Marta Wysocka

OSJANIZM

Termin i zjawisko

• Termin pochodzi o imienia legendarnego barda celtyckiego Osjana, rzekomego autora pieśni w języku gaelskim, które w latach `60 XVIII w. (wedle własnych zapewnień) zebrał i przełożył na angielski J. Macpherson (literat szkocki 1736-1796)

• Utwory te obejmowały dwie epopeje, liryzujące opowiadania, krótsze i dłuższe wiersze (wszystkie o charakterze epicko-lirycznym)

• 1773 - dwutomowa edycja londyńska → tzw. kanon osjanistyczny

• liczne wydania i przekłady na większość języków europejskich (oparte na powyższym wydaniu)

Macpherson

• rzeczywisty autor pieśni: Macpherson - cykl oparty na znanych sobie motywach i wątkach legendy osjanistycznej

• teksty różniły się od tekstów autentycznych zachowanych w rękopisach irlandzkich

• powstałe z natchnienia dawnej ludowej epiki celtyckiej

dociekanie autentyczności

• autentyzm utworów od razu zakwestionowany był przez dra Samuela Jonsona

• Macpherson i jego zwolennicy zapowiadali opublikowanie gaelskich tekstów (czego siłą rzeczy zrobić nie mogli)

• 1805 raport Highland Society w Edynburgu - enigmatyczna wypowiedź zachwiała wiarę w autentyzm utworów → mimo to pieśni wciąż uznawane były przez wielu historyków za prawdziwy zabytek dawnej poezji celtyckiej, dokument historyczny etc.

zjawisko osjanizmu

• „Homer Północy”

• uznany za przodka literatury germańskiej

• źródło tendencji literackich przejawiających się w nawiązywaniu do zainteresowań, atmosfery poetyckiej, konstrukcji bohaterów oraz zabiegów kompozycyjno-stylistycznych = osjanizm

utwory Macphersona

• uczuciowy stosunek do bohaterskiej świetności dawnej Szkocji

• łączenie kultu przeszłości z żalem poczuciem przemijania, co w efekcie dawało wrażenie tzw. radości smutku

• idealizacja charakterów i czynów dawnych wojowników (odważni, wielkoduszni)

• wydarzenia rozgrywają się na tle przyrody północnej Szkocji lub Irlandii

• surowa natura połączona z nastrojem melancholii, grozy, tajemniczości

• niewysoka wartość artystyczna: powtarzające się wątki, sztuczna czułostkowość)

• proza rytmiczna, nieco sztuczna prostota składni (krótkie, urywane zdania udające pośpieszne wypowiadanie słów)

• ubogi zasób leksykalny - powtórzenia, epitety, metafory

• rytm przybliżony do swobodnego typu biblijnego

• styl zwany przez ówczesnych krytyków „stylem oreintalnym”

Osjanizm w Europie

• entuzjastyczne przyjęcie na Starym Kontynencie

• najsłabsze zainteresowanie w Anglii (tam sformułowano zarzuty fałszerstwa)

• popularność w Europie wynikała ze podobieństwa do sentymentalizmu i historyzmu

• wspierał tezy russoizmu o niezakłamanym i prostym życiu cnotliwego ludu będącego w „stanie natury”

• łączył się z gessnerowską wizją sielankowego „złotego wieku”

• wzmagał elegijne nastroje szerzone przez poezję Younga

• podkreślał rolę uczucia w życiu człowieka

• kładł znak równości między czułością a dobrocią

• idealizacja dalekiej i bliżej nieokreślonej przeszłości → podobieństwo do ówczesnego romansu pseudohistorycznego i powieści grozy

• pogłębił upodobanie do emocjonalnego przezywania kontaktu z naturą

• zjawisko zwane osjanizmem łączy się z tendencjami, które wg badaczy nie zawsze pochodziły wprost z inspiracji utworami rzekomego barda celtyckiego

etapy przyswajania wiedzy o twórczości Osjana (uzyskiwanej dzięki przekładom, informacjom o jego utworach oraz różnym interpretacjom roli i funkcji jego poezji)

• lata `60 XVIII w. - francuskie przekłady fragmentów pieśni ukazują się w antologiach i czasopismach

• 1763 - M. Cesarotti - przekład włoski

• 1768-1769 - M. Denis - przekład niemiecki

• 1778-1779 J. G. Herder - przekład niemiecki

• 1777 - francuska wersja P. - najpopularniejsze francuskie tłumaczenie o międzynarodowym zasięgu → za pośrednictwem tej wersji dokonano nieomal wszystkich polskich przekładów na początku XIX w.

osjanizm w Polsce: inspiracja folklorystyczna

• osjanizm w wersji Letournera dotarł do Polski stosunkowo szybko

• traktowany jako udokumentowane znalezisko, źródło wiedzy o obyczajach dawnych ludów celtyckich

• początkowo: inspiracja historyczno-folklorystyczna

KRASICKI:

• „O rymotwórstwie i rymotwórcach” - poezja do wydobycia „kraju każdego pierwiastków”

• „Fingal” (przedmowa) - podniesienie ludowości i wartości historycznej pieśni osjanistycznych

• „Objaśnienie” (poprzedzające „Pieśni Osjana” tłum. Krasickiego) - podkreślenie dokumentalnego charakteru utworów, widząc w nich „wierny obraz obyczajów tamtych czasów”

KOŁŁĄTAJ:

• 1803 - przestrzega przed uznaniem za autentyk „Pieśni Osjana” w korespondencji z Czackim → pierwszy Polsce wyraz zwątpienia w prawdziwość utworów

• 1802 - sformułował postulaty folklorystyki opartej na podstawach naukowych realizowanych przez Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, przy czym w inicjatywach i projektach pojawiało się czasem imię Osjan

INNI:

• debata o autentyczności „Pieśni Osjana” ba łamach „gazety Literackiej Wileńskiej” (1806)

• nazwanie falsyfikatem na łamach „Gazety Literackiej” z 1821 r.

• „Pieśni Osjana” były inspiracją do poszukiwań (Tukalski-Nielubowicz na zlecenie Naruszewicza) reliktów historycznych w pieśni ludowej na Żmudzi.

• T. Czacki propagował zbieractwo utworów ludowych jako źródło wiedzy o pierwotnych prawach polskich

• Znajomość „Pieśni Osjana” przyczyniła się do rozwoju badań folklorystycznych → wzorzec poezji zaciążył na rodzaju i kierunku poszukiwań

• Na początku szukano poszukiwano nie pieśni ludowej, ale postaci barda (nieistniejącej w naszej tradycji!)

• Zwracano się na północ - ku Litwie i Żmudzi, co zostało uwarunkowane mitem „Północy”

Przekłady

• 1778-1779 - Krasicki - obszerny przekład „Fingala” wyd. 1793

• 1779 - Krasicki - „Pieśń Selmy” wydrukowana w czasopiśmie „Co Tydzień”

• 1802 - Krasicki - całość przekładów w t.1 „Dzieł poetyckich” (red. F. K. Dmochowski)

• 1782 - F. Karpiński - „O wymowie w prozie albo wierszu” - przekład fragmentu „Pieśń Selmy”

• 1791 - K. Tymieniecki - „Osjana Kaledończyka trzy poema”

• 1817 - K. Tymieniecki - „Pisma” (większy niż poprzednio wybór przekładów)

• 1794-1795 - F. D. Kniaźnin - „Temora” wraz z pierwszymi księgami„Fingala” i 6 utworami, wyd. 1828

• na początku XIX wieku - sporo tłumaczeń Osjana w czasopismach (najsilniejsza tendencja przekładowa w Warszawie to lata 1818-1820)

• rzadko pojawiają się samodzielne tomiki z przekładami pieśni

• tłumaczenia z Osjana drukował: „Pamiętnik Warszawski”, „Tygodnik Polski i Zagraniczny”, „Wanda”, „Pamiętnik Lwowski”, „Rozmaitości Lwowskie”, „Dziennik Wileński”, „Tygodnik Wileński”

• pośrednikiem między rytmiczną prozą Macphersona a tłumaczami polskimi był najczęściej Letourneur

• prozę Letourneura przybierano w rozmaite formy metryczne, stroficzne, rymowane

• polskie wersje tworzone za pośrednictwem francuskim nie mogły dać pełnego wyobrażenia o oryginalności stylu osjanistycznego, w dużym stopniu zależne były też od wersji francuskiej

• tłumaczenia z Osjana zachęcały poetów XIX w. do wprowadzania rozmaitych form metrycznych, uczyły oryginalnego sposobu obrazowania, którego nie zatarło całkowicie pośrednictwo francuskie.

Oceny i opinie

• po roku 1815 - rozważania nad funkcja i znaczeniem twórczości <rzekomego> Osjana dla rozwoju poezji

• podkreślanie dokumentalnej roli „odkrycia” Macphersona

• Karpiński dostrzega w pieśniach wzorzec poezji czułej → częściowa inspiracja dla własnej twórczości

• W drugiej dekadzie XIX wieku osjanizm patronuje poszukiwaniom źródeł odnowy poezji i jej emocjonalnej koncepcji

• uznany za swobodnego i nieskrępowanego regułami geniusza

• nazywany „Homerem Północy”

• krytyczno-estetyczne rozprawy na temat poezji osjanistycznej Brodzińskiego

• Osjan jako oryginalny geniusz, nie spętany przepisami poetyk

• poeta sielski i elegijny

• „czucie romantyczne” - komponent postawy i uczuciowości sentymentalnej - klimat kompozycji Osjana

• nie pochwala posępności i grozy

• nie namawia do naśladowania poezji osjanistycznej

Inspiracje poetyckie

• w Polsce nikle rozwinął się typ osjanidy tj. utworu imitującego dość dokładnie epokę, scenerię i wątki osjanistyczne

• 
  dwa kierunki inspiracji

1. 
   sentymentalny

2. historyczny

• „pomoc” w stworzeniu postaci barda (w utworach w których historyczna wizja lub kronika wypadków łączy się z profecją lub żałobnymi wspomnieniami

• sentymentalne wątki w literaturze to nie tylko inspiracja Osjanem → wynik zespołu zjawisk odchodzenia literatury od wzorów klasycznych; zainteresowanie przeszłością, kult bohaterów narodowych są ponadto równoczesne z rozbiorami i okresem porozbiorowym → pobudzone wiec przede wszystkim sytuacją historyczną → poezja osjanistyczna jest pomocą w komponowaniu wątków, kreacji bohatera, tworzenia scenerii

duma

• Karpiński - 1782 „Duma Lukierdy, czyli duma Luidgardy”

• Niemcewicz - 1786 „Duma o Żółkiewskim”, 1788 „Duma o Stefanie Potockim”

• wzorce poezji Osjana wpłynęły nieco na scenerię i kompozycję pierwszych polskich dum historycznych

• dotychczas określenie duma stosowano do krótkich utworów liryczno-epickich (bądź o charakterze liryczno-refleksyjnym, bądź o charakterze wyraźniej epickim związane z rycerską przeszłością kraju)

• w pierwszych 10-leciach XIX w. pojawia się sporo dum „tkliwych wzruszeń” → opiewają niedole, rozstania i zgony kochanków lub rozważania nad ich grobami

• klimat i sytuacje typowe dla Osjana, lecz bardziej należy je łączyć z uczuciowością zachodnich i rodzimych powieści sentymentalnych z kręgu inspiracji „Nowej Heloizy” i „Cierpień młodego Wertera”

• Osjanizm polski przejawiał się w dumach rycerskich

• P. Sosnowski - 1816 „Duma”

• A. Gorecki - 1814 „Duma o generale Grabowskim”

• K. Sienkiewicz - 1817 „Duma”; „Mikołaj i Małgorzata”

• duży wpływ na rozwój polskich dum epickich miały „Śpiewy historyczne” Niemcewicza

elegia, rapsody, poematy epickie (eposy)

• bohaterem jest często „bard bolejący” - postać, której polską kreację zawdzięczamy A. J. Czartoryskiemu, pomysł zaś chyba Osjanowi :-)

• patriotyczne i emocjonalne wątki przejęte zostały przez ośrodek puławski jeszcze w XVIII w.

• A. J. Czartoryski - 1795 „Bard polski” - opiewa na pobojowisku smutne losy insurekcji kościszkowskiej → autor wprowadził do poematu świat duchów i postać dziewicy zawodzącej żale

• inni bardowie kreowani przez polską poezję przedromantyczną pełnili funkcje zbliżone do ról bardów osjanistycznych: opiewali dawne zwycięstwa i klęski, czyny i śmierć bohaterów, rzadko natomiast zajmowali się ich przeżyciami miłosnymi

• ANONIM - 1819 „Bard polski” - snujący kronikarską opowieść o wypadkach politycznych ubiegłych lat

• ANONIM - 1815 „Wenda” - „Słowiański bard” opowiada fragmenty z bajecznych dziejów Polski

• Brodziński - 1822 „Widzenie na górach karpackich r. 1821”- rodzaj poematu profetycznego → ukazują się widma bardów oraz bard Bojan, który w swym śpiewie daje wyraz słowianofilskim ideom autora

• E. Lubomirski - 1821 „Groby” - wprowadzenie celtyckiego barda na „górę Wawelu”, który opiewa narodowe dzieje, główne czyny a nawet perypetie uczuciowe Kościuszki

• omówione powyżej utwory ukazywały się przeważnie w czasopismach

• motywy osjanistyczne występują w niektórych ówczesnych powieściach sentymentalnych, romansach grozy oraz (również zamieszczanych wewnątrz wymienionych) utworach poetyckich

• osjanizm polski łączył się innymi inspiracjami: Goethego, Rosseau, Gessneram Younga, z gotycyzmem, wzorcami poezji trubadurów

• charakterystyczne dla Osjana motywy, pejzaże i nastroje przemieniały się często u polskich osjanistów w pewne stereotypy

• „oryginalna” twórczość Osjana wiodła do tworzenia wyrazistych konwencji frazeologicznych i tematycznych

• osjanizm polski stanowi zjawisko warte odnotowania ze względu na różnorakie funkcje, jakie pełnił w literaturze

• w XVIII w. pieśni Osjana zaciekawiły jako autentyczny dokument historyczny, zachęcały do przekładów i rodzimego zbieractwa

• w XIX w. pieśni Osjana stanowiły jeden z argumentów w dyskusji nad poezją naturalną i oryginalną

• obok nowych tłumaczeń Osjana pojawiły się utwory, których najsilniejsze inspiracje czerpano ze śpiewów barda, występującego jako piewca chwały swojej kaledońskiej ojczyzny

• emocjonalizm oraz sceneria poematów Macphersona miały wpływ na kształt ballady romantycznej

• zjawisko określane mianem osjanizmu było jednym z czynników kształtowania się w literaturze polskiej tendencji preromantycznych

1

Pozostają w ścisłym związku: refleksji nad rycerską przeszłością kraju towarzyszy stosunek sentymentalny do minionej narodowej chwały i melancholia przemijania wszelkiej wielkości

---