MARTA LECKO
Henryk Sienkiewicz
Henryk Sienkiewicz, pseudonim Litwos, urodzony w 1846 roku w Woli Okrzejskiej na Podlasiu, powieściopisarz, nowelista, publicysta, laureat Nagrody Nobla, którą otrzymał w 1905 roku. Pochodził ze zubożałej rodziny ziemiańskiej. Od 1855 roku mieszkał w Warszawie. Po ukończeniu Gimnazjum wstąpił na wydział lekarski warszawskiej Szkoły Głównej, ale po półroczu - wbrew radom matki - przeniósł się na wydział filologiczni - historyczny, który opuścił nie zdając egzaminów końcowych. Wcześniej był zmuszony do zarobkowania jako guwerner następnie jako współpracownik prasy warszawskiej, najpierw reporter i felietonista, później jako współwłaściciel „Niwy”. Mimo tych zarobkowych zajęć, wcześnie okazał zainteresowania literackie i zaczął pisać jeszcze w szkole średniej. Jako felietonista warszawski zasłynął pod pseudonimem Litwos, publikując swe prace w „Gazecie Polskiej”. Poruszał w nich zagadnienia społeczne i kulturalne, zajmując się zarówno życiem wyższych sfer, jak tez sytuacją mniejszości narodowych i losem najuboższych warszawiaków. Pierwsze próby pisarskie Sienkiewicza to „Humoreski z teki Worszyłły” (z 1872), w których wystąpił jako zdecydowany zwolennik i programator pozytywizmu. Ten stosunek do ideowego prądu ideowego nie utrzymał się jednak długo, Sienkiewicz wyparł się później pozytywizmu, nazywając go grzechem młodości, wypracował własny pogląd na literaturę i jej zadania, inny niż współcześni mu Bolesław Prus i Eliza Orzeszkowa, a także w praktyce pisarskiej poszedł własnymi śladami. Plonem tego pierwszego okresu życia i twórczości Sienkiewicza, zakończonego wyjazdem do Ameryki Północnej (w 1876), były prace publicystyczne, m.in. recenzje teatralne zebrane w kilku tomach, powieść „Na marne” (w 1872), i tzw. mała trylogia, czyli „Stary Sługa”, „Hania”, „Selim Mirza”, wprowadzające nieznana w dziełach innych pisarzy tej generacji, atmosferę petyzmu i rzewnych wspomnień tradycyjnego życia szlacheckiego dworku.
W latach 1876 - 1878 Sienkiewicz przebywał w Ameryce, rok 1879 spędził w Europie Zachodniej. W tym okresie jego talent zabłysnął w całej pełni, przede wszystkim w „Listach z podróży do Ameryki” (1876-78), które przyniosły znakomitą analizę społeczeństwa amerykańskiego, problemu indiańskiego oraz problemów emigracji i stały się wzorem późniejszej prozy reportażowej. Kontakty z polską emigracją zaowocowały wspaniałą nowelistyką m.in. słynny „Latarnik” (1881), uświadamiający współczesnym znaczenie narodowe „Pana Tadeusza” i „Wspomnienie z Maripozy” (1882), ukazujące postać starego bojownika o wolność. Problemowi indiańskiemu poświęcił nowelę „Sachem” (1883). Oddalenie od kraju pozwoliło mu także ostrzej spojrzeć na sprawy polskie; im poświęcił m.in. „Szkice węglem” (1877), których tematem jest polska wieś pouwłaszczeniowa, oraz „Za chlebem” (1880), ukazująca losy polskich emigrantów za oceanem.
Powrót do Warszawy w 1880 otwiera przełomowy okres w życiu i twórczości Sienkiewicza. W 1881 poślubił Marie z Szetkiewiczów, która zmarła na gruźlicę w 1885 (Sienkiewicz był jeszcze dwukrotnie żonaty - z Marią Wołodkowiczówną i Maria Babską). W 1882 roku objął redakcję konserwatywnego dziennika „Słowo”, co stało się przedmiotem nieprzychylnych komentarzy opinii publicznej zaskoczonej tym przejściem niedawnego pozytywisty do wrogiego obozu. Ta zmiana światopoglądu znalazła odbicie w dramacie „Na jedna kartę” (1881), w którym Sienkiewicz wyraźnie przerwał z dawnymi przekonaniami.
Kontynuacją obranego wcześniej kierunku (zainteresowanie przeszłością) i ogromnym sukcesem na tej drodze była powieść „Ogniem i mieczem” (t. 1-3 1884, sfilmowana w 1962 roku we Włoszech), która wywołała powszechny zachwyt czytelników i dość podzielone zdania krytyki. Sienkiewicz był jedynym w swej generacji pisarskiej autorem, który ujął przeszłość historyczną Polski w tak szerokim malowidle, traktował ją przy tym nie jako dekorację , nie jako kostium historyczny, ułatwiający analizę współczesności, ale był zainteresowanie nią samą, powodowany pragnieniem odtworzenia jej bujności i piękna. Ponadto wybrał okres, kiedy Rzeczpospolita, chyliła się do upadku, okazała jednak dość siły aby do niego nie dopuścić. Słowem czytelnicy otrzymali pierwszy od czasów wielkich romantyków utwór odtwarzający przeszłość narodową „zbrojna w stal, powiewną rycerskimi pióry”, piękną i malowniczą, a w dodatku ukazujący państwo polskie jeszcze militarne i politycznie silne i końcowym momencie zmagań - zwycięskie. Nie był dziwny wiec ten entuzjazm czytelników wysuwający Sienkiewicza na czoło postyczniowej generacji pisarzy. Krytyka albo chwaliła Sienkiewicza, nie analizując na ogół powodów sukcesów powieści (o niektórych nie mogła mówić ze względu na cenzurę), ani nie ukazując jego artyzmu, albo tez wysuwała przeciw Sienkiewiczowi wiele zarzutów np. stronniczość w ujęciu konfliktu polsko - kozackiego, nieprawdziwe przedstawienie wydarzeń historycznych, idealizację Polaków i pogardliwy stosunek do Kozaków, niewłaściwe pomieszanie historii z romansowa fikcją.
Po powieści „Ogniem i mieczem”, w której Sienkiewicz przedstawił czasy Jana II Kazimierza i wojny kozackie, nastąpiły bowiem dalsze części: „Potop” (t. 1-6 1886, ekranizacja 1969 r.) poświęcony inwazji szwedzkiej, oraz powieści z czasów Michała Korybuta Wiśniowieckiego „Pan Wołodyjowski” (t. 1-3 1888, ekranizacja 1969) zakończona zwycięstwem pod Chocimem. „Trylogia” zyskała ogromną poczytność nie tylko wśród Polaków, ale także wśród czytelników zagranicznych. Ten bogaty plon pisarski kilku lat zdumiewa, tym bardziej, że Sienkiewicz dużo w tym czasie podróżował, przede wszystkim dla ratowania zdrowia swojej żony, a także z zamiłowania do wędrówek i przygody. W 1886 wyprawił się do Konstantynopola, Aten, Neapolu, Rzymu, w 1888 do Hiszpanii, a z końcem 1890 r. wyruszył na wyprawę myśliwską do Zanzibaru. Wrażenia z tych podróży publikował w prasie, wrażenia zaś z Afryki opublikował w formie książkowej - „Listy z Afryki” (1891-92), zużytkował je później w powieści dla młodzieży „W pustyni i w puszczy” (1911). Jednocześnie był ofiarnym społecznikiem, brał udział w organizowaniu, a następnie w pracach Kasy Pomocy dla osób Pracujących na Polu Naukowym im. dr Józefa Mianowskiego, w fundowaniu pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie, w akcji dla powodzian, w organizacji Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.
Ukończywszy „Trylogię”, Sienkiewicz spróbował sił w powieści współczesnej. Chronologicznie pierwszą była powieść „Bez dogmatu” (t. 1-3 1891) utrzymana w formie pamiętnika, przedstawiająca dekadenta, wytwornego pasożyta społecznego, przedstawiciela „słowiańskiej bezproduktywności”, cierpiącego na chroniczną chorobę woli. Przyjęta w Polsce z pewna rezerwą, stała się jednak pierwszą europejską powieścią Sienkiewicza. Cieszyła się uznaniem szczególnie w Niemczech, w Rosji wysoko cenił ją pisarz rosyjski Lew Tołstoj. Druga powieść społeczna Sienkiewicza, „Rodzina Połanieckich” (t. 1-3 1895, serial telewizyjny 1978), przyjęta przychylnie przez krytyków, m.in. dlatego, że miała ukazywać pozytywnego bohatera owych czasów, była ostro atakowana przez innych, ponieważ czyniła nim ograniczonego dorobkiewicza. Bohater dla krytyków pokolenia Młodej Polski stał się przedstawiciele pokolenia zadowolonego ze swego egoizmu i ograniczenia intelektualnego.
Po tej wycieczce na teren współczesności Sienkiewicz wrócił do zainteresowań historycznych i napisał powieść z czasów cesarz rzymskiego Nerona „Quo Vadis” (1896). Stała się ona kolejnym sukcesem pisarza i bestsellerem roku 1905. Sienkiewicz odtworzył w niej na podstawie głębokich studiów (dzieł pisarzy rzymskich i histografów chrześcijaństwa) wydarzenia w Rzymie pod koniec panowania Nerona (I w.)i na ich tle przedstawił postać starożytnego arbitra elegancji i poety Petroniusza. Tematem powieści stała się miłość rzymskiego patrycjusza Marka Winicjusza do zakładniczki ligijskiej Ligii, chrześcijanki. Miłość ta narażona na niebezpieczeństwa, dała pisarzowi możność stworzenia plastycznego obrazu chylącego się ku upadkowi świata starożytnego, przeciw stawiającego się nowej sile - chrześcijaństwu.
Kolejną powieścią Sienkiewicza, uchodzącą za najdojrzalsze dzieło, są „Krzyżacy” (t. 1-4 1900, ekranizacja 1960). Przedstawił w niej obraz wojen krzyżackich z czasów Władysława Jagiełły, zakończonych bitwą pod Grunwaldem.
Ostatnim znakomitym utworem Sienkiewicza jest powieść dla młodzieży „W pustyni i w puszczy” (1911, ekranizacja 1973) ukazująca przygody dwojga dzieci: dzielnego chłopca Polaka i małej angielki odbywających przymusową wędrówkę przez bezdroża podczas powstania Mahdiego w Sudanie.
W ostatnich latach życia Sienkiewicza często zabierał głos w sprawach politycznych m.in. protestował przeciw antypolskiej polityce rządu pruskiego. W czasie rewolucji 1905 - 1907pisywał artykuły i odezwy domagające się autonomii dla Królestwa Polskiego i wypowiadał się przeciw ruchowi rewolucjonizmu, Tę postawę przyjął także w powieści „Wiry” (1910) wymierzonej przeciw rewolucji. Po wybuchu pierwszej wojny światowej opuścił kraj i w Vevey w Szwajcarii zorganizował komitet pomocy ofiarom wojny w Polsce. Chociaż Sienkiewicz chciał nadać swej działalności charakter akcji humanitarnej, miała ona duże znaczenie polityczne dla sprawy narodowej. Ostatnie lata Sienkiewicza były związane z majątkiem Oblęgorek pod Kielcami, który otrzymał w darze narodowym w związku z jubileuszem w 1900 roku. Obecnie znajduje się tu muzeum poświęcone jego życiu i twórczości.
Henryk Sienkiewicz zmarł w 1916 roku Vevey. W 1924 prochy Sienkiewicza sprowadzono do Warszawy, gdzie spoczęły w podziemiach katedry św. Jana.
Henryk Sienkiewicz - Marta Lecko © 1998
- 3 -