 1934 r. przed budynkiem parlamentu, Breton kieruje do wszystkich lewicowych organizacji "Odezwę do walki". Léon Blum grzecznie odrzuca to wezwanie. W 1934 r., w okolicznościach przypominających wcześniejszy wiersz, z r. 1923 - (Tournesol - Słonecznik) Breton poznaje Jacqueline Lamba. O tym spotkaniu i pierwszym okresie miłości pisze tekst "L'Amour fou" (Szalona miłość). Z tego związku rodzi się córka, Aube Elléouët. W czerwcu r. 1935 Breton pisze przemówienie w obronie kultury, które ma wygłosić na Kongresie pisarzy. W podsumowaniu pisze: "Zmienić świat powiedział Karol Marks; Zmienić życie, powiedział Rimbaud- te dwa hasła stanowią dla nas jedno. Wskutek gwałtownej sprzeczki z (będącym radzieckim delegatem) Erenburgiem, który oczernił surrealistów, udział Bretona jest odwołany. Trzeba było aż samobójstwa René Crevela, żeby organizatorzy zgodzili się na odczytanie przemówienia Bretona przez Éluarda. Ostateczne zerwanie z PCF (partią komunistyczną) pieczętuje publikacja "O czasach kiedy rację mieli surrealiści" (Du temps où les surréalistes avaient raison). W r. 1938 Breton organizuje pierwszą w Paryżu Międzynarodową wystawę surrealizmu. Przy tej okazji wygłasza odczyt o czarnym humorze. W tym samym roku wyjeżdża doMeksyku i poznaje malarzy Fridę Kahlo i Diego Riverę, a także Trockiego, z którym piszą wspólny manifest O niezależnej sztuce rewolucyjnej. W następstwie powstajeMiędzynarodowa Federacja niezależnej sztuki rewolucyjnej. W związku z tym dochodzi do zerwania z Éluardem. Breton został zmobilizowany w sierpniu 1939 i przydzielony jako lekarz do ośrodka pilotażu w Poitiers. W dniu 17 czerwca, w okresie zawieszenia broni przebywa w "wolnej strefie" i znajduje schronienie u znajomego lekarza, Pierre'a Mabille'a w Salon-de-Provence. Niebawem dołączają Jacqueline Lamba i ich córka Aube i przenoszą się do Marsylii, do siedziby Amerykańskiego Komitetu Pomocy Intelektualistom, założonego przez Variana Fry. Surrealiści oczekujący na amerykańską wizę odtwarzają grupę^[41] i dla zabicia nudy i zapełnienia czasu bawią się w cadavres exquis dessinés (rysowanie wyrafinowanych trupów)^[42] i w rysowanie kart tarota^[43]. Przy okazji wizyty marszałka Pétaina, Breton, na którego doniesiono jako na "niebezpiecznego anarchistę" jest prewencyjnie więziony przez dwa tygodnie na okręcie, a cenzura Vichy zakazuje wydania jego tekstówAnthologie de l'humour noir (Antologia czarnego humoru) i Fata morgana. 25 marca 1941 r. Breton w towarzystwie Wifredo Lama i Claude'a Lévi-Straussa wsiada na statek do Nowego Yorku. W czasie postoju w Fort-de-France (Martynika) jestinternowany, ale odzyskuje wolność za kaucją. Poznaje pisarza Aimé Césaire'a. 14 lipca dociera do Nowego Yorku. Razem z Marcelem Duchampem zakłada pismo VVV, aPierre Lazareff zatrudnia go jako spikera (do czytania tekstów, których nie napisał)^[44]. Jacqueline Lamba porzuca Bretona dla malarza Davida Hare^[45], Breton przeżywa załamanie. 10 grudnia 1943 poznaje Élisę Claro, swoją trzecią żonę. Podróżują razem półwysep Gaspésie, na południowo-wschodnich krańcach Québecu. Pisze prozę poetycką "Arcane 17", zrodzoną z "potrzeby napisania książki związanej z Gwiazdą tarota, z panią, ktorą kocham jako modelem"^[46]. Breton i Eliza jadą do Reno żeby załatwić formalności związane z rozwodem i ślubem. Korzystają z okazji i zwiedzają rezerwat Indiań Hopi i Zuni, zabierając na tę wyprawę dzieła Charles'a Fouriera, twórcy koncepcji falansteru. Breton wyjeżdża na Haiti w grudniu 1945, na zaproszenie Pierre'a Mabille'a, francuskiego attaché kulturalnego w Pointe-à-Pitre. Wygłasza tam szereg odczytów. W czasie jego pobytu miało miejsce ludowe powstanie przeciwko władzy^[47]. 25 maja 1946 Breton jest już we Francji. Niebawem Breton jest zaproszony na wieczór poświęcony pamięci Antonina Artaud. Mocnym głosem wygłasza wreszcie "dwa hasła, stanowiące jedno: Zmienić świat i zmienić życie". Mimo trudności związanych z powojenną odbudową i początkiem zimnej wojny Breton nieugięcie zamierza kontynuować działalność surrealistów. Polemiki pojawiają się jedna po drugiej: przeciwko Tristanowi Tzara, występującemu w roli nowego "przywódcy" surrealistów, przeciw Jean-Paul Sartre'owi uważającemu surrealistów za drobnomieszczan, przeciwko kadrom uniwersyteckim, którym wykazuje oszustwo w sprawie tzw. ineditów Rimbauda, przeciwko Albertowi Camus i temu co napisał o Lautréamoncie i surrealizmie wL'Homme révolté ("Zbuntowany człowiek"). Breton odnajduje Georges'a Bataille, z którym organizuje nową wystawę surrealistów poświęconą Erosowi, udziela pomocy licznym nieznanym artystom pisząc przedmowy do ich katalogów na wystawy i pisze do kilku pism surrealistycznych, takich jak Néon, Médium, Le Surréalisme même, Bief, La Brêche. Od r. 1947 interesuje się art brut. Wspólnie z Jeanem Dubuffet uczestniczy w tworzeniu Compagnie de l'Art brut, oficjanie utworzonej w lipcu 1948, której celem jest "zbieranie, przechowywanie i wystawianie sztuki osób chorych umysłowo". W 1950 podpisuje razem z Suzanne Labin list, rozesłany 8 marca, z propozycją "stworzenia ośrodka wolnej kultury, przeciwko napierającemu obskurantyzmowi, w szczególności stalinowskiemu". Do komitetu honorowego zamierzają zaprosić osobistości takie jak^[50]: Albert Camus, René Char, Henri Frenay, André Gide, Ernest Hemingway, Sidney Hook,Aldous Huxley, Ignazio Silone i Richard Wright. Według Suzanne Labin: "Wszyscy członkowie komitetu wyrazili zgodę. Żaden nie zgłosił zastrzeżeń. Projekt się w końcu nie powiódł z braku funduszy, wcale nie z powodu różnic ideologicznych". W r. 1954 projekt akcji sprzeciwu członków Internationale lettriste wobec obchodów stulecia urodzin Rimbaud upada, ponieważ surrealiści nie godzą się na proponowaną przez letrystów we wspólnej publikacji "marksistowską frazeologię". Gil Joseph Wolman i Guy Debord atakują wtedy Bretona, podkreślając w sposób alegoryczny jego utratę rozmachu w łonie ruchu^[52]. W latach 1953 - 1957 Breton kieruje w "Club français du livre" pięciotomowym wydawnictwem "Form sztuki" (" Formes de l'Art "), sam redaguje tom pierwszy: "Sztuka magiczna" (" Art magique "). W r. 1960 podpisuje Manifest 121 ("Deklaracja nieposłuszeństwa w wojnie algierskiej").W r. 1966 Breton organizuje 9. Międzynarodową Wystawę Surrealistów, pod tytułem "Absolutne odstępstwo" ( L'Écart absolu ), nawiązującą do fourieryzmu. 27 września 1966 r. André Breton zostaje przewieziony do paryskiego szpitala Lariboisière z powodu niewydolności oddechowej. Umiera następnego dnia. Pochowany jest na cmentarzu w Batignolles (przedmieście Paryża), na grobie znajduje się epitafium: "Poszukuję złota czasów" (« Je cherche l'or du temps »).

Heraklit umierający, Pedro de Luna, markiz de Sade, w głowie cyklon z ziaren prosa i z mrówkojadów: jego największym marzeniem było należeć do grona wielkich odrzuconych"^[55]

Z listu do Jacques'a Doucet:

U podstaw wszelkiej głębokiej refleksji jest tak doskonałe poczucie naszego ogołocenia, że optymizm nie mógłby nad nią zapanować... Zdaje mi się, że jestem, na ile tylko się da, wrażliwy na promień słońca, ale to nie przeszkadza mi stwierdzić, że moja władza jest bez znaczenia... W głębi duszy oddaję sprawiedliwość sztuce, ale sprzeciwiam się racjom na pozór najszlachetniejszym.

André Breton uosabiał surrealizm przez pięćdziesiąt lat, wbrew sobie i mimo odrzucania oficjalnych instytucj i honorów jakie mu stale okazywano. Przez całe życie zmierzał trzema drogami, które usiłował łączyć: poezji, miłości i wolności. Bardzo wcześnie okazał nieufność wobec powieści i powieściopisarzy, którzy robili na nim wrażenie bawienia się jego kosztem^[58]. W ogóle odrzucał "francuskiego ducha złożonego ze zblazowania i apatii, jakie kryją się pod pozorami lekkości, samozadowolenia, wyświechtanego zdrowego rozsądku uważającego się za [prawdziwy] zdrowy rozsądek, z nieoświeconego sceptycyzmu, z chytrości." (Wyjątek z "Arcane 17"). U Bretona cudowność zastępuje pokazy nihilizmu, a irracjonalizm otwiera wąskie drzwi rzeczywistości bez prawdziwego powrotu do symbolizmu. Breton używa poezji do zwalczania konformizmu, przesądów, racjonalizmu jak broni o licznych krawędziach, zbudowanej z wyobraźni, "która sama z siebie stwarza realne rzeczy"^[60], zachwytu, sprawozdań ze snów, zaskakujących przypadków, pisma automatycznego, skrótów metafory i obrazu. "Co robią poezja i sztuka? Wychwalają. Chwalenie się jest także przedmiotem prośby. Siła prośby jest wyższa niż poezji [...] Poezja była zawsze postrzegana jak cel. Ja z niej robię środek [działania]. To śmierć sztuki (sztuki dla sztuki). Inne sztuki idą śladem poezji."Chodzi o "odnalezienie tajemnego języka, którego elementy przestały zachowywać się jak wraki na powierzchni martwego morza"^[62]. Breton, żeby odnieść sukces w dywersjipoetyckiej unikał wszelkiej pracy codziennej, posuwając się aż do zabraniania najbliższym przyjaciołom (Aragon, Desnos) angażowania się w dziennikarstwo. "Objawienie sensu własnego życia nie wynika z codziennej pracy.[...] Na nic nie przydaje się bycie żywym, jeśli trzeba pracować" ("Nadja"). Dla Bretona miłość, tak jak marznie senne, jest oczarowaniem, w którym człowiek odnajduje kontakt z głębokimi siłami. Zakochany w miłości i w Kobiecie, wskazuje na społeczeństwo, jako winne temu, że ze związków mężczyzn i kobiet tworzy przekleństwo, dodające mistycyzmu idei jedynej miłości. Miłość "otwiera drzwi świata, w którym, z definicji nie może być mowy o złu, upadku lub grzechu.[...] Nie ma rozwiązania poza miłością". Breton, szczególnie przywiązany do metafory "szklanego domu" ("Nadja"), w "Naczyniach połączonych" podejmuje analizę kilku swoich snów, jak gdyby nie istniała żadna granica między świadomym i nieświadomym. Przeciwnicy Bretona nazwali go swego czasu "papieżem surrealizmu" - jednak mimo że autor Manifestów wywierał stały wpływ na kierunek rozwoju ruchu, to zawsze wystrzegał się roli "przewodnika", chociaż mógł się wydawać nieprzejednany, nawet nietolerancyjny, np. wtedy gdy uważał, że jedność ruchu suurealistycznego jest zagrożona. Wszelka idea przymusu, wojskowego, klerykalnego czy społecznego wywoływała w nim głęboką rewoltę. Breton stale podtrzymywał swoje cele: "Prawdziwe życie jest nieobecne - mówił o tym już Rimbaud. Nadchodzi czas, żeby nie lekceważyć odzyskania go. W każdej dziedzinie, jak myślę, trzeba go poszukiwać, dołączając całą odwagę, do jakiej człowiek jest zdolny" I Breton dodaje kilka haseł:

La Clé des chaps:

Wiara tkwiąca w automatyzmie jak sonda, nadzieja tkwiąca w "dialektyce" (tej Heraklita, Mistrza Eckharta, Hegla) dla rozwiązania antynomii ciążącej na człowieku, uznanie "obiektywnego przypadku" jako wskazówki do możliwego pogodzenia celów natury i celów człowieka i w oczach człowieka, stałe włączanie do aparatu psychicznego zmysłu "czarnego humoru", który, przy pewnej temperaturze, może samodzielnie stanowić zawór bezpieczeństwa, czynnik natury praktycznej w stosunku do interwencji w życie mityczne, a który pierwszy odgrywa na wielką skalę rolę oczyszczającą;

- dadaizm - Tristan Tzar; przypadkowość wyzwolenie z sensu; „dada” - słowo z języka potocznego we francuskim oznacza konika bujanego - powrót do korzeni języka, brak konwencji; ruch międzynarodowy (cent. Szwajcaria); przełamanie stereotypu sztuki, sztuka chwilowa, tu i teraz; międzynarodowy ruch artystyczno-literacki w sztuce XX wieku, którego głównymi hasłami były dowolność wyrazu artystycznego, zerwanie z wszelką tradycją i swoboda twórcza odrzucająca istniejące kanony. Jego członkowie, będący świadkami I wojny światowej, w poczuciu rozpadu cywilizacji negowali powszechnie przyjęte ideały estetyczne i wartości. Nie wytworzyli jednolitego stylu czy programu, które spójnie łączyłyby ich dzieła - jednoczyła ich raczej wspólna postawa niż styl. Ruch ukształtował się w Europie i Stanach Zjednoczonych ok. 1915. W Zurychu artyści tego nurtu skupieni byli wokół poety Tristana Tzary i malarza Hansa Arpa. W USA działali m.in. Marcel Duchamp, Man Ray i Francis Picabia. Po zakończeniu wojny głównym ośrodkiem ruchu stał się Paryż, ale działały także inne, takie jak Berlin, Kolonia i Hanower. Koniec dadaizmu przypadł na początek lat 20. XX w. Dadaiści posługiwali się absurdem, zabawą, dowcipem. Rzadko wykorzystywali tradycyjne gatunki, takie jak malarstwo, rzeźba i grafika w ich czystej postaci, od których ważniejsza była inwencja. Charakterystyczne było łączenie różnych technik i tworzenie nowych. Duchamp w swoich ready-mades do rangi sztuki podnosił zwykłe przedmioty, takie jak pisuar (Fontanna, 1917). Inni artyści tworzyli obrazy abstrakcyjne, kolaże (przejęte od kubistów), fotomontaże i inne dzieła, wymykające się tradycyjnym klasyfikacjom (np.Podarunek Raya - żelazko zaopatrzone w gwoździe). Tworzyli absurdalne teksty i fonetyczne wiersze. Znaczenie dadaistów polegało na przesunięciu granic sztuki i umożliwieniu artystom swobodnej wypowiedzi. Odegrali także rolę w odrzuceniu tradycyjnie pojmowanej sztuki i estetyki, za dzieła uznając przedmioty codziennego użytku, wytwory przypadku czy wręcz śmieci. Na ruinach dadaizmu wyrósł surrealizm, po części tworzony przez tych samych artystów. Słowo dada jako nazwa ruchu pojawiło się po raz pierwszy w Zurychu, jednak ani jego autorstwo, ani pochodzenie nie są jasne. Według jednego z przekazów dadaizm wziął się od francuskiego słowa dada, które mieli wybrać na chybił trafił ze słownika niemiecko-francuskiego Hugo Ball i Richard Huelsenbeck (ten drugi napisał później: Weźmy słowo dada - powiedziałem - ono jest jakby stworzone dla naszych celów. Pierwszy dźwięk dziecka wyraża to, co prymitywne, zaczynanie od zera, nowe w naszej sztuce^[1]). Zgodnie z inną wersją słowo to miał znaleźć Tristan Tzara w słowniku Larousse'a. Także znaczenie tego słowa nie jest jednoznaczne - dada mówią we Francji dzieci na konia, ale także dada to w języku francuskim synonim słowa hobby. Ponadto da, da to w języku rumuńskim tak, tak. Według jeszcze innej wersji taka nazwa została przyjęta, ponieważ nic nie oznaczała. Jak pisał Georges Ribemont-Dessaignes, jeden z dadaistów, nazwa ta nie znaczy nic, nie pragnie nic znaczyć i została przyjęta właśnie z powodu owej nicości^[2]. Narodziny dadaizmu dokonały się niezależnie w kilku ośrodkach - Zurychu, Nowym Jorku i Paryżu. Później dadaiści działali również na terenie Niemiec. W Zurychu związany był z literacko-artystycznym klubem Cabaret Voltaire, otwartym 5 lutego 1916 przez Hugo Balla. W kabarecie, oprócz Balla, działali Richard Huelsenbeck, Hans Arp, Hans Richter i Rumuni: poeta Tristan Tzara, malarz Marcel Janco, Georges Janco (neutralna Szwajcaria stanowiła w czasie I wojny światowej schronienie dla wielu intelektualistów i artystów). W kabarecie prezentowali odczyty, organizowali koncerty i wystawy. W 1917 otworzyli Galerie Dada i zaczęli wydawanie pisma "Dada". To właśnie w Zurychu pojawiła się nazwa dada, którą następnie przejęły inne ośrodki. Przyjazd Francisa Picabii do Zurychu w 1918 wpłynął na zradykalizowanie się poglądów artystów, które do tej pory były raczej umiarkowane. Picabia współredagował trzeci numer pisma "Dada", w którym Tzara zamieścił manifest grupy. Pisał: Nie uznajemy żadnej teorii. Dość już mamy akademii kubistycznych i futurystycznych: laboratoriów idei formalnych [...] Dla twórcy dzieło nie ma przyczyny ani teoretycznych założeń^[3]. Poglądy członków grupy zuryskiej nie były jednak oparte tylko na negacji - część z nich chciała tworzyć nowe środki wyrazu i nową sztukę. Marcel Janco napisał: Dla nas Dada już od dawna miało sens konstruktywny^[4]. W drugim ośrodku, Nowym Jorku, od 1915 działali Francuzi Marcel Duchampa i Francis Picabia oraz Amerykanin Man Ray, skupieni wokół Alfreda Stieglitza i wydawanego przez niego pisma "291". Ich działalność opierała się na humorze, ironii, chęci wywołaniu skandalu, zanegowaniu dzieła sztuki w jego tradycyjnym rozumieniu. Artyści z trzeciego ośrodka, Paryża, skupiali się głównie na działaniach o charakterze literackim. André Breton, Louis Aragon czy Paul Éluard początkowo nie formułowali stricte dadaistycznych poglądów, ale zmienił to przyjazd Picabii i Tzary w 1919. Pod ich wpływem paryscy dadaiści przyjęli postawę totalnej negacji i zaczęli organizować prowokacyjne spektakle. Wydali po jednym numerze "Bulletin Dada" i "Dadaphone". Dadaiści aktywni byli także po wojnie na terenie Niemiec, przy czym ich działalność miał najsilniej polityczny podtekst. Grupa berlińska (1918-1920) została założona przez Richarda Huelsenbecka, a związani z nią byli także m.in. Johannes Baader, Raoul Hausmann, Otto Dix i George Grosz. W Kolonii powstała grupa "Stupid", działali Johannes Baargeld oraz Ernst i Arp, który przyjechali tu z Zurychu. Ci trzej ostatni w 1920 zorganizowali w piwiarni Wintera wystawę, do której należało dojść przez toalety. Widzów witała dziewczynka w stroju komunijnym, recytująca nieprzyzwoite wiersze. Na wystawie pokazano dzieła m.in Ernsta i Baargelda. Ekspozycja została zamknięta ze względu na podejrzenie o pornografię, ale za podejrzany o obrazę moralności uznano tylko grafikę Dürera z Adamem i Ewą. Wszczęto też śledztwo za bezprawne pobieranie opłaty, jako że wystawa ta w niczym nie przypominała tradycyjnych wystaw. Grupa z Kolonii rozpadła się po wyjeździe w 1922 Ernsta do Paryża. Natomiast w Hanowerze głównym twórcą był Kurt Schwitters, autor kolaży zwanych Merz. Tendencje dadaistyczne pojawiały się także w innych ośrodkach. Na teren Holandii idee dadaizmu chciał przenieść, pod wpływem Schwittersa, Theo van Doesburg. Od 1922 wydawał od pismo "Mecano", a w 1923 opublikował broszurę Wat is dada?. Po 1918 tendencje takie pojawiły się też we Włoszech, Czechosłowacji, Jugosławii i Hiszpanii. W latach 20. w kręgu dadaistów pojawiły się pęknięcia. Tzara odmówił udziału organizowanych przez Bretona wydarzeniach: farsowym procesie nad Maurice'em Barrèsem i planowanym w 1922 międzynarodowym zjeździe artystów i intelektualistów. Dwa lata później Breton opublikował Manifeste du surréalisme (Manifest surrealizmu) i tym samym skupiona wokół niego grupa dadaistów zaczęła tworzyć nowy ruch, zwany surrealizmem. Dadaiści nie wytworzyli jednolitego stylu czy programu. Jak stwierdził Breton, dadaizm jest stanem umysłu^[5], a więc bardziej postawą i poglądem na świat niż stylem. Jednym z łączących artystów poglądów była negacja uznanych wartości, a co za tym idzie sprzeciw wobec wojny i wzniosłych idei, w imię których ginęły miliony ludzi. Tzara pisał: Nikt z nas nie cenił zbytnio rodzaju odwagi, jakiej trzeba, by dać się zastrzelić w imię idei narodu, który w najlepszym wypadku jest kartelem handlarzy futer i spekulantów skórą, a w najgorszym - kulturalnym stowarzyszeniem psychopatów, którzy, jak na przykład, Niemcy, maszerują z tomem Goethego w plecaku i nakłuwają na swoje bagnety Francuzów i Rosjan^[6]. Mimo łączących dadaistów poglądów, poszczególni twórcy tego kręgu podążali własną drogą. Zależało to od miejsca, w którym tworzyli, ale nie tylko. Jedni bowiem, tacy jak Arp, odrzucony model sztuki tradycyjnej chcieli zastąpić nowym, a inni (Tzara, Picabia), dążyli wyłącznie do destrukcji. Dadaiści negowali także tradycyjne środki wyrazu w sztuce i tradycyjne gatunki, którymi posługiwali się dotychczas artyści. Duchamp i Picabia głosili hasło "antymalarstwa". Także z Duchampem związane są obiekty zwane ready-made, czyli produkowane seryjnie zwykłe przedmioty codziennego użytku, które artysta podnosił do godności dzieła sztuki dzięki dokonaniu przez siebie wyboru. Pisał: Chcę bardzo wyraźnie podkreślić, że wyboru tych ready-mades nigdy nie dyktowała mi uciecha estetyczna^[7]. W 1914 roku zaprezentował pierwszy ready-made, czyli suszarkę do butelkę. Po niej następowały m.in. wieszak na kapelusze, szufla do śniegu i wreszcie pisuar, zatytułowany Fontanna, który w 1917 Duchamp wysłał na nowojorską wystawę Independent Show pod pseudonimem R. Mutt (było to nazwisko producenta urządzeń sanitarnych), ale ku jego oburzeniu obiekt nie został przyjęty na ekspozycję. Duchamp proponował także odwrócenie idei ready-made i wykorzystanie obrazu Rembrandta jako deski do prasowania. Ponadto na reprodukcji portretu Mony Lisy domalował wąsy i brodę i całość podpisał L.H.O.O.Q, co po francusku można odczytać jako Elle a chaud au cul, czyli Ciepło jej w tyłek. Schwitters twierdził wręcz, że wszystko, co artysta wypluje, jest sztuką^[8]. Dadaiści nad tworzenie dzieł sztuki przedkładali gesty, takie jak wspomniane wysłanie pisuaru na wystawę czy wyzwanie do walki przez Arthura Cravana mistrza bokserskiego Jacka Johnsona. Wspomniany Arp tworzył sztukę abstrakcyjną, wykorzystując w swoich kolażach, haftach, reliefach i rzeźbach proste, płynne formy. Tworzył też teksty, zapowiadające późniejszy automatyzm surrealistów (np. zdania z przypadkowo wybranych z gazety słów albo dzieło z posklejanych fragmentów potarganego rysunku). Picabia natomiast uprawiał malarstwo figuratywne, przedstawiające zestawienia kół zębatych i innych elementów urządzeń o absurdalnych tytułach. Absurd był często wykorzystywany przez dadaistów, np. przez Man Raya w kompozycji Podarunek, będącej żelazkiem z gwoździami. Ten sam artysta tworzył także tzw. aerografy, malowane rozpyloną farbą oraz rayogramy. Schwitters do rangi sztuki podnosił śmieci, tworzące kompozycje zwane Merz (od przypadkowo znalezionej nazwy Privat und KoMERZbank). Tzw. Merzbilder były przestrzennymi reliefami, łączącymi malarstwo i przypadkowe śmieci; Merzbau było przestrzenną konstrukcją. Ball był autorem fonetycznego wiersza, brzmiącego: gadji beri bimba glandridi... itd.), który odczytał podczas jednego z wieczorów w Galerie Dada, ubrany w rulon z tektury. Również Schwitters stworzył fonetyczny wiersz zatytułowany Lautsonate.

- akmeizm - modernistyczny kierunek w prozie rosyjskiej, przypadający na lata1912-1932, odmiana neoklasycyzmu. Wyszedł od krytyki symbolizmu, przeprowadzonej przez młodych twórców z grupy "cech poetów". Inicjatorem powstania ruchu był Nikołaj Gumilow, a poza nim głównymi przedstawicielami byli Osip Mandelsztam, Anna Achmatowa, Michaił Kuzmin, Siergiej Gorodiecki. Głównym organem akmeistów było czasopismo Apollon. Nazwa tego kierunku wywodzi się od greckiego słowa akme, oznaczającego szczyt, punkt kulminacyjny. Akmeiści głosili odejście od wieloznaczności w poezji (uważali, że nie można poznać istoty rzeczy) na korzyść opisu realnego świata, rzeczywistości taką jaka ona jest, jednocześnie pamiętając o tym co niepoznawalne, jednakże nie traktując tego jako główny temat. Futuryzmowi i symbolizmowi przeciwstawiali powrót do klasycystycznych wartości i tradycji; czasopismo Apołłon, rewizja symbolizmu, opozycja do jego prądu; autonomia i realność rzeczywistości, jej ontologiczny konkret, świat pełen dźwięków i barw, posiadający kształty ciężar i czas, obiektywność kreacji poetyckiej, realność świata ważniejsza od przeżyć podmiotu; krytyka symbolistycznej dekadencji i katastrofizmu, aktywne uczestnictwo; twórca - budowniczy, poezja ma odkrywać nieznane światy kultury i natury, dynamizm, witalizm, harmonia ład, ważne warsztatowe umiejętności poety; poezja - sztuka wtajemniczenia, praca konceptualna, protest przeciw poezji abstrakcji, poezja odkrywa nowe sensy, parnasizm, sztuka oddziałuje formalnym wyglądem; manifest Dziedzictwo symbolizmu i akmeizmu, ale przeciwstawiali się wieloznaczności symbolizmu, poezja jest jednoznaczna, prosta, świat można opisać, a przez to uzyskać mądrość;

Anna Achmatowa (1889 - 1966) - debiut w latach 1911-12; etapy twórczości: kobiecość, sensualizm, poziom przekazu bezpośredniego, erudycja, czerpanie z kultury, zobiektywizowanie, potem kobieta refleksyjna, zdradzona (3 razy opuszczana przez mężów), outsiderka uczuciowa, polityczna, ideowa; Requiem - po aresztowaniu syna; czekając w kolejce, by przekazać paczkę, gdyby jej nie przyjęto oznaczało, to śmierć odbiorcy; miniaturki poetyckie oparte na własnych doświadczeniach, datowane wiersze; Poemat bez bohatera 1940-44 - oblężenie Leningradu, została ewakuowana, odwołanie się do 1913, charakter anegdotyczny, własna twórczość i rola poezji - suma metafizycznych przemyśleń; poetyka Puszkina, poemat dygresyjny, fabularny schemat;

- imażyzm - Imażynizm - kierunek w poezji rosyjskiej w latach 20. XX wieku, wywodzący się z futuryzmu i nawiązujący do angielskiego i amerykańskiego imagizmu. Imażynizm głosił postulaty obrazowości i intuicyjności w sztuce, za podstawę poezji uznawał tzw. czysty obraz. Najwybitniejsi imażyniści to Siergiej Jesienin i Anatolij Marienhof; zainicjowany w 1919, samoistność sztuki literackiej i kluczową w niej rolę obrazu poetyckiego; powierzchowne cechy wspólne z angielskim imażyzem, działalność kubofuturystów; autentyczni rzemieślnicy sztuki, obraz i rytmika; nowe metafory, wiersz wolny;

ukształtowany po rew. październikowej 1917, którego manifest autorstwa poetów: S.A. Jesienina, A.B. Marienhofa i W.G. Szerszeniewicza został ogłoszony w 1919. Imażynizm, uznawał obraz i rytmikę obrazów za najważniejszy składnik przekazu poetyckiego. Drugiem wspornikeim ich poetyki byłą inwencja w tworzeniu nowych metafor i odkruycoe środkół do ich płenej prezentacji. W przeciewieństwie do imażystow and. wyznajacych zasadę wiersza zbud. na 1 obrazie, Szeszeniewicz proponowal „katalog obrazów” w nieprzerwanym ciągu, poezję bez czasowników i zniszczenie gramatyki. Imażyniści ukazywali samotnego bohatera, zagubionego w dużym mieście, niechętnego współczesnej cywilizacji, tęskniącego do dawnych form patriarchalnego życia;

Siergiej Jesienin (1895-1925) Wywodził się z patriarchalnej i konserwatywnej rodziny chłopskiej. 1916 opublikował zbiór wierszy Radunica, oparty na motywach pieśni ludowych i religijnych. W 1917 wydał wraz z Marienhofem i Sz. manifest imażynizmu. Współzałożyciel ugrupowania lit. imażynistów, wśród których reprezentował tzw. nurt wiejski; we wczesnej twórczości przed i porewol. łączył motywy religijne z kultem przyrody i wsi ojczystej; entuzjasta rewolucji pojmowanej jako zwycięstwo żywiołu chłopskiego i patriarchalnej utopii (m.in. poematy Inonia 1918, Przemienienie 1918); w późniejszych utworach nuty żalu za dawną Rosją, motywy anarchicznego buntu i pesymizmu (Sorokoust 1920, Spowiedź chuligana 1920, Pugaczow 1921, wyd. pol. 1923); pol. wybory: Poezje (1960, 1975), Moja gwiazdo płoń (1991); zmarł śmiercią samobójczą.

- imagizm - kierunek poetycki w literaturze angielskiej i amerykańskiej, rozwijający się w drugiej dekadzie XX wieku, którego twórcy i przedstawiciele w proteście przeciwko uczuciowości sentymentalnej i estetyce romantyzmu wytworzyli poetykę skondensowanego obrazowania, skrótu semantycznego, naturalności języka, rygoru konstrukcyjnego oraz intuicyjnego przetwarzania rzeczywistości; współtwórca - Thomas Ernest Hulme - poglądy wywodził z myśli Bergsona oraz doświadczeń teoretyczno-praktycznych francuskiego symbolizmu, przekonanie, że intuicja może przezwyciężyć intelekt, który przez swój praktycyzm rozpoznaje świat w sposób niepełny; porozumiewanie się między ludźmi ma charakter obrazowy, nie pojęciowy, poezja przywraca znaczenie obrazu; grupa Poets Club, wiersze Hulme'a Jesień i Zachód słońca w mieście; Secession Club - apel o rygor w języku jak w japońskich fromach tanki i haiku; przyłączenie się Pounda; od 1915 przywództwo objęła Lowell; - ruch poetycki w poezji angielskiej i amerykańskiej w latach 1910-1918. Kierunek ten przeciwstawiał się romantyzmowi oraz idealizmowi jak również kierunkom współczesnym. Najważniejszy dla imagistów był obraz poetycki - charakteryzujący się jasnością i dokładnością detali - opierający się na metaforze. Wielu twórców wzorowało się na dalekowschodniej poezji (japońskiej i chińskiej); teksty charakteryzowały się precyzją słowa i konstrukcji obrazu poetyckiego, swobodą w kształtowaniu formy wersyfikacyjnej z wyraźnym przywiązaniem do techniki vers-libre oraz zacieraniem tradycyjnej granicy między poezją a prozą; tematy poezji miały wymiar malarski, zatrzymywały w ulotnej chwili niedostrzegalne na cie dzień piękno świata i natury; duże znaczenie koloru i światła oraz ich ukrytej symboliki, siły oddziaływania na uczucia; motywy miłości, niespełnionej i gorzkiej, niewyrażalnej nostalgii, nocy, zachodów słońca, pór roku, upływającego czasu i zapamiętanej przeszłości kreowały rzeczywistość przypominającą rozświetlony witraż lub obraz impresjonisty; tradycja antyku, orientalizm;

3. „Przedmieścia kultury” w poezji (Blaise Cendrars i Guillaume Apollinaire).

- Blaise Cendrars (1887 - 1961) - kultywacja legendy autobiograficznej - biografia inkorporowana, ale nie wnosi nic do interpretacji; 1910 - 39 -aktywność poetycka; odrzucenie konceptu ucieczki od rzeczywistości; konkret - widzę i opisuję, przetwarzam - wydobywając sens;

- pisał po francusku, ale był Szwajcarem; uciekł z domu w wieku 15 lat, , spotkał kupca rosyjskiego i został konwojentem biżuterii w wieku 17 lat, dużo podróżował; osiadł na przedmieściach Paryża i założył pasiekę;

- peryferie kultury = robotnicy, prostytutki, cyganeria - kultura niska - cyrk, kabaret; literacko - powieść kryminalna i erotyczna;

- wpłynęli na niego sąsiedzi: Gustav le Rouge - poznał go kiedy ten pieprzył się w wagonie z Angelicą; le Rouge truł kwiaty - eksperymenty do powieści kryminalnych i ezoterycznych, pisał też poradniki kulinarne; Remy de Gourmont - tłumacz poezji średniowiecznej, literat z salonów, powieść eksperymentalna „Sixtine” - powieść o pisaniu powieści; powieści erotyczne; spotkanie z Guilliaumem Apollinairem, który miał już swoją rubrykę w gazecie; Cendras poznał psychoanalizę Freuda;

- wyjechał do Ameryki i Kanady; 1912 spędził w Nowym Jorku Wielkanoc - wiersz Wielkanoc w Nowym Jorku - przełom w poezji - hymn Ventantiusa Fortunatus, patronat poezji dawnej - treść i forma (dystych, równa ilość sylab), kontekst - tradycja dawna nie przystaje do współczesności, ale trwa, suma doświadczenia religijnego, artystycznego, figura doświadczenia egzystencjalnego; cytat z Victime Paschali - „Mario Ty nam co w grobie widziałaś?”, podsumowanie doświadczeń tego, co widział w Nowym Jorku, przeciwstawienie mistycyzmu z doświadczeniem życia w XX wieku; interpretacja religijna - przejście przez doświadczenie cielesności, ironia - rozdarcie świątyni, bank - nowy bożek, nawiązanie do św. Graala; koniec - nawiązanie do Zmartwychwstania, projekt utożsamienia z Chrystusem; tragiczna wizja budzącego się NY, zmartwychwstanie nie przynosi oczyszczenia, radości, zbawienie - duchowe; topika religijna - przesłanie społeczne, emigracja, pogromy żydowskie (wg interpretacji Ważyka); powrót do Paryża;

-1913 publikuje poemat Proza kolei transsyberyjskiej - sekwencja brak dystychu, podmiot liryczny rozmawia z  prostytutką Jeanną, która pyta „Czy jesteśmy daleko od Montmartu?”; jesteś w podóży - jesteś nigdzie; koncepcja sytuacyjna, behawioryzm, otwarcie zmysłów na doświadczenie doraźne, protosturmień świadomości; wiersz nieregularny - jazda pociągu, realizacja założeń futurystów + doświadczenie poezji tradycyjnej, ruch - stan transu, kontemplacja; najpierw trzeba żyć potem filozofowac, to nad czym się zastanawiamy nie ma sensu, bo już nie istnieje; Małe Żanny z Francji;

- 1914 wojna - ochotnik do Legii Cudzoziemskiej, stracił rękę - doświadczenie;

- 1918 poemat Panama albo przygody moich 7 wujów; Elastyczny; próby malarskiej, kręci filmy - 1921 Koło udręki (4h); zafascynowanie obcym, egzotyką - Antologia murzyńska; w latach 20-tych powieść Odcięta ręka;

- poezja, która rejestruje rzeczywistość, gra konwencjami, szuka czegoś niezwykłego

- wywodzi się z poezji konkretu Walta Whitmana - wprowadzony przez Valerego Larbauda; poezja Barnabootha (peruwiański bóg)

- fascynacja malarstwem (Picasso) - wiersz Wieczór - wpływ techniki kubizmu, wyraźne segmentowanie obrazów poetyckich, pokazywanie przestrzenne; koncepcja podmiotowości, która wybija się uniwersalizmu, nawiązanie do Mallarmego;

- Guillaume Apollinaire (1880-1918) - Kostrovitzky (Kostrowicki) - polskie pochodzenie, nie zdał matury, niezrównoważony emocjonalnie, matka odesłała go z bratem do pensjonatu Savellot, pierwsze opowiadanie, szkic Gnijący czarnoksiężnik, ucieczka; zamieszkał w Paryżu;

- 1899 Poeta zamordowany - quasi-autobiografia, przemyślenia na temat sztuki;

- wyjazd do Niemiec, pracował jako guwerner, zakochał się, odrzucenie, próba dopasowania się do doczesności; podróże po Czechach, Austrii itd., 1902 powrót do Paryża; anonimowe powieści sensacyjne, erotyczne, pornograficzne;

- zaciągnął się do wojska, 1916 został ranny w głowę, zmarł w 1918 na hiszpankę;

- zbiory: Alkohole i Kaligramy - poemat Strefa - motywy wspólne z Cendrarsem: wędrówka jako linia kompozycyjna oraz skojarzenia; wiersz pozbawiony interpunkcji, obsesyjne wątki religijne - niemożność poradzenia sobie ze starą tradycją, wpływ poetki filmu; opis ulicy - doświadczenie elementarne codzienności - powrót do dziecięcej percepcji; wędrówka - kontemplacja kondycji poety współczesnego, w każdej sytuacji jest innym podmiotem - rozbicie;

- Zmierzch - oscylacja między obrazem literackim a malarskim; podwójnie oniryczne przedstawienie: cyrkowcy, transpozycja Picassa, gra z elementami współczesnej kultury, topos tańczącej Salome potraktowany ludycznie;

- 4.00 - czwarta rano, l'amour, l'art., rozszarpanie, cielesne doświadczenie

- Cnotliwa Liza - gra z toposem poczciwości;

- Wiersze Apollinaire to luźne zestawienia różnych wypowiedzi w myśl estetyki kubizmu, ciągi symultanicznych obrazów rozwijanych w szybkim tempie; Poeta opuszcza części zdania (często orzeczenia), posługuje się mową potoczną, zrywa z interpunkcją, wprowadza nową metaforykę.

4. Rola Guillaume'a Apollinaire'a w życiu literackim okresu międzywojennego.

- nadawał nazwy i opisywał nowe kierunki poezji i sztuki;

- artykuły, własna rubryka, tygodnik L'Europeen; krytyka literacka

- bywał na Wieczorach (Soirées) organizowanych przez miesięcznik "Le Plume" (podczas których czytał swoje Wiersze reńskie), gdzie nawiązał liczne znajomości. Podczas wieczorów powstał zarys przyszłej grupy literackiej; osoby te łączyła chęć odnowienia poezji, a także założenia własnego pisma. Apollinaire był jednym z najważniejszych członków artystycznej społeczności paryskiego Montparnasse'u;

- tytuł tomu Kaligramy dał nazwę dwudziestowiecznej odmianie wiersza obrazkowego, czyli utworu, w którym już sam układ liter wywołuje skojarzenia z konkretnymi przedmiotami, istotami, doświadczeniami etc.

- prekursor wielu prądów współczesnej sztuki: kubizmu, dadaizmu,i surrealizmu; jeden z głównych animatorów ruchu awangardy artystycznej we Francji początków XX w. Prekursor surrealizmu (Apollinaire był autorem nazwy tego prądu artystycznego); opracował także dzieła markiza de Sade'a, zawierające listy i inne nieznane teksty tego bulwersującego opinię autora; Tak pisał w przedmowie do Cycków Tyrezjasza "Kiedy człowiek zapragnął naśladować chodzenie, wymyślił koło, które w niczym nie przypomina nogi. Tak, nie wiedząc o tym, uprawiał surrealizm". W takiej perspektywie surrealizm stał się naturalną skłonnością twórczą człowieka. Zresztą wszelki nadmiar był obcy Apollinaire'owi, który w Poecie zamordowanym pokpiwał z przesadnej wynalazczości poezji. Obcy ortodoksyjnym formułom jakichkolwiek poetyk, Apollinaire szczególnie wysoko cenił w poezji element zaskoczenia i buntu przeciw obowiązującym normom estetycznym i etycznym - stąd wysoka ocena konceptów Alfreda Jarry'ego (1873-1907). Twórczość Apollinaire'a spotykała się z zachwytami i potępieniem, nie zawsze rozumiano nowe obrazowanie, a zwłaszcza zatarcie granicy między prozą i poezją, odejście od walorów muzycznych na rzecz niczym nie skrępowanych asocjacji. To wyzwolenie poezji z więzów miało współbrzmieć z rytmem nowych czasów, narastającym tempem życia nowoczesnej cywilizacji; Pod koniec życia wystąpił Apollinaire z koncepcją sztuki "espirit nouceau" (nowy duch), której istotą miała być nieufność, a nawet wrogość wobec estetyzmu, formułek i wszelkiego snobizmu;

5. Futuryzm włoski i futuryzm rosyjski - podobieństwa, różnice, relacje.

- Włochy: Założycielem futuryzmu, jak i człowiekiem mającym na niego największy wpływ był włoski pisarz Filippo Tommaso Marinetti. Ruch zapoczątkowany został Manifestem Futurystycznym, opublikowanym 5 lutego 1909 r na łamach gazety La gazetta dell`Emilia, w artykule przedrukowanym później we francuskim dzienniku Le Figaro dnia 20 lutego 1909 r. Do nowego ruchu dołączyli wkrótce malarze Umberto Boccioni, Carlo Carrà, Giacomo Balla, Gino Severini oraz kompozytor Luigi Russolo.

Marinetti gorliwie wyraził swoją pogardę dla wszystkiego co stare, szczególnie dla politycznej i artystycznej tradycji. „Nie chcemy żadnej części przeszłości”, pisał, „my, młodzi i silni Futuryści!”. Futuryści podziwiali prędkość, technologię, młodość i brutalność, wynalazki: samochód i samolot oraz uprzemysłowione miasta, wszystko to, co reprezentowało technologiczny triumf ludzkości nad naturą. Byli ponadto zagorzałymi nacjonalistami. Odrzucali kult przeszłości i wszelką imitację, chwalili oryginalność, "nieważne jak śmiałą, nieważne jak brutalną", z dumą ogłaszali się "pomazańcami szaleństwa", określili krytykę sztuki jako niepotrzebną, wystąpili przeciwko harmonii i dobremu smakowi, usunęli wszelkie motywy i tematy używane w dotychczasowej sztuce i wysławiali naukę.

Cechą Futuryzmu była częsta publikacja różnorakich manifestów i futuryści (przeważnie pod przewodnictwem Marinettiego) sporządzali je na rozmaite tematy, m.in. malarstwo, architektura, religia, ubiór, czy sporządzanie posiłków. Miało to na celu głównie wyjaśnić praktykę twórczą, jak i po to, aby zdobyć szerszy krąg zwolenników. Tym samym futuryści prowadzili wzmożoną działalność wydawniczą i propagandową. Pierwszy manifest nie zawierał pozytywnie przedstawionej wizji sztuki, którą to futuryści starali się przedstawić w późniejszym Technicznym Manifeście Malarstwa Futurystycznego. Ten ostatni wyrażał poświęcenie dla "uniwersalnego dynamizmu" , który miał być bezpośrednio reprezentowany w ich dziełach. Przedmioty rzeczywiste nie istniały od siebie oddzielnie. Nie oddzielały się również od swojego otoczenia. „Szesnaście osób otaczających cię w jadącym autobusie staje się w tym samym czasie jednym. Są bez ruchu i jednocześnie się przemieszczają. ...Autobus wjeżdża w mijane domy, a one rzucają się na autobus, spajając się z nim w jedno”. Malarze futurystyczni powoli wykształcali własny styl i zakres tematów. W latach 1910 i 1911 stosowali technikę dywizjonizmu, rozbijając światło i kolor do postaci pola punktów i linii, co po raz pierwszy zastosował Giovanni Segantini.

- Rosja: Futuryzm przyjął się zwłaszcza w przedrewolucyjnej Rosji. Futuryści rosyjscy nie stanowili jednolitej grupy: część związana była z symbolizmem i estetyzmem - egofuturyści, wśród nich wymieniany jest Wadim Szerszeniewicz, Igor Siewierianin, Anatolij Marienhof. Drugi nurt - kubofuturyzm - był zdecydowanie przeciwny symbolizmowi i estetyzmowi: Władimir Majakowski, Dawid Burliuk, Wielimir Chlebnikow. Pierwszą zbiorową manifestacją kubofuturystów była książka pod tytułem Sadzawka Sędziów wydrukowana na papierze toaletowym w 1909 roku.

Pierwszym manifestem programu był artykuł pod tytułem Policzek powszechnemu smakowi. Autorzy tego manifestu zaatakowali nie tylko symbolizm, ale i klasyków: Dostojewskiego, Tołstoja. Wystąpienia kubofuturystów oraz ich metody propagandowe bardzo przypominały włoskich futurystów: prowokacyjne wystąpienia, hałaśliwy tryb życia, atmosfera skandali. Po zwycięstwie rewolucji część futurystów przyjęła postawy neutralne, a część wrogie. Grupa z Majakowskim na czele przyjęła rewolucję z entuzjazmem. Jego śmierć w 1930 roku oznaczała koniec futuryzmu w Rosji. Impuls do rozkwitu rosyjskiego futuryzmu ustanowił futuryzm włoski, jednakże rosyjskie dokonania na tym polu różniły się znacząco od włoskich. Sukces kierunku okazał się być tak duży, że ok. 1910 roku lewicowi rosyjscy artyści i krytycy sztuki zaprzeczyli jakoby włoski futuryzm miał jakikolwiek znaczący wpływ na swój rosyjski odpowiednik. Trzech znaczących sowieckich specjalistów od rosyjskiej awangardy; Nikołaj Chardżijew, i Dmitrij Sarabianow twierdziło, że futuryzm nie wniósł szczególnych zmian do rosyjskiej sztuki wizualnej. Khardzhiev pisał, że Malarstwo futurystyczne w Rosji nie istniało, oprócz może pojedynczych prób Kazimierza Malewicza, Natalii Gonczarovej oraz Olgii Rozanowej Kontrastując z tym faktem kubizm wpływał na młodych rosyjskich artystów praktycznie od samego momentu w którym począł egzystować. Jewgienij Kowtun stawiał naprzeciw siebie włoski machinizm i organicyzm, czyli jego rosyjski odpowiednik. Dmitry Sarabienov również skłaniał się ku umniejszaniu wpływu futuryzmu na rosyjską sztukę. Nadmienić należy, że określenie „Rosyjski Futuryzm“ zawiera w sobie wiele znaczeń. We wczesnych latach XX w. słowa „futuryzm” używano w obraźliwym kontekście do określenia jakiejkolwiek nowoczesności we wszelkich formach sztuki wizualnej, przeciwnej kanonom zrodzonym w dobie renesansu, nieważne czy był to symbolizm, naturalizm, czy realizm. Ok. 1913 r. kiedy nowoczesna awangarda była w największym rozkwicie, rosyjskim słowem „futuryzm“ określano to, co dziś znamy jako Rosyjską Awangardę. W konsekwencji tego miano "Rosyjski Futuryzm" nie odnosi się do całości tak stylistycznie ustalonej, jak w przypadku futuryzmu włoskiego. Określenie „futuryzm” zrodziło się na styl dziecka z nieprawego łoża. Ruch ten był prądem „heterogennych ambicji bez jednej orientacji”, a jego główną cechą były „współwyznawane negatywne cele”;

- spontaniczna reakcja na symbolizm, geneza myślowa ta sama co w Europie, ale Marinetti na to nie wpłynął; wystąpienie 1910 - almanach poetycki „Sadzonka sędziów” na papierze toaletowym, manifest 1912 Policzek powszechnemu smakowi - koncepcja oderwania od rzeczywistości, mowa znaczy, nie wyzwalają słów z sensu

CECHY WSPÓLNE FUTURYZMU ROSYJSKIEGO I WŁOSKIEGO:

- ogólnie dotyczy sztuki, zwrócenie się totalitaryzmów, uwikłanie w politykę (nowa siła);

- Wielimir Chlebnikow (1885-1922) - zmienił imię z Wiktora, które było zbyt łacińskie, początek postsymboliczny, almanach akmeistów, nie utożsamiał się z futuryzmem, w nic się nie zakorzenił; brał udział w wydarzeniach, które mają ożywiać (np. walki w Persji), fascynacja egzotyką, niedbałe podejście do napisanych już wierszy - liczył się akt tworzenia; fascynacja przyrodą, która mówi swoim własnym życiem, oddzielenie słowa poezji od słowa automatycznego; fascynacja matematyką - chciał w ten sposób zapisać historię oraz schemat powstawania wierszy;

- Zaklęcie przez śmiech - zabawa rodziną wyrazów, zatracenie sensów, fonetyczna transpozycja śmiechu, czytając po rosyjsku brzmi to tak, jakbyśmy się śmiali;

- *** Mój łeb - praca nad słowem - akt stwarzania - przebiega w głowie poety, rzeczywistość ekspresywna;

- Policzek powszechnemu gustowi - na przyjazd Marinettiego do Rosji, futuryzm włoski to nie futuryzm rosyjski;

- Władimir Majakowski (1893-1930) - wychowywał się w Gruzji; sympatyzował z bolszewikami, studia w Szkole Malarstwa, Rzeźby i Architektury; działalność rewolucyjna, autor plakatów rew., wiersze o miłości, 1915 Obłok w spodniach; poemat o Leninie

- zarzucano mu indywidualizm i formalizm; debiut jego przypadł na czas przełomowy w literaturze rosyjskiej, kiedy odchodzono od symbolicznego i pełnego metafor opisu świata na korzyść futurystycznych wizji. O ile jednak wiele powstających w tym czasie utworów miało dość miałką treść i pokazowy charakter, będący jedynie afirmacją przynależności do tego ruchu (m.in. sposób pisania z pominięciem zasad ortograficznych), o tyle Majakowski rzeczywiście angażował się w głoszenie postulatów, z którymi się identyfikował. Głosił pochwałę techniki, współczesności i następujących przemian, sprzeciwiał się kultywowaniu tradycji. Tkwiła w tym pewna sprzeczność, ponieważ wizję nowego świata opiewał z pomocą środków negowanych przez futurystów. Podczas gdy animatorzy tego ruchu uciekali od treści na rzecz formy, tworząc zdania pozbawione sensu i skupiając się na fonetycznym brzmieniu zestawionych ze sobą wyrazów, Majakowski używał tych samych środków w sposób kreatywny; ekspresja, brutalizm, oscylacja z łagodnością, erotyzmem; militaryzm, poeta walczący, apologia młodości - wspólne z włoskim;

- 1930 samobójstwo - akt ekspiacji za sprzeniewierzenie się w twórczości rewolucji, ale podejrzewano, że mogło to być zabójstwo;

6. Poeci zafascynowani faszyzmem - przyczyny zbliżenia.

- futuryści włoscy - kult siły i polityki, walka jest piękna, zwrot w stronę lewicowych poglądów, niechęć do tradycji;

- Ezra Pound - fascynacja faszyzmem, antysemityzm, mimo żydowskich korzenie - niechęć na 2 płaszczyznach symbolicznych: uprawianie przez Żydów lichwy, stanowiącej synonim zła (myślenie przyczynowo-skutkowe, z nastawieniem na korzyść; planowanie, synonim wyrafinowania, myślenie zwrotne), Żydzi jako twórcy religii monoteistycznej;

7. Wątki nihilistyczne w twórczości poetyckiej XX wieku.

-nihilizm (od łac. nihil - nic) to pogląd filozoficzny całkowicie lub częściowo negujący istnienie pewnych bytów. Rozróżnia się kilka kategorii tego pojęcia:

Nihilizm ontologiczny traktuje o nieistnieniu żadnego bytu. W starożytności było reprezentowane przez Gorgiasza. Według innego rozumianego nihilizmu tylko niektóre aspekty życia nie istnieją, jako takie, jak również, że nie istnieją konkretne obiekty będące desygnatami istniejących pojęć.

Nihilizm epistemologiczny ukazuje, iż poznanie nie jest w ogóle możliwe (skrajny sceptycyzm poznawczy) i nie istnieje żaden sposób otrzymania wiedzy pewnej (skrajny sceptycyzm metodologiczny), albo zaprzecza nawet istnienia jakiejkolwiek formy wiedzy pewnej.

Nihilizm egzystencjalny głosi brak celu, sensu, znaczenia i wartości życia.

Nihilizm moralny wyraża pogląd nieistnienia pewnych ani absolutnych, nie wychodzących poza abstrakcję wartości moralnych.

W filozofii społecznej nihilizm jest czasami wykorzystywany do określenia takiego stanu społecznego, w którym jednostki są przeświadczone o braku celowości wraz z doświadczeniem pustoty znaczeniowej wszelkich regulacji i unormowań prawnych, zwyczajowych, czy kulturowych. Gwałtowny rozkwit różnych form nihilizmu przypadł na epokę modernizmu, jednakże nieprzerwanie rozwija się on w czasach obecnych. - - Baudelaire - status poety nieprzystosowanego, niemoralność, outsider pozbawiony wartości, niemający odwagi przyznać, że wszystko jest nicością; nihilizm - wyzwolenie, abstrakcja;

- Mallarme - odrzucenie dotychczasowych zasad formy poetyckiej;

- Rimbaud - odrzucenie dziedzictwa literatury, bunt jako energia, polemizuje z różnymi ideami, ale nie deklaruje celowości; mogę powiedzieć co nie jest, ale nie czym jest, zdaje mi się, lecz nie wiem;

- T. S. Eliot - Ziemia jałowa

- futuryści - zerwanie z wszelką tradycją

- D. H. Lawrence (1885); także w PROZIE: skandalista, zdecydowanie antymilitarystyczny, teksty uznawane za niemoralne, wulgarny język, obrona warstw nieuprzywilejowanych, fizyczność - definiuje społeczeństwo; 1913 Synowie i kochankowie - autobiografia, ekspresjonizm, niechlujstwo, maksymalna szczerość, wyzwolenie z konwenansów; 1915 Tęcza - saga o 3 pokoleniach, uniwersalizm natury ludzkiej, warunkowanie historii obyczajowej; Kochanek Lady Chatterlay - treści rewolucyjnej jak eksplozja bomby”; skandal obyczajowy; w oczach krytyki - najsłabszy utwór pisarza. Historia romansu zamężnej arystokratki lady Chatterley i leśniczego Oliviera Parkina. Wyrosła w świecie kulturowych ograniczeń lady ulega fascynacji siłą pożądania i naturalnym pięknem swojego kochanka. Cywilizacja, będąca nośnikiem zakazów, zostaje tu przeciwstawiona potędze natury, która stanowi pierwotne źródło wolności. Obfitująca w prowokacyjne sceny erotyczne powieść miała być w zamierzeniu autora książką “bardzo moralną”.

8. Kreacjonizm w poezji Reinera Marii Rilkego.

- Rainer Maria Rilke (ur. 4 grudnia 1875 w Pradze, Austro-Węgry, zm. 29 grudnia 1926 w sanatorium Valmont koło Montreux,Szwajcaria) - austriacki poeta, reprezentant liryki symbolicznej, prekursor egzystencjalizmu; Rilke debiutował zbiorem Leben und Lieder (1894). Jego liryka rozwija muzyczne aspekty słowa, jest bardzo melodyjna, pełna wysublimowanych form językowych, bogata w słownictwie. Jest sposobem filozoficznego poznania, wielką poezją idealistyczną. Niejednokrotnie poeta wyraża w swych wierszach niepokoje egzystencjalne współczesnego człowieka, często porusza temat tragicznego splotu miłości i śmierci; Przyszedł na świat jako René Karl Wilhelm Johann Josef Maria Rilke. Był jedynakiem. Jego dzieciństwo i młodość nie należały do szczęśliwych, przede wszystkim ze względu na nieudane małżeństwo rodziców. Ambicją ojca, Josefa Rilke, była kariera wojskowa, która jednak zakończyła się dlań niepowodzeniem, a on sam został pracownikiem kolei. Niespełnione marzenia przelane zostały na syna, czego następstwem było umieszczenie go, wbrew jego woli, w wojskowej akademii. Również relacje z matką, Sophią Entz, nie były najlepsze. Po śmierci swego pierwszego dziecka, córki, emocjonalnie podporządkowała syna jej roli. Do piątego roku życia traktowała go jak dziewczynkę, a nawet ubierała w sukienki - jak sam wspominał po latach, bawiła się z nim, jak gdyby był dużą lalką. Małżeństwo rodziców Rilkego rozpadło się w 1884 roku, gdy miał dziewięć lat. Pod naciskiem rodziców rozpoczął w 1886 roku naukę w akademii wojskowej, którą opuścił w 1891 roku, z pomocą wujka, dostrzegającego nieprzeciętny potencjał chłopca. Dalszą edukację odbywał prywatnie, przygotowując się do matury, po czym rozpoczął w 1895 roku studia na Uniwersytecie Karola w Pradze. W niedługim czasie zaczął również kształcić się w Monachium. Studiował literaturę, historię sztuki i filozofię. W kwietniu 1897 roku, poznał w Monachium rosyjską pisarkę, Louise Andreas-Salomé i zakochał się w niej - z wzajemnością. Pod jej wpływem zmienił swoje pierwsze imię, René, na Rainer. Z początku wymieniali ze sobą jedynie listy, a po pewnym czasie nawiązał się romans. Trwał on do 1901 roku, by później przejść w trwającą do końca życia głęboką zażyłość. To u boku Lou, w sierpniu 1900 roku, Rilke zwiedzał Moskwę i Sankt Petersburg. Była to już jego druga wizyta w tym kraju, rok wcześniej bowiem odwiedził Rosję, gdzie poznał osobiście Lwa Tołstoja, który wywarł znaczący wpływ na jego twórczość. Jesienią 1900 roku poznał rzeźbiarkę, Klarę Westhoff, z którą ożenił się wiosną następnego roku. W grudniu 1901 roku przyszła na świat córka, Ruth. Latem, rok później, Rilke opuścił rodzinę i udał się do Paryża, gdzie pracował nad monografią francuskiego rzeźbiarza Auguste Rodina. W oddaleniu od żony i córki pozostał już do końca życia; w związku z brakiem pieniędzy często podróżował w poszukiwaniu środków utrzymania; Najważniejsze zbiory poetyckie z tego okresu to Księga obrazów (1902) i Księga godzin (1905); Pierwsze lata w Paryżu nie były dla Rilkego łatwe. Zetknął się tam ze środowiskami modernistów. Szczególnie istotne było zapoznanie się z obrazami Paula Cezanne'a. Wkrótce nastąpiła wręcz twórcza eksplozja, powstały takie dzieła Rilkego, jak Poezje nowe (Neue Gedichte, 1907), Poezji nowych część wtóra (Der neuen Gedichte anderer Teil, (1908), dwa epitafia Requiem (1909), poemat Życie Maryi (1913) oraz proza Zapiski Malte Lauridsa Brigge, pisana w latach 1904-1910; Po ukazaniu się Zapisków Malte Lauridsa Brigge nastał czas literackiego kryzysu, trwającego łącznie dwanaście lat. Zakończył się w lutym 1922 ukończeniem pisanych od 1912Elegii duinejskich; wybuch I wojny światowej zaskoczył Rilkego w trakcie jego wizyty w Niemczech i uniemożliwił mu powrót do Paryża. Znajdujący się tam jego majątek uległ konfiskacie i został zlicytowany. Większość czasu trwania wojny spędził w Monachium. Trauma nią wywołana i spotęgowana przez reminiscencje z okresu akademii wojskowej spowodowała niemal zupełną niemoc twórczą. 11 czerwca 1919 roku Rilke opuścił Monachium i udał się do Szwajcarii, poproszony o wygłoszenie wykładu w Zurychu. Na propozycję tę przystał z radością, chcąc uciec od powojennego chaosu i oddać się pracy nad Elegiami duinejskimi. Nie mógł jednak znaleźć miejsca stałego pobytu, mieszkał w Soglio, Locarno i Berg am Irchel. Latem 1921 roku zamieszkał w Chateau de Muzot, gdzie pracował nad Elegiami, aż do ich ukończenia w lutym 1922 roku. W trakcie, a także po napisaniu dzieła, pisał również Sonety do Orfeusza. Te dwa cykle poetyckie uważa się obecnie za szczytowe osiągnięcia w twórczości Rilkego, ale są też opinie, że tym szczytem były Poezje nowe. Od 1923 roku zaczął coraz bardziej podupadać na zdrowiu. Zmuszony był przebywać w sanatorium. W 1925 roku na krótko przeniósł się do Paryża, wiedziony potrzebą zmiany otoczenia. Pomimo trudności zdrowotnych nieustannie pisał wiersze. Niedługo przed śmiercią zdiagnozowano u niego białaczkę. Zmarł 29 grudnia 1926 roku w sanatorium Val-Mont w wieku 51 lat. Powodem śmierci było prawdopodobnie zakażenie, jakiego doznał raniąc się kolcem róży. Ciało złożono 2 stycznia 1927 w Raron(kanton Valais); 11 lat po śmierci, w 1938 roku, popiersie austriackiego poety kupił Adolf Hitler. Jest pewne, że nie był czytelnikiem i wielbicielem Rilkego, jednak za sprawą dyktatora faworyzowano go w III Rzeszy, akcentowano jego niemieckość, rzekomą sudeckość i odrzucenie chrystianizmu, zupełnie nie zważając na dorobek artystyczny Rilkego;

• W młodości wysoce cenił Schillera, uczył się jego ballad na pamięć.

• Odbył wiele podróży zagranicznych (Włochy, kraje skandynawskie, Hiszpania, Afryka Północna), w trakcie których powstało wiele jego poematów.

• Dojrzała twórczość ukształtowała się głównie pod wpływem Lwa Tołstoja, podziwiał religijność narodu rosyjskiego; od tego czasu rozwijały się wątki mistyczne w jego poezji.

• Ważny wpływ wywarła na niego przyjaźń z Augustem Rodinem, o którym pisał pracę, a także u którego pracował w charakterze sekretarza.

• Czerpał również z doświadczeń symbolizmu francuskiego oraz rodzimej tradycji.

- egzystencjalizm, impresjonizm, pogodny franciszkanizm;

- kreacjonizm - pojęcie z krytyki artystycznej i literaturoznawstwa o wielu znaczeniach; programowa świadomość w przeciwstawieniu się mimetycznym oraz społeczno-użytecznym funkcjom, nastawienie na wewnętrzny, formalny i swoiście odrębny charakter sztuki słowa, przypisywane stylom pisania awangardowego;

9. Rola Ezry Pounda w kształtowaniu założeń imagizmu i wortycyzmu.

- Ezra Pound (1885 w Idaho − 1972 w Wenecji), amerykański poeta, tłumacz, publicysta i krytyk literacki, obok Thomasa Stearnsa Eliota uważany za najwybitniejszego przedstawiciela poezji modernistycznej. Sławę i uznanie zyskał jako twórca teorii imagizmu i jego kontynuacji - wortycyzmu, jako czołowych prądów w sztuce Stanów Zjednoczonych okresu międzywojennego. Zarówno poezja jak i poglądy estetyczne Ezry Pounda powstawały pod ogromnym wpływem teologii Emanuela Swedenborga oraz twórczości Dantego Alighieri;

- Pound przyłączył się do Klubu Secesji; wraz z Flintem akcentowali znaczenie wiersza wolnego i precyzję wypowiedzi poetyckiej: „trzeba w sposób bezpośredni taktować obiektywny bądź subiektywny temat, nie używać bezwzględnie żadnych słów, które nie służą prezentacji, co zaś dotyczy rytmu: należy komponować go zgodnie z frazą muzyczną a nie według metronomu”; tekst programowy: Kilka zakazów imażysty: obraz poetycki jako intelektualny i emocjonalny kompleks w krótkim momencie czasu, radzi poetom, aby nie zwracali uwagi na krytykę ludzi, którzy sami niczego nie stworzyli i aby nie traktowali podanych reguł jak dogmatów, ale jako efekt istotnych przemyśleń; 1918 Pawany i podziały - przestrzega przed nadużywaniem słów, zbędnych i zamazujących obraz oraz wyrażeń abstrakcyjnych; poeta powinien dużo czasu poświęcać rytmowi i rymowi; odkrycie haiku i tanki;

- Pound dzięki bogactwu swoich inspiracji, nawiązaniom do tradycji angielskiej i europejskiej przekracza granicę poetyki imagizmu, choć zawiera wszystkie jego cechy; dzięki modernizującym poezję poszukiwaniom stał się twórcą imagizmu i wortycyzmu, które wprowadziły do jego poezji żywy język i potoczną mowę, prostotę i intensywność wyobraźni oraz nadały jej oryginalność także przez zwrot ku konwencjom orientalnym;

- wortycyzm, awangardowy kierunek w sztuce angielskiej; stanowił swoisty odpowiednik francuskiego kubizmu, a jeszcze bardziej, włoskiego futuryzmu; czerpał też z ekspresjonizmu; był reakcją przeciw impresjonizmowi. Jego zwolennicy postulowali sprowadzanie wszelkich form do figur abstrakcyjnych, które można by komponować w system linii, kątów i krzywych wokół punktu centralnego zwanego vortex, tak by dawały efekt ruchu, np. wirowania. Taki program nie oznaczał zupełnego zarzucenia figuratywności, co widać na obrazach głównego i w gruncie rzeczy jedynego konsekwentnego animatora wortycyzmu, P.W. Lewisa (1887-1957), wokół którego na krótko (1912 -1915) skupiło się kilku znanych twórców angielskich, m.in.: poeta E. Pound (twórca pojęcia vorticiste), malarze - W. Roberts, E. Wadsworth i C.R. Nevine, rzeźbiarz J. Epstein, filozof T.E. Hulme. Organem prasowym ruchu miało być pismo Blast, którego ukazały się tylko dwa numery (1914 i 1915);

- twórcy pragnęli przenieść z kontynentu idee europejskiej awangardy z jej duchem buntu i kultem nowoczesności równolegle do obecnych w postwiktoriańskiej Anglii pomysłów modernizacji literatury, jakie proponowali reprezentanci imagizmu, georgiańskiej poezji oraz członkowie grupy Bloomsbury; ojcem duchowym był Hulme oraz Lewis;

- Pound ogłosił manifest Vortex - Wir; „obraz to nie idea, to promieniujący węzeł albo pęk - coś co mogę, a nawet muszę nazwać wirem, z którego, przez który i do którego nieprzerwanym strumieniem płyną idee, właśnie w rezultacie tej konieczności powstała nazwa wortyzym”; pojęcie odnośne do poezji, rzeźby i malarstwa' sztuka intensywna, vortex to maksymalny punkt energii, najintensywniejsza forma ekspresji;

10. Ezra Pound i Thomas Stearns Eliot wobec dziedzictwa kulturowego przeszłości.

Ezra Pound

- cykl pieśni;

- jeśli człowiek nie zrozumie zasady, nie zrozumie wiersza - do poezji należy podchodzić z pewnym bagażem intelektualnym;

- imaginizm winien odżywiać się jedynie przeszłością

- pieśń zaczyna się od „i” - wyraz kontynuacji, nigdy nie piszę się od nowa, gest przejęcia - pisanie eposu homeryckiego na nowo („i”); zakończenie „so that” - otwarcie kultury, gest wpisania się, operowanie cytatami obcojęzycznymi;

- specyficzne tłumaczenie „Odysei” (z łacińskiego przekładu prozą)

gra języka i kultury

- bezpośrednie obcowanie z kulturą kogoś, kto ma już ją przetrawioną (parafrazując Homera, jednocześnie imaginistycznie obcujemy z dorobkiem kulturalnym)

- wzory z przeszłości ożywiająco działają na współczesność, „tradycja to piękno, które chronimy”

Thomas Stearns Eliot

- proza, dramat

- początki: poeta imaginistyczny

- zainteresowania i źródła: dramat elżbietański, poeci metafizyczni XVII w., Daleki Wschód, symboliści francuscy (głównie Jules Laforgue, nie Rimbaud czy Mallarmè), tradycja romantyczna (okres wiktoriański, R. Browning i jego zabiegi wyłączania autora z dzieła, Byron - poemat dygresyjny), Henry James (depersonalizacja narracji, polifonia)

- 3 okresy:

- imaginizm:

konsekwentna depersonalizacja

brak małych form - jedynie duże poematy

przepracowanie poetyki imaginistycznej na własne potrzeby

- „Portret damy”: słowo otwiera świat, przywoływanie słów innych, migawki obrazów, 2 nakładające się na siebie i uzupełniające się obrazy, superpozycja, nawiązania do Chopina i Paderewskiego

koncepcja rozszczepienia wrażliwości - oddziaływanie za pomocą mnogości obrazów w 1 obrazie

jednoczenie tożsamości odbiorcy (nasza percepcja jest rozbita, podobnie wiersz, ale obrazy w nim zawarte mają układać się w całość)

koncepcja obiektywnego korelatu - należy opisywać to, co widzimy, czujemy itd., aby odbiorca mógł odtworzyć tę rzeczywistość podczas czytania; w konsekwencji bohaterowie Eliota również pojmują w ten sposób rzeczywistość (elementy świata obiektywnego są zbierane i budowane w taki sposób, by czytelnik zobaczył opisywaną rzeczywistość

- „Ziemia jałowa”: ukończona za pomocą Pounda (wykreślanie); konsekwentny imaginista w poetyce (à la Pound), liczne odwołania do tradycji kulturowej, możliwość odczytywania z perspektywy archetypów Junga: np. motyw złotej gałęzi - przedmiot umożliwia wejście do Hadesu, możliwość wejścia w świat śmierci oraz wyjścia z niego, poemat o końcu, który już się dokonał, postać Terezjasza: ślepy, ale widzi więcej; widzenie świata na jego sposób - rozpad widzenia zewnętrznego w poemacie;

król Rybak: nawiązanie do legendy o Graalu i króla niewiernego, który zyskuje możliwość poprawy

przeciwstawienie rozpadu wiosny i jej okrucieństwa ludziom nieżywym

ukazanie nieszczęścia współczesności poprzez okrutność elementów życia

- „Partia szachów” - lęk przed tworzeniem życia

- nihilizm + moralizm (element buntu)

- przedstawienie świata takim, jakim jest, bez wyrażania zgody na zastany porządek

- 1927 r. - powrót na łono kościoła anglikańskiego  poeta religijny

- „Cztery kwartety” (1943) - ostatni utwór poetycki, quasi-muzyczna organizacja poematu, symbolika róży mistycznej

- „Popielec” - powrót do podmiotowości (jeżeli chce się powiedzieć coś od siebie, należy się do niej odwołać)

11. Imagizm i Nowa Krytyka.

- Eliot i imaginiści byli początkiem tzw. Nowej Krytyki, która traktuje każdy utwór jako świat sam w sobie, odrzuca konteksty kulturowe, socjologiczne itd. oraz jest strukturalizmem traktującym każde dzieło jako część całości. Nowa Krytyka eksponuje moment poznawczy i nową wizję świata, a strukturalizm pełni dla niej funkcję estetyczną;

- Nowa Krytyka - w krytyce angielskiej i amerykańskiej kierunek analityczny należący do ergocentrycznych nurtów w literaturoznawstwie XX wieku, tj. skupiających uwagę na wewnętrznych strukturach utworu i podkreślających jego integralność, który rozwijał się szczególnie aktywnie od lat 30-tych do 50-tych; Charakteryzuje ją postawa antyintencjonalna (krytyk nie powinien przy badaniu dzieła literackiego zajmować się intencjami, które przyświecały jego autorowi) oraz ergocentryczna (skupienie się na samym dziele, "czyste badanie"). Według założeń tej szkoły dzieło literackie zbudowane jest z rdzenia (decydującego o jego wewnętrznej spójności) i szczegółów (logicznej zawartości dzieła, jego treści), czyli inaczej ze struktury i tekstury. Celem badań Nowych Krytyków miało być badanie i analizowanie tekstury, jako elementu indywidualnego dla każdego dzieła;

- nowokrytyczna praca z dziełem (job of work) - analityczne odkrywanie jego immanentnych znaczeń, uważne czytanie (close reading) wewnętrznych kontekstów utworu literackiego; postawa umotywowana krytyczną reakcją na impresjonistyczne i naturalistyczne podejście do literatury badaczy z przełomu stulecia, na ich powierzchowność, błędy, złudzenia i herezje: poddawanie się w analizie emocjom czytelniczym;

- racjonalne przekonanie o całkowitej poznawalności literatury zawierające się w hasłach konstektualizmu, krytyki analitycznej, ontologicznej i analizy semantycznej, a także teza, że sama literatura jest formą całościowego poznania rzeczywistości, w przeciwieństwie do nauki, która dostarcza odpowiedzi częściowych i niebezpośrednich ( Ransom, Tate); Tate: kategoria tensji - napięcia, zorganizowanej całości ekstensji i intencji, jakie można znaleźć w poezji, czyli przede wszystkim wartość konotacyjna utworu;

- John Crowe Ransom (1888- 1974) - jeden z twórców kierunku, wymyślił nazwę; The New Criticism 1941 - obszerny indeks mało jednomyślnych poglądów, teorii i spostrzeżeń o bogatych źródłach i rodowodzie niełatwym do zrekonstruowania; związki ideowe z Charlesem Baudelairem, Gourmontem, Valery; bliższe genezie poglądy teoretyków imażyzmu T. E. Hulme'a i E. Pounda, reprezentantów Nowego Humanizmu (Irving Babbit, P. E. More, N. Foester) oraz studia T. S. Eliota;

- liderzy: I. A. Richards, Ch. K. Ogden; kwartalnik Scrutiny; poglądy: funkcja języka w dziele literackim - symboliczna tj. odniesienie znaku poprzez pojęcie do przedmiotu oraz emotywna tj. odniesienie do emocji i ocen; dzieło jest całością znaczeniową, efektem określonego użycia języka, zespołem zależnych od siebie elementów; sposoby analizowania - jedynym kontekstem poznawczym dzieła jest ono samo tzw. kontekstualizm; cztery rodzaje odczytywania znaczeń: sens, uczucie, ton (postawa wobec słuchacza) i intencja (mówi się zawsze w jakimś celu);

- amerykańskie New Criticism - periodyk Fugitive - poszukiwanie nowej tożsamości i kultury dla południowych stanów USA w imię regionalizmu i konserwatywnego agraryzmu; Uniwersytet Vanderblita;

12. Wpływy literatury Dalekiego Wschodu w poezji, prozie, dramacie XX wieku.

POEZJA: - Secession Club - grupa poetycka związana z imagizmem postulowała o rygor słowa i obrazu w poezji angielskiej tak jak w japońskich formach tanki i haiku; imagiści ponadto inspirowali się odległymi krajobrazami, motywami pagód, cesarskich ogrodów, chińskich cieni, gejsz, latawców; przekłady i naśladowania literatury chińskiej i japońskiej;

- orientalizm Pounda, który otrzymał inspirujące materiały od wdowy po orientaliście Erneście Fenollosie; eksperymenty gatunkowe;

- William Butler Yeats (1865-1939) - fascynację kulturą Japonii. Przyszły noblista chciał nawet przeprowadzić się do Kraju Kwitnącej Wiśni, ale nie zgodziła się na to jego małżonka. Yeats czerpał wówczas inspirację przede wszystkim z japońskiego teatru Nō - po 1916 roku napisał dramaty zupełnie różne od tych z początków Abbey Theatre, pozbawione elementów narodowych (np. Cztery sztuki dla tancerzy czy Zazdrość królowej Emer). W pierwszych dwóch dziesięcioleciach XX wieku Yeats coraz częściej przebywał na kontynencie. Liczne podróże do Francji zaowocowały spotkaniem z Rabindranathem Tagore, hinduskim poetą i myślicielem. Obaj artyści poznali się w Normandii i szybko nawiązała się między nimi przyjaźń. Yeats tłumaczył wiersze Tagore na język angielski i spopularyzował jego twórczość w Wielkiej Brytanii, zaś Tagore zainteresował Irlandczyka buddyzmem i hinduską filozofią oraz pomógł mu w dogłębnym zrozumieniu Upaniszad, które Yeats pod koniec życia wydał po angielsku. W Mirebeau pod Poitiers spotkał Yeats Abbé Vachera, który za czynienie nieuznanych przez władze Kościoła cudów został wyklęty przez biskupa. Vacher przekazał wówczas wizję, dotyczącą przyszłego noblisty: Głos powiedział mi: Ma zostać apostołem, musi używać swej inteligencji. Jeśli tego nie uczyni, nasz Pan odbierze mu inteligencję i pozostawi tylko serce.

PROZA: - Adolus Huxley, Wyspa - nawiązanie do buddyzmu i taoistycznej sztuki miłosnego zjednoczenia;

- Edward Morgan Forster (1879-1970) - grupa Bloomsbery; żył samotnie z matką, służył w Czerwonym Krzyżu, był dyplomatą w Indiach, kariera uniwersytecka w Cambridge; powieści pisał do lat 30-tych, później eseje, biografie, szkice; fascynował się także kulturą włoską; 1908 Pokój z widokiem; 1910 Domostwo pani Willcox, ang. Howards End - zderzenie rodziny intelektualistów z rodziną Willcoxów - przedsiębiorcza, ale bezrefleksyjną, pesymistyczny charakter, atrakcyjność fabularna;

! Droga do Indii 1924 - problem kolonializmu, wiwisekcja relacji Anglików i Hindusów; okrucieństwo, fatalizm, niemożność przekroczenia uprzedzeń; Anglik zaprzyjaźnił się z Hindusem; Angielka, która tam przyjeżdża traci pamięć i oskarża go o gwałt, choć okazuje się niewinny rozbija to wszelkie związki i harmonię;

Maurycy - 1913-14 wątek homoseksualizmu, relatywizacja, niemożność nawiązania związku, miłości przez niemożność przełamania ograniczeń; diagnostyk ludzkiej świadomości;

13. Mit w powieści XX wieku.

- Józef i jego bracia 1926 - mit chrześcijański i mit pogański (Wagner), w opozycji do Mitu XX wieku Alfreda Rosenberga - manifest nazistowski, przekonanie o wyższości rasy aryjskiej; Utwór stanowi, przynajmniej na pozór, odejście od teraźniejszości i sięgnięcie daleko wstecz do tematu biblijnego. Temat historyczny daje autorowi niejednokrotnie większe możliwości ukazania właśnie problemów współczesnych, co oczywiście nie polega na mechanicznym przenoszeniu zjawisk i procesów historycznych teraźniejszych w przeszłość czy też na tłumaczeniu współczesności przy pomocy wydarzeń z odleglej przeszłości, lecz na ujęciu jednych i drugich we wspólnej perspektywie, perspektywie historii, stanowiącej ogólną, nadrzędną prawidłowość losu człowieka. Powiązanie najodleglejszej przeszłości z teraźniejszością uzyskuje Mann przez pełne ironii i dowcipu przeplatanie historii, mitologii i spraw najnowszych. Narrator spraw najodleglejszych np. wykazuje - anachronicznie - dzisiejszą wiedzę, a często i dzisiejszy punkt widzenia. Także bohaterowie mówią niejednokrotnie rzeczy wykraczające znacznie poza ich uwarunkowania historyczne; spełniają więc dwie funkcje: postaci historycznych, a zarazem postaci ponadczasowych. Wynika stąd dystans wobec przeszłości, który czyni przeszłość bardziej zrozumiałą, a jednocześnie nie pozwala identyfikować jej z teraźniejszością. Powieść jest m.in. rodzajem powieści edukacyjnej, w której główny bohater, Józef, rozwija się z pełnego fantazji marzyciela i egoisty w człowieka działającego społecznie. Józef "żywiciel" jest w końcu bohaterem "rewolucji od góry", który pozyskał zaufanie ludu, ponieważ reprezentuje interesy tego ludu. Jest on w tym względzie wyrazem dwoistej inspiracji autora: niejednokrotnie w literaturze niemieckiej głoszonej zasady "wychowania księcia" (od Lutra do Wielanda i Schillera) oraz Rooseveltowskiego "New Deal" w zmienionych społecznie warunkach, niosącego w istocie ten sam program odgórnych społecznych reform. Problematyka życia i śmierci odgrywa również w tym utworze Manna ważną rolę. Szczególnie wyraźnie występuje w partii poświęconej spotkaniu Józefa z Mut-em-enet (nasuwa się analogia z "Czarodziejską górą": Hans Castorp - Clawdia Chauchat), które dopełnia wiedzy bohatera o rzeczach ostatecznych. Autor wyraźnie sugeruje, że tylko ta wiedza umożliwia Józefowi dokonanie dzieła uratowania Egiptu; freudyzm;

- immer-menschliches - istota mitu, coś wiecznie ludzkiego, wiedza o człowieku z kreacją literacką;

- James Joyce, Ulisses - nawiązanie do Odysei Homera, przeniesienie jej we współczesne czasy, parodia epicznej podróży, Bloom - Odyseusz, Dedalus - Telemach = powieść o poszukiwaniu ojca, Molly - Penelopa - wątek zdrady, parodia; poszczególne epizody wzorowane są na Odysei np. wizyta w domu publicznym - pobyt u Kirke; każda epoka ma taką epopeję na jaką zasługuje - ukazanie kondycji współczesnego człowieka; za Parandowskim: Ulisses jako epopeja ciała, oczyszczona z metafizyki, której miejsce zajmują cielesność i biologizm;

- mit eleuzyński, idylliczny - John Steinbeck, Na wschód od Edenu, wizja Kalifornii;

- wątki mityczne i biblijne w twórczości William Faulknera; Jazon w Wściekłości i wrzasku - chciwy z braci, aluzja do mitu o wyprawie po złote runo;

14. Heinrich Mann i Thomas Mann wobec dziedzictwa kultury niemieckiej.

- Heinrich Mann - krytyka mentalności cywilizacji niemieckiej (obwinia swój naród o wybuchy wojen), przeciwstawia jej kulturę francuską; 1909 Profesor Unrat - stopniowa degrengolada bohatera, drugie oblicze społeczeństwa, na tej podst. film Błękitny Anioł; potępienie I wojny światowej w Eseju o Zoli - manifest w szwajcarskim piśmie anarchistycznym; lata 30-ste - Młodość Henryka IV, Henryk IV u szczytu sławy - Niemcy idą w złym kierunku rozwoju cywilizacji, konieczna tolerancja i równowaga;

- Thomas Mann (1875-1955) - konserwatysta, uznaje tradycję jako zachowanie tożsamości niemieckiej; nowelistyka; 1900 Buddenbrookowie - apoteoza niemieckiego mieszczaństwa, saga rodzinna, ich miejsce zajmuje rodzina burżuazyjna; realizm, rozpad konwencji - psychologizacja; rozdzielenie na kulturę - wartość duchowa, wierność, i cywilizację - demokracja, technokracja, zrównanie jednostki; znaczenie symboliczne: koniec świata to nie apokalipsa, lecz początek czegoś nowego, odwołanie do Zmierzchu bogów Wagnera; w odpowiedzi na esej brata Wyznania człowieka apokaliptycznego 1918 - I wojna światowa jest dla niego obroną Niemiec przed ekspansją cywilizacji europejskiej, wojna wpisana w naturę ludzką; 1924 Czarodziejska Góra - historia Hansa Castorpa, który wyjechał do sanatorium odwiedzić kuzyna i został tam przez siedem lat; struktura powieści nie jest linearna, ale nie chodzi tu o fabułę; na końcu utworu Castorp zaciąga się do wojska podczas I wojny światowej, dziedzictwo Wagnera zawłaszczone przez nazistów, wynaturzenie wielkich ideałów kultury niemieckiej; utożsamienie autora z własnym dziełem, poszukiwanie wtajemniczenia, najwyższej wiedzy o człowieku; Doktor Faustus - pytania o nazizm, historia idei sięga XII wieku - jak myśl niemiecka, teologizm, rozprawa z protestantyzmem; Mann: „Niemcy są tu, gdzie ja jestem”;

- Thomas - ojciec założyciel dla powieści jako najważniejszego wyrazu XX wieku - nadgatunek, który mieści inne w sobie, równa kunsztowność jak w poezji, ponad poezją, ponieważ daje całkowity obraz świata konstrukcja wielorodzajowa, łączy w sobie różne dyskursy;.

- bracia pogodzili się, jednogłośnie sprzeciwiając się faszyzmowi;

15. Wątki goetheańskie w twórczości Thomasa Manna.

- Mann jak Goethe kształtuje niemiecką kulturę; stylizacja na Goethego

- 1939 Lotta w Wejmarze - Charlotta Buff, która przybywa do Goethego, starszego człowieka, który ma już dosyć; gra z Cierpieniami młodego Wertera; deprecjacja mitu;  Jest rok 1816, a więc okres, który poprzedził wydarzenia ważne dla historii Niemiec i Europy. Daje to postaciom powieści asumpt do wielu refleksji i wypowiedzi dotyczących spraw politycznych. Szczególnie ważne są myśli Goethego na temat narodzin przesadnego niemieckiego nacjonalizmu (w związku z Ludenem) oraz stosunku panujących niemieckich do narodu (w związku z Fryderykiem II). Tak ważna w tej powieści problematyka sztuki znajduje konkluzję w epilogu, w rozmowie Lotty z Goethem czy raczej z jego zjawą. Lotta, reprezentująca tutaj "życie", czuje się pokrzywdzona, wyeksploatowana przez poezję i żąda obrachunku od Goethego, który wkroczył w jej życie, omal nie zburzył jego porządku, a potem wykorzystał epizod wetzlarski w powieści, która przyniosła mu sławę. Dzięki Goethemu, który wyjaśnia jej cenę twórczego wysiłku artysty, ofiarę własnego życia, spalającego się na podobieństwo świecy w służbie sztuki, Lotta pojmuje w końcu, że trudno mówić o tym, kto więcej daje, kto więcej bierze. Ona złożyła sztuce ofiarę niepokoju i cierpienia, ale otrzymała też wiele, przede wszystkim młodość, która trwa na przekór czasowi i postępującemu starzeniu się ciała; pozostanie przecież zawsze młodą Lottą z "Wertera". Goethe uczy ją doceniać wartość cechy specyficznie ludzkiej: czasu wewnętrznego jako miary plastyczności natury człowieka, jego woli trwania, przezwyciężającej ograniczenie ludzkiego istnienia. Jej wyrazem jest z jednej strony radość tworzenia poety, z drugiej - wieczna młodość jego "ofiary", będąca artystyczną metaforą doniosłej roli sztuki, gdyż właśnie ona jest jej sprawczynią. Nie ma zatem antagonizmu sztuka - życie, lecz jest współzależność, wzajemna potrzeba, uzupełnianie się.

- Doktor Faustus - 1947 - analiza duchowości niemieckiej - innerlichkeit, narodziny i upadek nazizmu - pytania o przyczyny, próba rozpisania cech niemieckości - które są warte zachowania, a które nie; odpowiedź na Doktora Fausta Goethego; Adrian Leverkihn - kompozytor artysta, słabość, która może prowadzić do wynaturzenia; schemat diabelskiego kuszenia, w sztuce najlepiej można pokazać działanie demoniczne; Serenus Zeitbloom - narrator, przyjaciel Adriana, świadek, który nie rozumie wszystkiego; refleksja autotematyczna na temat pisania - autocharakterystyka Serenusa, po stronie rozumu przeciw demonom; sztuka jest czymś dobrym, ale należy się jej bać; Mann ma świadomość, że to nad czym pracuje jest fikcją - sztuka jako gra; materiał narracyjny: biografie, historia Nietzschego w formie krypto biografii, rozprawa z tekstem Filozofia nowej muzyki Adorno - nihilistyczne widzenie muzyk, fascynacja twórczością Schonberga;

- Wyznania ho sztaplera Feliksa Krulla - charakter ludyczny, najbardziej autobiograficzna, nawiązanie do podróży Wilhelma Meistra; powieść łotrzykowska, moralność jest fikcją, w którą trzeba się ubrać, żeby funkcjonować w świecie, który chce być oszukiwany; formuła niezmiennej tożsamości;

- realizacja autobiografii Goethego - Z mojego życia zmyślenia i prawda

16. Eseizacja powieści XX wieku.

- Robert Musil - zjawisko eseizacji prozy, fabuła przestaje być znacząca; mikroeseizacja - wstawki rozważań, makroeseizacja; Człowiek bez właściwości - bohater - urzędnik, który przygotowuje obchodów 70 rocznicy wstąpienia cesarza na tron, zamknięcie człowieka, rzeczywistość kafkowska; Niepokoje wychowanka Torlessa - studium okrucieństwa w społeczności zamkniętej; idea jedności, ale partie eseistyczne pojawiają się w oderwaniu od fabuły, najdrobniejsze wydarzenia obrastają obszernym komentarzem, stają się punktem wyjścia dla ogólniejszej fabuły;

- Thomas Mann - przemyślenia nad historią, kulturą niemiecką, kondycją człowieka wplecione w rozmyślania bohaterów, bądź między nimi;

- Virgina Woolf - Orlando - powieść niejednorodna stylistycznie, z wieloma stylizacjami; akcja trwa 400 lat od czasów elżbietańskich do 1928, bohater na początku ma 16 lat, na końcu 36, chce zostać pisarzem; rozważania o kulturze angielskiej, biografie pisarzy (eseizacja), transformacja płci, ale nie wpływa to na bieg akcji, płeć wtórna wobec społeczeństwa i wobec bycia człowiekiem;

17. Sposoby interpretacji prozy Franza Kafki.

- psychologiczna - trudna relacja z ojcem, izolacja, kompleks Edypa - list do ojca; walka o władzę;

- socjologiczna - polityczna, wpływ monarchii, parabola życia człowieka w zbiurokratyzowanym państwie, zapowiedź nazizmu;

- filozoficzna - formuła ludzkiego losu jako niemające początku ani kresu continuum ubezwłasnowolnienia przez moce nieprzeniknione i bezwzględne, od których nie ma ucieczki ani odwołania, które skazują człowieka na nieustanną udrękę, cierpienie i poniżenie; bezsilna, pozbawiona sensu egzystencja;

- filologiczna - eksperyment językowy, proces poznawczy, kognitywny; maksymalnie prosty język, brak metaforyki, „niemczyzna niczyja”; świadomy wybór i okrojenie języka, a nie jego nieznajomość, przejrzystość języka; pisanie jako out egzystencjalny; realizm magiczny, kategoria literatury onirycznej, w kontekście rysunków;

- niekończenie opowiadań - świadomy sprzeciw koniecznego zakończenia - klęski bohaterów;

- parabola, to nie jest proza psychologiczna;

- realizacja związków poprzez słowo;

- Gustav Flaubert - depersonalizacja narracji - mistrz Kafki

- Wyrok: George - kupiec, który chce się ożenić, mówi o tym ojcu, który posądza go o spisek; zostaje skazany na śmierć, ginie śmiercią samobójczą;

- Przemiany: bohater zmienia w robala, jego rodzina się go brzydzi, nie może się ruszyć, wydostaje się, ojciec rzuca w niego jabłkami;

- Proces (1925), Zamek (1926), Ameryka (1927)

Franz Kafka (1883-1924) - Praga w cesarstwie Austrowęgierskim, pochodzenia żydowskiego, pisał po niemiecku, mieszkał z rodzicami, urzędnik, osobista motywacja pisarstwa - kazał spalić swoje teksty; za życia kojarzony z ekspresjonistami, ale nim nie był;

18. Parabola w powieści XX wieku.

- "powieść - parabola to gatunek literatury moralistycznej; utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie i zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia i kolei losu. (...) Właściwa interpretacja przypowieści wymaga przejścia od jej znaczenia literalnego do ukrytego znaczenia alegorycznego lub moralnego."

- Franz Kafka: utwory dzieją się wszędzie i nigdzie, są to realia środkowoeuropejskie, nie wymienionego nigdy z nazwy miasta; tak nieokreślone, że narzucają algebraiczny wzór usytuowania człowieka w obliczu losu, który jest mu z góry i bezapelacyjnie dany;

-Albert Camus: Dżuma - istnienie niezwalczanego pierwiastka zła, któremu mimo to nie można się poddawać;

- Ernest Hemingway: Stary człowiek i morze - zmaganie się człowieka z naturą i samym sobą;

- George Orwell: Folwark zwierzęcy - alegoryczna wizja systemu totalitarnego;

19. Marcela Prousta koncepcja pamięci i tożsamości.

- pamięć konstytuuje tożsamość, żeby powiedzieć „jestem”, trzeba zapomnieć, kim było się wcześniej; pamięć świadoma przeciwstawiona została pamięci nieświadomej - stracony czas - le temps perdu - coś, co zgubiło się w nieświadomości; fabuła W poszukiwaniu straconego czasu - odnajdywanie w sferach delikatnej równowagi między wspomnieniem, a zapomnieniem smaku, barwy, sensu utraconego czasu dzieciństwa i młodości; historia duszy w całokształcie jej odniesień do innych ludzi, środowiska, kultury, pejzażu, wszystkiego, co wypełnia treść życia;

- tożsamość: snobizm, człowiek postrzega swoją wartość w relacji z innymi, w tym, jak widzą go inni, konstytuuje się w ten sposób; człowiek nie jest szczery z samym sobą;

- psychologia istnieje w czasie;

- sztuka - jej prymat nad życiem, poświęcenie się dla sztuki - koncepcja pisarza w ostatnim tomie, który drobiazgowo konstruuje swoje dzieło, jego książka ma być szkłem powiększającym dla czytelników, którzy dzięki niej będą czytać samych siebie;

W poszukiwaniu straconego czasu - rewolucja wobec dotychczasowych zasad strukturalnych prozy epickiej; siedmioksiąg powieściowy, powstawał od 1909 r.; dzieło nielinearne; zainspirowała go herbata z lipy, bo przypomniał sobie, że pił ją w dzieciństwie; cechy:

- narrator: „qui dit Je et qui n'est pas toujours moi” - „ mówi ja, a nie zawsze jest mną”; pierwszoosobowy, ale niekoniecznie subiektywny;

- narracja powieściowa rozwija się wedle rytmu wewnętrznego, skojarzeń i reminiscencji, pod wpływem bodźców zewnętrznych, ale przede wszystkim wedle wewnętrznej logiki snu lub szczególnego zawieszenia między snem a jawą; próba utrzymania narracji w takim tempie, w jakim przebiegają w człowieku pewne procesy psychiczne nie wyrażające się słowami i nie dające się do końca wyartykułować;

- powieść psychologizująca w sensie poznawczym; cechy wspólne z Freudem, ale nieświadome, bo Proust go nie znał; analiza emocjonalna, podświadomości;

- sylepsa - bazuje na rzeczywistości, ale nią nie jest; wyimaginowane motywacje bohaterów; wiwisekcja, podejście naukowe - historia epoki - dostarcza wiedzy o przemianach zachodzących w kręgach plutokracji francuskiej na przełomie wieków, wstrząsach społecznych, ale przede wszystkim historia świadomości

Treść: W stronę Swanna. Pierwszy tom zawiera opis dzieciństwa głównego bohatera w miasteczku Combray, w tym jego pierwszy akt nieposłuszeństwa wobec rodziców (wymuszenie na nich późniejszego pójścia spać). Istotnym motywem są przechadzki Marcela z rodzicami - w stronę posiadłości Swanna lub w stronę Guermantes. Podczas jednego z takich spacerów bohater widzi rudowłosą dziewczynkę, córkę Swanna, Gilbertę. Ulega głębokiej fascynacji, która przerodzi się w dziecięce zakochanie w trakcie spotkań z nią na spacerach po Polach Elizejskich w Paryżu. W tomie znajduje się również historia miłości i małżeństwa Swanna (przyjaciela rodziny głównego bohatera), który zakochuje się w poznanej w salonie Verdurinów pięknej kobiecie lekkich obyczajów - Odecie de Crécy. Mimo że Odeta zdradza go i lekceważy, dochodzi w końcu do małżeństwa.

W cieniu zakwitających dziewcząt. Wyczuwając lekceważenie Gilberty Marcel postanawia przerwać znajomość z nią, wciąż jednak pozostając przyjacielem jej rodziców (Swanna i Odety). Wyjeżdża na wakacje do Balbec, gdzie poznaje "małą bandę" - grupkę pięknych dziewcząt, do której należy Albertyna Simmonet - jego późniejsza miłość. Zaprzyjaźnia się z krewnym arystokratycznego rodu Guermantesów - Robertem de Saint-Loup, zawiera też znajomość z baronem de Charlus i malarzem Elstirem.

Strona Guermantes. Rodzina bohatera zamieszkuje w skrzydle pałacu rodu de Guermantes, Marcel natomiast zakochuje się w pani de Guermantes. Czyni starania, aby się do niej zbliżyć poprzez jej krewnych i znajomych, co skutkuje odnowieniem znajomości z Robertem de Saint-Loup, baronem de Charlus i panią de Villeparisis. Umiera babka bohatera. Nawiązują się pierwsze doświadczenia erotyczne z Albertyną.

Sodoma i Gomora. Bohater po przyjeździe do Balbec stopniowo zakochuje się coraz mocniej w Albertynie, która przebywa niedaleko. Jednocześnie dołącza do "małego klanu" Verdurinów. Pani Verdurin znacznie się wzbogaca, co pozwala jej na dostęp do wyższego towarzystwa. Marcel podejrzewa Albertynę o skłonności homoseksualne.

Uwięziona. Albertyna zamieszkuje z Marcelem, ale ten wciąż podejrzewa ją o kontakty homoseksualne. Jego zazdrość doprowadza do zerwania.

Utracona. Marcel próbuje odzyskać Albertynę poprzez przekupstwo lub wzbudzenie zazdrości. Niestety dostaje wiadomość, że Albertyna nie żyje. Po okresie rozpaczy ponownie spotyka Gilbertę, która jest teraz adoptowaną córką Forcheville'a (ożenionego z owdowiałą Odetą). Gilberta wychodzi za Saint-Loupa, który okazuje się homoseksualistą. Marcel wyjeżdża w podróż do Wenecji.

Czas odnaleziony. Schorowany Marcel przebywa w sanatoriach, w Paryżu bywając tylko na krótko. Podczas jednej z takich wizyt odwiedza Guermantesów. W trakcie przyjęcia nawiedzają go kilkakrotnie przebłyski wspomnień. Dojrzewa do twórczości artystycznej.

Marcel Proust (1871-1922) - pochodził z mieszczańsko intelektualnej rodziny; światowiec, bogacz, dekadent, gej, studiował prawo i literaturę; wpływ Johna Ruskina, Carlyle, Emersona; związany z ruchem transcendentalistów; zacięcie humorystyczne, ironia, eseje: rozdzielenie estetyki od życia, człowiek jest cieniem;

20. Odmiany psychologizmu w prozie XX wieku.

- psychologia głębi i neopsychoanaliza (Jung, E. Fromm, K. Horney, J. Lacan) a przemiany narracji w XX w.

- problematyka psychologiczna a nowatorstwo formalne (awangardowe) w prozie współczesnej; psychologizm a konstrukcja czasu

- narracja behawiorystyczna w prozie obozowej, rozliczeniowej i historycznej

formalne wyróżniki psychologizmu; odmiany prozy psychologicznej (analityczna, idiograficzna, behawioralna)

- krytyka mitograficzna i psychologia C.G. Junga jako inspiracje neoklasycyzmu

- „wielki realizm” socjalistyczny w polemice z realizmem werystycznym

ewolucja prozy psychologicznej w stronę prozy monologu wewnętrznego, prozy autotematycznej i powieści-paraboli;

- Marcel Proust - Bergson, freudyzm - Równocześnie z Bergsonem odkrywa istotę pamięci - to, że "posiadamy wszystkie nasze wspomnienia". Przeszłość nie ginie, można do niej powrócić przez "pamięć mimowolną". Odsyła nas do niej byle potknięcie o chodnikową płytę, smak magdalenki, odgłos kolejowego młotka, wieńczące widok wieże kościoła. U Prousta jak u Bergsona własne doświadczenie, "zwykły świat codziennego życia" jest kluczem do odkrycia rzeczywistości. Równocześnie z Freudem Proust odkrywa istnienie wewnętrznego dziecka, które nas nie opuszcza przez całe życie. Nigdy nie wiemy, ile narrator Marcel ma lat. Wciąż ma dostęp do tego chorowitego chłopca, który przed snem czeka na pocałunek matki i płacze, że matka nie przychodzi. Wszystkie jego późniejsze romanse - te literackie i te życiowe, głównie homoseksualne - zdają się konsekwencją tamtego czekania na matkę. Jej śmierć uruchomiła w nim nowe siły twórcze - równocześnie Marcel zapadał coraz głębiej w chorobę, jakby próbując w ten sposób jeszcze raz matkę przywołać;

- James Joyce - studium psychosomatyczne, cielesność; strumień świadomości - próba zarejestrowania niekontrolowanego biegu myśli człowieka;

- proza kobieca - Virginia Woolf - młoda kobieta wybiera się w podróż morską, ale nie może wrócić do dawnego życia (jest to niemożliwe); próba opisania psychiki kobiety - jak jest postrzegana przez społeczeństwo i jak na nią to wpływa;

- elementy behawioryzmu w prozie Hemingwaya - brak motywacji psychologicznej bohaterów, ich zewnętrzne reakcje;

- Gertrude Stein - nut psychoanalityczny - strumień świadomości, myśli i nie wyartykułowane w słowach uczucia ludzkie, rozciągłość teraźniejsza odzwierciedlająca psychologiczny rytm osobowości autora;

21. Eksperymenty narracyjne w prozie XX wieku.

- Tomasz Mann, Śmierć w Wenecji - nowela, wątek homoseksualny - nowela opowiada historię starzejącego się utytułowanego literata Gustawa von Aschenbacha, który udaje się w podróż do Wenecji, gdzie zakochuje się w polskim chłopcu Tadziu. Aschenbach spędza czas na plaży Lido i w hotelu w pewnym stopniu śledząc chłopca i jego rodzinę. W momencie rozpaczy chce uciec z wydającej się mu duszną Wenecji - jednak przez przypadek zostaje. Okazuje się, że kufer z jego rzeczami zostaje wysłany przez pomyłkę niewłaściwym pociągiem. Wraca do Hotelu Kąpielowego. Ostatecznie pobyt w Wenecji doprowadza do jego śmierci, ponieważ wybucha epidemia cholery, na którą Aschenbach umiera patrząc na bawiącego się z kolegami na plaży Tadzia. Uczucie do Tadzia przedstawione jest jako platoniczne uwielbienie dla piękna chłopca - które Aschenbach oddaje przez np. mityczne porównania chłopca do Feaka, Apolla; cichość odejścia; - eksperyment formalny, język jasny, obiektywizacja, intertekstualność, powieść zawarła poezję;

- Marcel Proust, W poszukiwaniu straconego czasu - elementami innowacyjnymi są rozbudowane analizy uczuć, unieważnienie intrygi powieściowej rozumianej jako ciąg uporządkowanych wydarzeń, zmiana struktury wypowiedzi artystycznej, w tym perspektywy i technik narracji, a także konstrukcji czasu powieściowego i psychoanalityczna introspekcja. Nowością było także wymaganie stawiane czytelnikowi, który stał się współtwórcą dzieła w procesie lektury, a nie tylko jego biernym odbiorcą; dopominanie;

- strumień świadomości - James Joyce (przejął technikę z książki Wawrzyny już ścięto Edouarda Dujardina); w Ulissesie strumień świadomości - monolog wewnętrzny; technika narracyjna odtwarza to, co się dzieje w głowie, ale też rejestruje to, co się dzieje wokół; zasada struktury narracyjnej uwzględnia kilka podmiotów - splot strumieni świadomości;

- strumień świadomości Virgini Woolf, Orlando 1928 - niejednorodny stylistycznie, perspektywa;

- Doss Passos - technika kolażu, wplatanie w narrację różnych form np. przemówień, sloganów, wycinków z prasy; oko kamery;

- nouvelle roman - rozszczepienie, oscylacja między narracją pierwszo, a trzecio osobową; połączenie dwóch typów w jedno, bez wyraźnej granicy, mechanizm działania ludzkiej świadomości; bezrefleksyjna rejestracja faktów nakłada się na to przetwarzalne odbieranie świata - 1 os. narrator uporządkowuje to; liczy się także przygoda pisania, jesteśmy współuczestnikami gry literackiej; sztuka jako gra;

- Gertrude Stein - narracja - projekcja danego charakteru, powtórzenia, za każdym razem ta sama historia jest inna, uzmysłowienie sobie natury rzeczy przez powtarzanie, na podstawie tego jak mówią ludzie;

22. Kategoria muzyczności w poezji i prozie XX wieku.

POEZJA: - akmeizm - maestria środków stylistycznych - zabiegi brzemieniowo-instrumentalne oraz innowacje w strukturze strofy i syntaksy, napięcia między zrygoryzowaną i tradycyjną wersyfikacją (jamb) a realnością tematu i nierzadko familiarnym tonem zdania i leksyki; instrumentalizacja zawsze umotywowana przez temat, nie dominowała nad treścią wiersza;

!- symbolizm - „muzyka słów”, Charles Baudelaire, Rimbaud, Mallarme; podejmują motywy muzyczne, wprowadzają do poezji „nowe” gatunki, waloryzacja brzmieniowej tkanki słownej liryki, interpretacje w kategoriach muzyki; idea synestezji, barwnego słyszenia w sonecie Rimbauda Samogłoski; kult dzieł i koncepcji Wagnera, który pierwszy oddał podwójność muzyki i poezji harmonijnie złączonych w jedności dramatu;

- James Joyce - tomik wierszy Muzyka kameralna - muzyczność na poziomie fonetycznym, współtworzy semantykę, konstrukcja wertykalna, wielopoziomowa, dyscyplina formy muzycznej;

PROZA: Tomasz Mann - liczne odwołania do Wagnera, w Czarodziejskiej górze Hans Castorp śpiewa Lipę z Podróży zimowej Schuberta;

- James Joyce, Ulisses - literacki odpowiednik fugi, poziom doświadczeń dźwiękowych, muzyka wyzwala człowieka z motywacji somatycznej;

- Adolus Huxley, Kontrapunkt - uwarunkowana muzycznie, pierwowzory postaci współczesnych lub historycznych, pisarz, który pisze powieść, dziennik z założeniami, zdefiniowanie powieści muzycznej - powtarzalność idei, wyrażanej tylko na inny sposób, bo nie żyje bez człowieka (każdy wyraża inaczej to samo)

23. Odmiany strumienia świadomości.

- Strumień świadomości - pojęcie to stworzył William James - filozof, psycholog, twórca pragmatyzmu; oceniamy ludzi na podstawie działania, człowiek jest skłócony - różnica między tym jak myśli, a jak działa; doświadczenie cielesne wyprzedza nasze rozumowanie; od Edourda Dujardina;

- odmiany: monolog wewnętrzny; technika narracyjna odtwarzająca to, co dzieje się w głowie bohatera i wydarzenia na zewnątrz; struktura uwzględniająca kilka podmiotów - splot strumieni

- Ulisses - zawiera to wszystko;

- zapowiedź strumienia świadomość - Henry James (1843-1916) urodził się w Nowym Jorku, ale mieszkał w Europie, pokazywał odmienności między dwoma kontynentami, relatywizm; 3-osobowa narracja, mowa pozornie zależna - subiektywizm bohatera, ograniczenie elementów opisowych; Sztuka powieści - łączy punkt widzenia narratora z bohaterem; opowiadanie Daisy Miller - Anglik spotyka młodą Amerykankę, patrzy na nią przez pryzmat swojej konwencji kulturowej; Amasadorowie - bardzo długie, złożone zdania, kategoria niewinności - kultura amerykańska nie doszła jeszcze do wyrafinowania, a tym samym zepsucia; kultura europejska jest bardziej wysublimowana, ale prowadzi do degradacji; Co widziała Maisie? - z punktu widzenia małej dziewczynki, która nie ma żadnych doświadczeń, przez co niczego z niczym nie porównuje;

- strumień słowa - coś, co się skonkretyzuje - Dorothy Richardson - Pielrzymka - monolog Miriam;

- Virgina Woolf (1882-1941) - środowisko intelektualne, zaburzenia psychiczne, samobójstwo, małżeństwo z Leonardem Woolfem, z który współtworzyła środowisko literackie: grupa Bloomsbury - poszukiwanie otwartości, szczerości, prawdy, tolerancja dla odmienności, brak uprzedzeń, opisywali raczej środowisko intelektualne, arystokratyczne, a nie doły społeczne; Woolf zaczynała jako autorka esejów krytycznych, powieść Podróż w świat; Pani Dalloway 1925 - paralela do Joyce'a, jeden dzień, czerwiec, dwóch bohaterów Klarysa Dalloway i Septimus Warren; pytanie: po co tu jestem? W podobny sposób zmagają się z egzystencją, świadomość śmierci;

24. James Joyce.

- Irlandczyk z podupadłej rodziny, ojciec - alkoholik, hazardzista, matka - zagorzała katoliczka; rodzina wielodzietna; w wieku 16 lat wyrzekł się katolicyzmu - sprzeciw matce, odrzucenie patriotyzmu, zerwanie z tradycją; odcina się, ale jednocześnie pozostaje związany z irlandzkością, akcja jego utworów zawsze rozgrywa się w Irlandii; chodził do szkoły formacji jezuickiej, co dało mu wykształcenie z zakresu teologii, tradycji, retoryki; 1903 wyjechał do Paryża, gdzie udzielał lekcji angielskiego, 1904 ostateczne zerwanie z Irlandią, wyjeżdża na stałe z Norą; postępująca ślepota; oderwanie od wojny, zmarł w 1941 w Szwajcarii;

- nie interesował się życiem społecznym ani politycznym, postawa cyganerii, rewizjonizm;

- 1914 Dublińczycy - temat powracający we wszystkich jego utworach; 1916 Portret artysty z czasów młodości - bohater, który pojawi się potem w Ulissesie - Stefan Dedalus - alter ego Joyce'a, deklaracja postawy artystycznej, w U. ulega przemianie;

- 1922 Ulisses, wyszedł znowu w 1933/36 - uznany za powieść pornograficzną; Stefan Dedalus - student, artysta; Leopold Bloom - akwizytor, mąż Molly; akcja dzieje się w dniu 16 czerwca 1904 (pierwsza randka z Norą); bohaterowie są w zbliżonych miejscach, ale się mijają; spotykają się w szpitalu skąd idą do domu publicznego, a potem do domu Blooma na kakao; koniec - monolog Molly; od godziny 15 perspektywa się rozszerza; parodia obrzędowości;

- 1939 Finnegan's Wake - Fineganów Tren - czuwanie przy zwłokach, przebudzenie; zapis snów Finegana i jego rodziny, epopeja snów, eksploracja, migotanie sensów, oniryzm, erudycja, twórczość artystyczna ukazuje prawdę o człowieku, wejście w pespektywę boską;

25. Proza „straconego pokolenia”.

- Stracone pokolenie - amerykańska generacja artystów i intelektualistów, którzy zdeterminowani tragicznymi wydarzeniami Wielkiej Wojny, utracili wiarę w humanistyczne ideały, popadając w stany egzystencjalnej frustracji i rozpaczy oraz nieufnego wobec świata cynizmu; najpełniej w latach 20-tych;

- określenie Lost Generation - G. Stein od przypadkowego gitarzysty we Francji; E. Hemingway w motcie You are all a lost generation; Ernest Hemingway, Gertude Stein, F. S. Fitzgerald, T. Wolfe, M. Cowley;

- Słońce też wschodzi Hemingwaya - portret paryskiego środowiska amerykańskich pisarzy, artystów i towarzyszącym im kobiet z ich stosunkiem do życia, miłościami i emocjonalno-świadomościowymi problemami, z poczuciem wykorzenienia i braku nadziei (głównym bohaterem i narratorem jest amerykański dziennikarz James Barnes, który w wyniku odniesionej w wojnie rany stał się impotentem);

- bohater hemingwayowski - mówi „nonszalancko z twardą powściągliwością”; proza o bezsensowności przyjętych przez ludzi ideałów etycznych i moralnych w obliczu okrucieństw wojny;

- Ernest Hemingway (1899-1961) - doświadczenie I wojny światowej doprowadziło go do przekonania, że we wszystkim nie ma sensu, mimo to okazał się wielkim moralistą; wg niego człowiek musi być wierny ideom, ale własnym, intymnym, nie systemowym, religijnym, estetycznym; intuicyjne rozpoznawanie dobra i zła; transcendentalista - człowiek ma w sobie wszystko, co jest aksjologiczne; wyjście z histerii, pesymizmu, nihilizmu do stabilizacji; postawa aktywizmu, choć świata nie da się zmienić; walka z rzeczywistością (symbolika corridy i polowań) - konfrontacja ludzkich działań ze śmiercią; popełnił samobójstwo w wieku 62 lat jak jego ojciec; w jego tekstach: życie jest wielką wartością, kobieta stymuluje aktywność mężczyzny, ocala go w perspektywie panoramicznej narracji; niepokój w krótkich narracjach;

Słońce też wschodzi - Jake brał udział w I wojnie światowej, w wyniku ran został impotentem, mimo to jest postacią heroiczną, gdyż dąży do zachowania godności, reprezentuje siłę życiową; wdaje się w nieskonsumowany romans z Lady Bret Aschley (kobieta okaleczona duchowo); motyw corridy - starcie się z siłą bezrozumną, ale niszczącą - ryzyko człowieka, zmaganie się z siłami natury; zestawienie kultury europejskiej i amerykańskiej: Amerykanie skontrastowani z Hiszpanami, którzy nie są skompromitowani I wojną światową;

Komu bije dzwon - tytuł wzięty z poezji Johna Donne'a; Robert Jordan - amerykański lektor hiszpańskiego przybywa do Hiszpanii jako ochotnik, zostaje wysłany z misją wysadzenia mostu; wie, że nie może do końca zrealizować zadania, ale i tak się stara, przez co ginie - niewiadomo jak: albo został zabity przez nacjonalistów albo popełnił samobójstwo; sama walka jest jakością; styl - najmniej słów, bezpośredniość, reportażowość; bardzo prosta płaszczyzna symboliczna, brak syntetycznego opisu i psychologizacji, elementy behawioryzmu; Maria zwana Króliczkiem - dziewczyna uwolniona z transportu, torturowana, gwałcona, ale zachowuje czystość, naiwność, okrucieństwo do niej nie przylgnęło;

- Francis Scott Fitzgerald -„The Jazz Age” - czas utraconych złudzeń, egzystencjalnej nieautentyczności, gry pozorów i pustych nadziei; epoka jazzu - kultura murzyńska, intuicyjny charakter; twórczość nacechowana autobiograficznie, choroba alkoholowa, alkoholizm = rozpacz; jego najważniejszą inspiracją była żona Zelda - kobieta z cienia, cierpiąca na schizofrenię; Czuła jest noc - przekracza ramy straconego pokolenia, kategoria tragizmu - ludzkiej egzystencji; typ bohatera - człowiek młody, uwikłany w amerykański sukces, którego wyznacznikiem jest fortuna, pieniądze są istotne; Piękni i potępieni - związek zniszczony przez odziedziczenie fortuny, fascynacja młodością i erotyką, sensualny obraz świata; zjawiska efemeryczne - pożądanie, miłość, ale są istotne; piękno jest fizyczne; ambiwalencja między ascezą a hedonizmem; 1925 Wielki Gatsby - zakłócenie proporcji; w kontekście T.S. Eliota, została tylko estetyka; parweniusz, który dorobił się fortuny handlując alkoholem, chciał w ten sposób zdobyć kobietę - Daisy - w międzyczasie zostaje ona żoną innego; Gatsby powoduje wypadek, w którym ginie kochanka męża Daisy, ten wysuwa przeciw niemu oskarżenie, zabija go i sam popełnia samobójstwo; poetycki sposób przedstawienia;

- Gertrude Stein - Autobiografia Alicji B. Toklas, styl dziennikarski, animatorka kultury;

- John Dos Passos (1896- 1970) - formacja amerykańska, ale znał francuski, ojciec o korzeniach portugalskich, adwokat, nie uznał go na początku - pozycja outsidera, inny punkt widzenia; studiował na Harvardzie, potem wyjechał do Europy, gdzie studiował architekturę hiszpańską, zafascynowany iberystyką, ale w Ameryce czuł się gorszy przez swoje pochodzenie; wojna - uważał, że to istotna walka, która wpłynie na kształt świata; wojna radykalnie zmienia punkt widzenia, klęska kultury europejskiej;

perspektywa całościowego widzenia zdarzeń, pisarz epoki, nie jednostek; powieści oparte na własnych doświadczeniach, przedstawił z pacyfistyczną ostrością koszmar wojny i dał wyraz swoim generacyjnym przemyśleniom człowieka porażonego bezsensem świata; Inicjacja pewnego człowieka; Trzej żołnierze - prawo do samodzielnego decydowania, prawo do dezercji, armia zawłaszcza indywidualizm; trylogia USA: 42 równoleżnik, Rok 1919, Ciężkie pieniądze - szeroki zakres kroniki, zaczyna się w 1900, elementy prasowe, przemówienia, świat iluzorycznych sensów, technika oka kamery, portrety żyjących osób, podział fabularny - historie fikcyjnych bohaterów - 12 postaci głównych, wszyscy są jednakowo ważni; człowiek dąży do sukcesu, ale jego za jego osiągnięcie płaci cenę ideału, gdy go nie osiągnie jest sfrustrowany; pisarz socjalizujący; Manhatan Transfer - Nowy Jork głównym bohaterem, bohaterowie widziani tu i teraz, obserwacja, podzielona na części poprzedzone glosą, brak ciągłości narracyjnej; 3 os. narrator opisuje zachowani ludzi, ale go nie komentuje; oryginalne wydarzenia z 1904-1929 - sprawa Ferdinando Sacco i Bartolomeo Vanzettiego - włoscy robotnicy oskarżeni o morderstwo właściciela fabryki, skazani na karę śmierci, choć nie było dostatecznych dowodów - obnażenie słabości amerykańskiej demokracji, demaskacja;

- John Steinbeck (1902-1968) - pochodził z Kalifornii, gdzie odgrywa się akcja większości jego powieści; idylliczna kraina, która jednak musi ponieść klęskę; pochwała sensualizmu, pogańskie obcowanie z ziemią, panteistyczna koncepcja Boga; Myszy i ludzie 1937 - akcja książki osadzona jest w latach trzydziestych XX wieku - w okresie wielkiej migracji zarobkowej. Powieść opowiada historię dwóch przyjaciół, poszukujących swojego miejsca w życiu. George Milton i Lennie Small przemierzają setki kilometrów, by znaleźć pracę; docierają na farmę Curleya; Lennie bardzo chce pogłaskać włosy żony farmera i przypadkiem łamie jej kark; zanim łapią go farmerzy, zabija go George, wcześniej opowiadając mu o ich planach hodowli królików; zabija go w chwili, gdy jest najszczęśliwszy; powieść traktuje o przyjaźni, rasizmie, nierówności pomiędzy silnymi a słabymi, białymi a czarnymi, młodymi a starymi, kobietami a mężczyznami - a więc o skomplikowanych stosunkach międzyludzkich. Ważnym motywem są też marzenia, przedstawione jako potężna siła.

Na wschód od Edenu - Jest uznawana za najwybitniejsze dzieło tego pisarza, początkowo była dedykowana synom Steinbecka, Thomowi i Johnowi - jej akcja jest umieszczona w miejscu, gdzie tenże spędził lata młodości. Akcja rozgrywa się na początku XX wieku w amerykańskim stanie Kalifornia, w dolinie Salinas, momentami także jest przenoszona do czasów wojny secesyjnej.

- Wiliam Faulkner (1897-1962) - związany z kulturą amerykańska, pochodził z południa, do straconego pokolenia należy pokoleniowo, nie formacyjnie; deklarował się jako niespełniony poeta - proza, która wchłania poezję, podobnie jak u Manna, wiele inspiracji rodzajowych, asymilacja zdobyczy formalnych poezji i prozy XX wieku; matryca dla Joyce'a; zorganizowanych chaos; przesunięcie podmiotowe i narracyjne, można go czytać wertykalnie; motywacje osadzone we współczesnej sytuacji historycznej bohaterów, rys mityczny - uniwersalizm; złożone zdania, wyrafinowanie;

1929 Wściekłość i wrzask -; opowiada o losach 3 braci Thompsonów narracja (1-osobowa) i ich piastunki - Murzynki (3-osobowa), kobieta jest związana z rodziną, ale czuje do niej dystans, co daje jej ocalenie; siostra Cuddy - porzuciła rodzinę, postać nieistniejąca - symbolizuje utraconą niewinność Południa; szacunek do tradycji Południa, a zarazem poczucie winy względem Murzynów; powieść tożsamościowa, świadomościowa; wątki mityczne i biblijne (jak u Steinbecka), połączenie romantyzmu kontynentalnego i amerykańskiego transcendentalizmu; nie jest to proza nihilistyczna! powieść W. Faulknera, stanowiąca jedną z części składowych cyklu o krainie Yoknapatawpha. Dzieje rodziny Compsonów, obejmujące okres od 1699 do 1945, zostały ograniczone do przedstawienia 4 dni, w ciągu których rozgrywają się wydarzenia decydujące o losach młodego pokolenia, Caddy i jej braci: Quentina - zakochanego w siostrze, Jazona - chciwego dziedzica majątku oraz upośledzonego Benjamina, na polecenie brata wykastrowanego i oddanego do zakładu psychiatrycznego. To właśnie Benjamin jest narratorem pierwszej z czterech części dzieła, stanowiącej nowatorską próbę odtworzenia toku myślowego osoby niedorozwiniętej. Obrazu całości dopełniają opowiadania i monologi wewnętrzne poszczególnych postaci. Przedstawione wydarzenia nie są ułożone w porządku chronologicznym, a bohaterowie ukazują się równocześnie w różnych momentach życia.

26. Nouveau roman - koncepcja anty-powieści.

Nowa powieść - wzbudza kontrowersje, nie istnieje w literaturze polskiej; znane w latach 50-tych;

- twórcy nouveau Roman - powieść powinna wejść w nowy etap swojego rozwoju, istotą powieści przestaje być fabuła, chodzi o sam akt pisania powieści, autotematym powieść, jako konstytuuję obraz świata w powieści; egzystencja jako przedmiot obserwacji, ale nie interesuje ich opinie, filozofie, aksjologia, doświadczenia sztuki; powstaje z bieżącego doświadczenia;

- brak zwartej grupy pisarzy; pisali w tym czasie i komentowali od razu swoje utwory, rozwój myślenia, dlatego czym jest epika w XX, rozwój teoretycznoliteracki, metarefleksja: dwie grupy: komentatorzy z zewnątrz - Sartre, wstęp do powieści Nathalie Sarraute 1948 - miano anty-powieści - ale nie zgadzali się na to, bo chcieli czegoś nowego; sami zainteresowani - Nathalie Sarraute Era podejrzliwości - nieufność; Alain Robbe-Grillet - O nową powieść, 1963 - musimy się wyrzec starej definicji, że napisać powieść to opowiedzieć jakąś historię; powieść jako poszukiwanie; Jean Ricardou - teoretyk powieści 1968 Problemy nowej powieści, O teorii nowej powieści - wykorzystywał te doświadczenia z powieści dawniejszych;

- możliwości poznawcze powieści, narracja - to jak piszemy, tak poznajemy;

- rezygnują z chronologii, zaburzenia w obrębie świata przedstawionego, bohaterowie mają imiona lub nie, postacie widmowe, przeźroczyste; brak logicznego następstwa zdarzeń; subiektywizacja, subiektywizacja następstwa czasu, traktowanie pretekstowo wszystkiego, co opisujemy; pastisz - kryminału, romans; preludium do postmodernizmu;

- patroni: Gustav Flaubert - jak jest opowiadana historia Pani Bovary dominuje nad charakterystyka, opis itp. chciałby napisać powieść o niczym, kategoria absolutu; Marcel Proust - eksperymenty z kategorią czasu;

- każda książka jest inna, inny sposób rozpisania; dominantą narracji jest sposób widzenia świata: dwie tendencje - 1. Technika pozornego obiektywizmu, z użyciem 1 os, narratora, oko kamery (Dos Passos);

le stylo-camera; ktoś kto pisze, tak jak kamera nagrywa, bohater tu i teraz będący, realizm subiektywny, duża szczegółowość opisu poddana prawom psychologii, chaos; 2. Rozszczepienie, oscylacja między narracją pierwszo, a trzecio osobową; połączenie dwóch typów w jedno, bez wyraźnej granicy, mechanizm działania ludzkiej świadomości; bezrefleksyjna rejestracja faktów nakłada się na to przetwarzalne odbieranie świata - 1 os. narrator uporządkowuje to; liczy się także przygoda pisania, jesteśmy współuczestnikami gry literackiej; sztuka jako gra;

- Robbe-Grillet - Żaluzja - zazdrość uruchomiona, narrator 1- osobowy przez żaluzje obserwuje zachowanie mężczyzny i kobiety, którzy możemy podejrzewać, mają ze sobą romans, a to chyba żona narratora; asocjacje, powtórzenia percepcji - mechanizm psychologiczny - przepracowuje to, co już widział; odzwierciedla działanie wzroku, który rejestruje coś kilka razy; brak ciągu przyczynowo-skutkowego, ukierunkowany opis percepcji; brak emocjonalności; wzrok - coś, co prowadzi do zazdrości; niedopowiedziane; poziom percepcji nałożone na obraz wyobrażeń; twórca kina - scenarzysta, reżyser, inspiracja technikami montażu;

- Michel Butor - interesuje go funkcjonowanie czasu; filozof z wykształcenia; pod wpływem surrealistów, zakwestionowanie koncepcji czasowej Prousta, możliwość dopomnienia, ponieważ zawsze jesteśmy warunkowani chwilą obecną - technika kontrapunktu, można wspominać, ale nie dopominać; Odmiany czasu - w oryginale harmonogram, czas nigdy nie będzie odnaleziony, ulega zmianom, nałożenie dziennika na pamiętnik; rzutuje na swoją przeszłość obecne doświadczenie, maj-maj; element autotematyczny; powieść pewnym przebiegiem napięć; rola poznawcza pisania, czujność wobec rzeczywistości, podejrzliwość - wyraża się w zapisywaniu; powtórzenia! tok chaotyczny; w pigułce pokazuje swoją zasadę rekonstrukcyjną, mamy za mało czasu, żeby zrekonstruować swoje życie; Przemiany; pod koniec lat 50-tych teksty eksperymentalne, łączyły porządki artystyczne, tekst na zasadzie kolażu - reklamy, opisy samochodów, bardziej przemieszanie; rozbudowany aspekt plastyczny - nośnik treści literackich, wzór Mallarmego;

- Claude Simon - najtrudniejszy do pisania, ale najbardziej ceniony; koncentrował się na spojrzeniu; był malarzem, wizje tworzone w sposób malarski, wizje surrealistyczne, opisy motywowane realistyczne, ale coś tam ontologicznie nie pasuje; Wiatr 1958 - panorama życia z całym jego bogactwem, wiatr nakłada na siebie i przewiewa obrazy; halucynacyjny charakter; długie frazy, zakłóca przebieg narracji za pomocą interpunkcji - przesunięcia, nakładanie się obrazów, służy kreacji świata przedstawionego;

- na początku wiązano z tym nurtem Samuela Becketta, pewne cechy wydawały się podobne, ale się wyemancypował

- tradycyjne: Marguerite Yourcenar - erudycyjna, nasycona wiedzą historyczna, Dziennik Hadrianny; Marguerite Duras - Kochanek - eksperymentalnie opisuje materię dla kobiet, doświadczenie seksualne, pozycja w świecie;

27. Nurty egzystencjalne w prozie i dramacie XX wieku.

Egzystencjalizm nawiązywał ideowo do pisarstwa „straconego pokolenia”, z którego przejęli kategorię absurdu, uznając, że to rzeczywistość jest absurdem. Pojmuje człowieka jako jednostkę samotną, zagubioną, nękaną poczuciem nicości, „skazaną na wolność wyboru”. Pod względem struktury dzieł łączył często powieść i eseistykę (esej filozoficzny - wyrażenie autorskiego światopoglądu), opierał się na monologu wewnętrznym i autobiografii autorów. Był przede wszystkim kierunkiem filozoficznym zapoczątkowanym w XIX przez Kierkegaarda.

Albert Camus - ze względów ideowych nie jest egzystencjalistą; fabuła jego dzieł nie jest pretekstowa, do jej odczytania nie trzeba rekonstruować światopoglądu autora, nie jest też absolutnie autobiograficzna, ale niebezpośrednia, zmierza ku uniwersalizmowi; Camus korzysta za to z formy monologu wewnętrznego; „Mit Syzyfa”; Camus nie był filozofem, ale moralistą, istotne pojęcie: sumienie, aksjologia (dobro i zło), odpowiedzialność; przewrotny związek z moralnością chrześcijańską, agnostyk, ale jego system moralny jest równoległy do sytemu chrześcijaństwa, ale odrzuca objawienie, uznaje byt tu i teraz; kategoria absurdu punktem wyjścia, nie do dyskusji; to co sprawia, że jest zaliczany do egzystencjalistów to związki towarzyskie; kość niezgody esej Człowiek zbuntowany - Sartre pisarz lewicowy, a Camus krytykował wszystkie systemy oparte na całkowicie opracowanej ideologii - system opresyjny, traci się egzystencję; dystans do komunizmu Rosji Radzieckiej; eseje, powieści, dramaty; człowiek teatru: Kaligula; znakomity adaptator twórczości cudzej; zginął w wypadku samochodowym;

Jean Paul Sartre - studiował filozofię, jego światopogląd ukształtował się w momencie wybuchu II wojny światowej; uważał, że nie można mówić o przemyśleniach egzystencjalnych innych ludzi - subiektywizm w postrzeganiu rzeczywistości; w czasie wojny dostał się do niewoli niemieckiej, ale został zwolniony z obozu, w Paryżu zaangażował się w działalność Ruchu Oporu, wydawał podziemną prasę, w ten sposób zaprzyjaźnił się z Camus; po wojnie, jako przeciwnik Charlesa de Gaulle znalazł się na pozycji kontestator, często zmieniał poglądy polityczne, dzięki czemu wyznaczał modę intelektualną we Francji; ateista, krytyk literacki, organizator życia kulturalnego, redaktor czasopisma Le Temps Modern; przykładowa twórczość: 1938 Mdłości, 1940 Słowa - autobiografia literata, przedstawienie relacji z literaturą i roli pisarza, twórczość teatralna - Muchy i Przy drzwiach zamkniętych- teatr wiąże doświadczenie odbiorcy z nadawcą, unaocznia refleksję, przekazuje ją bezpośrednio;

Simone de Beauvoir - filozofia; uznanie małżeństwa za nacisk społeczny i współczesną formę prostytucji, małżeństwo we Francji zapewniało kobiecie lepszy status społeczny, kobieta po rozwodzie była wykluczana ze społeczeństwa; wolnego związku zaś za związek idealny, który jest ponad instytucje, romanse, odległość etc,, sprzeciw wobec wszystkich instytucji społecznych; skandale - np. została dyscyplinarnie zwolniona za romans z dwoma studentkami, przez co przeniosła się do Paryża; doświadczenia te zostały opisane w powieści „Zaproszona”- było to jej świadome działanie; „Druga płeć” wyd. 1942 - postulaty drugiej fali feminizmu, tzn. odrzuca dystynktywne cechy kobiecości, macierzyństwo, uznaje seksualność za dominację mężczyzny nad kobietą, prawo do samostanowienia i aborcji; absolutyzuje swoje doświadczenia; S. zyskała uznanie jako pisarka i niezależnie od swoich poglądów, mistrzyni stylistyki i retoryki - „Mandaryni”; po śmierci Sartre opublikowała powieść o związku z nim, uwzględniając wiele intymnych szczegółów - życiopisanie.

Francoise Sagan - Witaj smutku debiut w wieku 18 lat - dziewczyna odkrywa romans swojego ojca, kryzys; pisarstwo dla kobiet z wątkami egzystencjalnymi; ikona kultury egzystencjalnej, np. Różewicza - symptom upadku kultury; spłycone do popkultury;

28. Realizm magiczny.

- realizm magiczny, użyte początkowo w odniesieniu do przedstawienia plastycznego - Franz Roh i Massimo Bontempelli;

- Jorge Luis Borges - Sztuka realistyczna i magia 1932; pojawia się kategoria magii, ale uważał, że nie należy do realizmu magicznego; rola tego, co nazywał magią w narracji; dwa nurty twórczości prozatorskiej: realizm, tradycyjna powieść, gdzie procesy przyczynowe są oparte na czynnikach naturalnych, mieszczą się w kategoriach prawdopodobieństwa; drugi typ narracji: typ magiczny, szczegóły mają moc przepowiadania, narracja układa się w całość pełną znaczeń, wykraczają poza pojęcie prawdopodobieństwa; to co jest prawdopodobne w kulturze europejskiej, nie będzie takie w kulturze np. Indian; prawdopodobieństwa zależy od wierzeń, światopoglądu; koncepcje religijne też mają znaczenie - coś możemy uznawać za możliwe; perspektywa widzenia Indian, coś co dla nas fantastyczne, dla nich może być możliwe, dzięki systemowi wierzeń; osobiste doświadczenie; zadaje pytania co to jest prawdopodobieństwo?

- kojarzony przede wszystkim z literaturą iberoamerykańską, przetworzenie tamtej cywilizacji z cywilizacją europejską; jak dalece twórcy są wprowadzeni w cywilizację europejską, a jak w pierwotne wierzenia;

- magia jest integralnie włączona w fabułę;

- Alejo Carpentier - Kubańczyk, muzykolog, prace nad muzycznością w kulturze Indian; tekst programowy, Królestwo z tego świata - przedmowa: podkreśla, że realizm magiczny wprowadza elementy uznane za fantastyczne w sposób naturalny, nie burzą zastanego porządku świata, dla bohaterów są naturalne; odmienność realizmu magicznego od surrealizmu - w s. wszystkie elementy fantastyczne są wynikiem subiektywnego patrzenia, natomiast w realizmie m. elementy fantastyczne są ontologicznie faktyczne, te rzeczy mają tam miejsce, są cechą świata przedstawionego; żeby mieć poczucie cudowności musimy spoczywać na mocnym podkładzie wiary, bo elementy fan. mają charakter wyjątkowy, niesamowity, niecodzienny, choć możliwy; oscylacja między twardym realizmem, a fantastyką; Królestwo z tego świata - efekt podróży na Haiti - uważał, że to świat magiczny; powieść zamknięta w narracji pierwszoosobowej, narrator Ti Noel, zakorzeniona w wierzenia, które już zanikają, kolejne doświadczenia czarnej wspólnoty, które są wstrząsane przez bunty: Mangelan; zarządca niewolników, który powinien poczuwać się do solidarności, ale wchodzi w role dręczyciela; Ti Noel zaczyna ulegać takim samym zwierzęcym metamorfozą jak Mangelan; problem niewolników pozwala rozumieć powieść również jako alegorię pewnych stosunków społecznych, wyraża antyimperialne poglądy;

- Julio Cortazar - uważał, że te rozróżnienia są sofistyczne, a realizm magiczny to rodzaj latynoamerykańskiego surrealizmu, bo podmiot twórczy jest zawsze obecny, także wizje są subiektywne; kontekście zderzenia kulturowego, uważał, że poza iberoamerykańską lit., nie ma realizmu magicznego;

- Juan Rulfo - Pedro Paramo, Równina w płomieniach; badania etnologiczne, dobra znajomość kultury Indian; Pedro Paramo 1955 - Pedro Paramo - ojciec głównego bohatera Juana Cosido, który na prośbę umierającej matki wyrusza na poszukiwanie ojca; dociera do miasteczka Comala, gdzie wszyscy znają Pedro, zapewniają, że ucieszy się z wizyty syna, a jednocześnie twierdzą, że nie żyje; Juan umiera w miasteczku z powodu braku powietrza, ale tego nie zauważa, zostaje pochowany z Dorotheą, z którą rozmawia pod ziemią - motyw śmierci niezauważalnej; Rulfo zostawia wszystko w stanie zawieszenia; kontekst psychoanalizy; Pedro - okrutny, wrażliwy, kocha jedną kobietę, ale nie jest jej wierny - alegoria rzeczywistości meksykańskiej;

- Miguel Angel Asturias - aspekt trzeciego świata, fuzja realizmu i fantastyki; po stronie fantastyki osadzonej w realizmu; Dali - technika malarstwa wyprowadzona z techniki malarstwa realistycznego; treść jest fantastyczna, która jest opisana na sposób faktyczny;

- Gabriel Gracia Marquez - 1982 Nagroda Nobla, Kolumbijczyk z europejskim wykształceniem, dziadkowie opowiadali mu historię o przodkach i dawnych wierzeniach, zwolennik Fidela Castro, przeniósł się do Meksyku, bezkompromisowy dziennikarz - artykuły np., o przemytnictwie marynarki wojennej;

Sto lat samotności 1968 - gra z tradycyjną formą powieściową, saga rodzinna o 6 pokoleniach rodziny Buendia, żyjącej w miasteczku Maconda; społeczność zamknięta, małżeństwa między krewnymi, powtarzające się te same imiona - wrażenie, że to opowieść ciągle o tych samych ludziach, pojęcie świata kręcącego się w kółko; świat ograniczony - mieszkańcy niby znają jego topografię, ale okazuje się, że jest ona zmienna - wybicie z poczucia realizmu albo ukazanie zmiany czasu; integracja świata żywych i umarłych - spotkanie ze zmarłymi nie jest powszechne, ale się zdarza; to, co na zewnątrz jest naturalne, w miasteczku wydaje się niezwykłe i na odwrót - względność kategorii prawdopodobieństwa; funkcje alegoryczne: 3 tys. niewolników zostaje rozstrzelanych i wywiezionych w 12 wagonach; nikt o tym nie wie, nie ma żadnych światków oprócz jednego Buendi, zdarzenie nieistniejące, negowanie pewnych faktów, polityka - uzasadnienie: pewne wydarzenia przekraczają nasze doświadczenie prawdopodobieństwa, dlatego uruchamia się mechanizm negowania; to zbyt straszne, żeby w to uwierzyć, przekracza psychiczną akceptację; aspekt filozoficzny: weryfikuje pojęcie traumy; Maconda wzór wspólnoty założycielskiej; wniebowzięcie pięknej Remedios, ubóstwienie człowieka, nie dopuszcza, że może ulec rozkładowi; skrupulatność opisu, język niestylizowany; szczegółowość, a jednoczenie przekreślenie zmian percepcyjnych;

- konfrontacja z różnymi kulturami, wierzeniami; trans kulturowość; w obrębie bohaterów, bądź na linii odbiorca - autor;

- podobieństwa między Marquezem a Schulzem, Rushdiem; Tokarczuk - mikroróżnice na poziomie regionalnym, albo przejęcie pewnym wypracowanym wątków;

29. Literatura jako świadectwo.

30. Utopie i antyutopie.

- utopia - świat lepszy niż nasz; dystopia - świat gorszy niż nasz; antyutopia - krytyka utopii, jej kompromitacja,

- Adouls Huxley - wychodzi ze Starego Kontynentu w stronę Nowego; znakomita szkoła angielska, eksperymenty z własną fizycznością; podróże, zamieszkał w Kalifornii; eksperymenty z różnymi środkami farmakologicznymi, LSD, halucynogeny, pejod - obserwacja psychiatryczna - eseje z opisami Niebo i piekło, Drzwi percepcji; fascynacja kulturami pierwotnymi; 1932 Nowy wspaniały świat - cytat z Burzy Szekspira, antyutopia - bohater, który nie przystaje, wersja przyszłościowa, społeczeństwo szczęśliwe, ludzie powstają z probówki, żeby wyeliminować ból i przypadkowość, istnieją kasty, ale nikt nie czuje się pokrzywdzony z tego powodu, bo są zaprogramowani, by to akceptować, naturalna prokreacja tematem tabu, marginalizacja śmierci; John - Dzikus, konfrontacja, wychodzi z rezerwatu, próbuje się zintegrować, ale uświadamia sobie, że nie chce, chce mieć prawo do cierpienia - samoświadomość; popełnia samobójstwo; eliminacja zwierzęcości zabija człowieka;

Wyspa - utopia, tzw. 3 droga, zachowanie cielesności, ale jej zmodyfikowanie, tematyka historyczna, mistyczna, magiczna; w warstwie powieściowej dziennikarz z Anglii, który podróżuje po Dalekim Wschodzie, także jako emisariusz żądnego ekspansji magnata naftowego, trafia w dramatycznych okolicznościach na wyspę, której mieszkańcy nie przyjmują do swojego grona osób reprezentujących cywilizację przemysłową. Odkrywa tam idylliczne społeczeństwo, które potrafi zadbać o pełne człowieczeństwo i wykorzystanie potencjału każdej jednostki, bazując na religiach Wschodu i racjonalnym ograniczeniu dostępu do nowoczesnej technologii. Jego studia zasad życia wyspy przeplecione zostały z przewartościowaniem własnej drogi życiowej, zawierającym zapewne refleksje autobiograficzne;

- George Orwell (1903-1950) - właśc. Eric Blair, urodził się w Indiach, kontakt z różnymi kulturami, podróże; 1933 Na dnie w Paryżu i Londynie - wojna domowa w Hiszpanii, był po stronie lewicy, zetknął się z Sowietami, został postrzelony przez snajpera rosyjskiego, nieufność wobec komunistycznej Rosji, rewolucja = terror; Rok 1984 - proza niefikcjonalna, reportażowa;

31. Powieść jako narracja filozoficzna.

- Sartre

- Huxley - pojęcie filozofii wieczystej - od Leibniza, w każdym systemie jest jakiś wspólny człon, jest dane objawienie, bezwzględna prawda dla każdego; wyrafinowane pisarstwo - powieść dyskusyjna - ekspozycja pewnych racji bez rozstrzygnięcia, dialog;

32. Literatura a technika filmowa.

- POEZJA: Cendrars, Apollinaire

- PROZA: Doss Passos - technika oka kamery, symultaniczność, brak ciągłości, obserwacja;

- twórcy nouvelle roman

-Gertrude Stein - technika kinematografu, wsłuchiwanie się w to jak mówią ludzie - każdy następny obraz, trochę różny od następnego - powtórzenia tego samego;

33. Kategoria absurdu w literaturze XX wieku.

- absurd - słowo pochodzenia łacińskiego, absurdus "fałszywy (ton), niedorzeczny, nierozumny, niestosowny". Potocznie stosowane jest na określenie tego, co sprzeczne, bezsensowne, bzdurne. Absurdalne może być wypowiedzenie czy sąd, który sobie przeczy lub nie zgadza się z tak zwanym zdrowym rozsądkiem. W logice formę rzeczownikową lub przymiotnikową ("absurd", "absurdalny") zyskuje pojęcie, które niezgodne jest z formalnymi regułami myślenia (zasadami logiki); zawiera w sobie sprzeczne elementy składowe. Logika pragmatyczna wyróżnia rodzaj dowodzenia z absurdu (probatio per absurdum, per incommodum), które polega na wykazaniu, że gdy przyjmiemy sprzeczny sąd względem dowodzonego, to wnioski będą sprzeczne, zaś zdanie dowodzone przez nas będzie prawdziwe. Arystoteles mówi o sposobie rozumowania, które nazywa "apagogicznym" - jest to pośredni dowód twierdzenia opierający się na udowodnionej fałszywości sądu przeciwnego, a polega on na wywiedzeniu wniosków sprzecznych bądź fałszywych z założenia, które chcemy odrzucić; to metoda sprowadzenia sądu do absurdu (reductio ad absurdum). Absurd to wyrażenie wewnętrznie sprzeczne. T. Kotarbiński w Elementach teorii poznania określił je następująco: "Istnieją powiedzenia, które się nie kleją w sensowną całość, i inne, które układają się w całość mającą znaczenie. Drugie nazywamy dorzecznymi, sensownymi, pierwsze - niedorzecznymi, bezsensownymi, nonsensami. Niedorzeczność tak rozumiana nie jest bynajmniej tożsama z absurdalnością, nonsens tak rozumiany nie jest tożsamy z absurdem, gdyż absurd to powiedzenie sprzeczne. Sensowne, dorzeczne powiedzenie może być sprzeczne, absurdalne, np. "Polska została podzielona na trzy nierówne połowy". W świecie sztuki "absurd" ma już od lat sześćdziesiątych niezaprzeczalny związek z teatrem. "Teatr absurdu" - to nazwa upowszechniona za sprawą M. Esslina, autora książki The Theatre of the Absurd (1961). Jednak nie odnosi się ona do sztuki teatru; chodzi tu o absurd świata, "dramat" rzeczywistości. Obecnie stosuje się tę nazwę na określenie literackiej formacji, która właśnie w teatrze na początku lat pięćdziesiątych XX wieku próbuje się urzeczywistnić. W wielu planach (filozoficznym, artystycznym) wyraźny jest jej związek z wcześniejszymi dokonaniami J.P. Sartre´a i A. Camusa. W szkicu Mit Syzyfa Camus twierdzi, że absurd nie znajduje się ani w świecie, ani w samym człowieku, ale "w ich wspólnej obecności". "Absurd nie może istnieć poza umysłem ludzkim", dlatego jego kres wyznacza śmierć, zaś samobójstwo jest emocjonalnym odpowiednikiem absurdu. Chociaż ten rodzaj absurdu życia wyrażający się niezrozumieniem rzeczywistości jest odmienny od tego, który emanuje ze sztuk E. Ionesco czy S. Becketta. Na powstanie teatru absurdu miało wieloraki wpływ wiele nurtów w sztuce XX wieku artykułujących się nie tylko w obrębie kreacyjnej dramaturgii. Teatr absurdu w swej niedorzeczności i groteskowości kreowanego świata ujawnia przez obnażenie (parodię i ironię) prawdziwe oblicze rzeczywistości. Bezosobowe i wyalienowane postacie dramatów paradoksalnie najskuteczniej oddają bardzo osobiste, ludzkie poczucie istnienia. Temperamenty, konflikty, "akcja", ujmowane w regułach teatru "realistycznego" czy "antycznego", w sztukach teatru absurdu nie mają zastosowania. Relatywizacja i krytyka języka (w filozoficznych pracach L. Wittgensteina dotyczyła sfery ludzkiej komunikacji) znajdowała w teatrze absurdu podatny grunt dla ilustrowania rozpadu związku języka i rzeczywistości. Ionesco w swych sztukach: Łysa śpiewaczka (wyst. 1950), Lekcja (powst. 1950), Krzesła (wyst. 1952) przekonywał, że chce przekazać swą osobistą wizję, swoją prawdę o egzystencji człowieka. Wyrażała się ona bankructwem wartości i osobowości; postacie jego dramatów to marionetki wtłoczone w ściśle określone ramy zachowań i absurdalnych rytuałów. Szczególny pesymizm ujawniają utwory Becketta Czekając na Godota, Końcówka, w których cierpienie staje się źródłem śmiechu. W absurdalnej rzeczywistości słowo nie daje gwarancji na porozumienie między postaciami; ich "mówienie" jeszcze głębiej wyraża samotność i nicość.

34. Literatura jako gra; kategoria powieści postmodernistycznej.

Prekursorzy: Borges, Beckett, Nabokov

Cechy literatury postmodernistycznej: - programowa literackość i intertektualność (dzieło odsyła do innych dzieł); ludyczny charakter dzieła sztuki (gra z odbiorcą); uwolnienie powieści od celów pozaliterackich (utwór nie imituje rzeczywistości, stanowi dzieło wyobraźni); jest traktowana jako literacki odpowiednik happeningu; eklektyzm (świadome zmieszanie wielu stylów i poetyk), autotematyzm (konstruowanie utworu w oczach czytelnika); parodia, zabawa, czarny humor;

Gra: - Nabokov - parodia, pastisz, stylizacja; cytaty i krypto cytaty, szyfrowanie imion i nazwisk bohaterów

---