Kształtowanie postaw zdrowotnych dzieci i młodzieży.
Pojęcie postawa bywa najczęściej używane dla scharakteryzowania sposobu postępowania określonych osób, tzn. nauczycieli, uczniów, zawodników.
Mówi się o postawie zdrowotnej, antyzdrowotnej, godnej, niegodnej, egoistycznej, walecznej itp.
Według S. Miki postawa to całościowa struktura, na którą składają się następujące elementy zwane komponentami:
-poznawczy-zasób informacji wychowanka o przedmiocie postawy,
-emocjonalny(komponent emocjonalno-motywacyjny) -tzn. wychowanek żywi wobec przedmiotu postawy pozytywne bądź negatywne uczucia
-zachowanie(komponent działaniowy, inaczej behawioralny) -który przejawia się w zbliżaniu, unikaniu, bądź agresji wobec przedmiotu.
Według T. Mądrzyckiego postawa to ukształtowana w procesie zaspakajania potrzeb w określonych warunkach społecznych, względnie trwała organizacja wiedzy, przekonań i uczuć, motywów oraz pewnych form działania-relacji ekspresywnych podmiotów, związana z określonym przedmiotem lub klasą przedmiotów.
Postawa jest, więc tendencją do skierowywania własnych dążeń ku czemuś lub do odwracania ich od czegoś.
Można ją także rozumieć, jako względnie trwały układ przekonań, emocji i uczuć oraz zachowań jednostki w odniesieniu do danego obiektu.
Istotą zachowań zdrowotnych i sprawnościowych jest regularność – systematyczność.
Ideowe postawy zdrowotne wg H. Muszyńskiego:
Postawa humanizmu-uznanie zdrowia oraz sprawności fizycznej jest jedną z ważniejszych wartości życia ludzkiego, postawa taka nakazuje człowiekowi dbać o własne zdrowie i kondycję fizyczną.
Postawa egalitaryzmu i demokratyzmu-jednakowe prawa każdego człowieka do opieki zdrowotnej i korzystania z urządzeń i obiektów służących zdrowiu i dobrej kondycji fizycznej.
Postawa racjonalizmu-wiara w rozum ludzki, gdy chodzi o zapobieganie chorobom, ich leczenie, odkrywanie nowych oraz skuteczniejszych leków; wiara, że to, co dziś jest śmiertelnym zagrożeniem, jutro będzie uleczalne.
Posiadanie dobrego zdrowia wiąże się z głównymi potrzebami człowieka.
Zdrowie było i jest podstawową wartością warunkującą szczęśliwe życie rodzinne, zawodowe i społeczne. Przygotowanie młodego pokolenia do prowadzenia zdrowego stylu życia nie jest proste, ponieważ docierają różne poglądy, opinie, przekonania, normy.
Podatne są na wszelkie oddziaływania wychowawcze, a ich stosunkowo słabo rozwinięty krytycyzm i ubogie doświadczenie życiowe nie pozwalają na wybór właściwej drogi postępowania, na selekcję napływającej informacji.
Niepokojące są negatywne zjawiska występujące w stanie zdrowia uczniów:
• Duża grupa dzieci kwalifikuje się do grup dyspanseryjnych;
• Około 15 % to uczniowie przewlekle chorzy, wymagający leczenia lub rehabilitacji;
• Zwiększona zachorowalność na choroby zakaźne; • Wszawica i świerzb;
• Wczesne rozpoczynanie przez dzieci palenia tytoniu, picia alkoholu i używania narkotyków.
W związku z występowaniem tych objawów położono nacisk na wychowanie zdrowotne w szkołach, gdyż jest ono podstawowym warunkiem podniesienia na wyższy poziom kultury zdrowotnej dzieci i młodzieży, a zarazem całego społeczeństwa.
W ramach reformy edukacji wprowadzono w szkołach podstawowych i gimnazjach ścieżkę edukacyjną „edukacja prozdrowotna", zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 15 lutego 1999 roku. Wychowawcy poprzez odpowiednie działanie, poszerzają wiedzę uczniów, świadomość i wzmagają w nich motywację. Dzieci uczą się współodpowiedzialności za zdrowie własne i innych osób.
Prowadzone są badania zachowań zdrowotnych młodzieży i dzieci. Z wieloletnich badań pod kierunkiem prof. B. Wojnarowskiego wynika, że zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży budzą wiele obaw, często stanowią ryzyko wielu chorób czy zaburzeń. Z badań tych wynika, że od początku lat 1990 do chwili obecnej zwiększa się ilość dzieci i młodzieży wykazujących mała aktywność ruchową czasie wolnym, spędzającej przed telewizorem, komputerem dużą ilość czasu, palącej i pijącej alkohol, podejmującej wcześnie stosunki płciowe, niespożywającej w domu śniadania i posiłku w szkole. Dotyczy to zarówno dzieci miejskich jak i wiejskich. Zagrożenia te częściej przejawiają się jednak u chłopców niż u dziewcząt. Dziewczęta częściej niż chłopcy nie są zadowolone ze swojego życia i wyglądu. Świadczy to o pogarszających się zmianach psychofizycznych młodzieży.
Celem kształtowania postaw zdrowotnych u dzieci i młodzieży jest kształtowanie nowego sposobu myślenia o zdrowiu fizycznym, psychicznym i społecznym; ukazanie uczniowi zdrowia, jako wartości najwyższej, jaką dysponuje; rozwijanie samokontroli, samopielęgnacji zdrowia; wyrabianie nawyków, przyzwyczajeń doskonalących zdrowie; zapoznanie z różnymi rodzajami zagrożeń zdrowia człowieka; wzbogacanie wiedzy o własnym organizmie; utrwalanie wiedzy na temat zasad zdrowego stylu życia; rozwijanie pożądanych cech osobowości tj.: odpowiedzialności, stanowczości, systematyczności, poczucia własnej wartości. Wczesna edukacja prozdrowotna ma przygotować dziecko do tego, aby stało się niezależną, zdrową i twórczą jednostką. Realizując cele i zadania zdrowotne należy jednak pamiętać, że przekazywanie samej wiedzy nie zmieni poczynań uczniów. Może ona być jedynie bodźcem do zmiany, a odpowiedzialna za postępowanie jest wola.
Proces kształtowania postaw wymaga długotrwałego wysiłku, wymaga zaangażowania możliwie wszystkich środowisk wychowawczych.
Szczególną rolę odgrywa postawa rodziców, bez odpowiedniej motywacji ze strony rodziców, nie uda się zmotywować dziecka do poprawy postaw zdrowotnych. Konieczna jest ścisła współpraca między uczniami, nauczycielem, a rodzicami, aby realizować kształcenie postaw zdrowotnych dzieci. Rodzice uczestniczą w kształtowaniu postaw swych wychowanków, tak samo jak dzieci. Włączenie rodziców do tego procesu wpływa na zmianę postaw zdrowotnych całej rodziny.
Nauczyciel zobowiązany jest do uzasadnienia rodzicom konieczności wdrażania edukacji zdrowotnej poprzez:
Organizację regularnych spotkań z rodzicami,
Zaznajamianie rodziców z podstawowymi celami edukacji zdrowotnej,
Motywowanie rodziców do uczestnictwa w nich,
Uświadomienia pełnienia przez nich roli wykonawczej.
Pierwszym nauczycielem zdrowia są rodzice. Rodzina decyduje o wyborze pewnych zachowań zdrowotnych.
Dziecko powinno otrzymać podstawowe umiejętności dotyczące troski o ciało i umiejętności psychospołeczne z możliwością wykorzystywania ich w codziennym życiu
Dziecko powinno mieć możliwość praktykowania i kształtowania zachowań prozdrowotnych
Dziecko powinno uczestniczyć i zdobywać doświadczenia w podejmowaniu decyzji dotyczących różnych wyborów związanych z zachowaniem
Dziecko powinno uzyskać elementarną wiedzę o zdrowiu
Dziecko powinno mieć możliwość wyrażania swojej opinii i podejmowania istotnych dla zdrowia tematów, otrzymywać wsparcie w działaniach pośrednio lub bezpośrednio związanych ze zdrowiem.
Etapy wychowania zdrowotnego w rodzinie:
Etap heteroedukacji (2-3 r.ż.):
Dziecko jest reagującym „przedmiotem”, odbiorcą zabiegów ze strony rodziców
Nazywanie części ciała
Zainteresowanie własnym ciałem
Świadomość płci
Etap pośredni – okres przedszkolny i młodszy wiek szkolny, zwiększa się udział dziecka w trosce o własne zachowanie
Autoedukacja – samowychowanie, okres dojrzewania, dziecko jest świadomym w różnym stopniu współtwórcą własnego zdrowia
Meteroedukacja ( Heteroedukacja odwrócona) – odwrócenie ról, młody człowiek staje się świadomym wychowawcą dorosłych
Edukacja zdrowotna w przedszkolu
Przedszkole promujące zdrowie:
Dążenie do dobrego samopoczucia wychowanków, pracowników, rodziców
Poprawa, jakości żywienia, współpraca z rodzicami, pracownikami celem zmiany zwyczajów żywieniowych
Zachęcanie pracowników do aktywności fizycznej i kontroli mego zdrowia
Edukacja zdrowotna dzieci i rodziców
Współpraca z innymi siedliskami promującymi zdrowie
Wzorce panujące w rodzinie w decydującym stopniu wpływają na osobowość dziecka. W tym na wzorce korzystania z czasu wolnego. Niestety w dzisiejszych czasach dzieci nie potrafią korzystnie dla swojego zdrowia spędzać czasu wolnego. Aby żyć na właściwym poziomie materialnym, większość rodziców pracuje do późnego wieczora, a po powrocie do domu jedyną propozycją na spędzenie czasu wolnego z dziećmi jest włączenie telewizora lub komputera. Gry komputerowe nastawione są bardzo często na zabijanie i niszczenie.
Ujemnymi skutkami obcowania z komputerem jest ograniczenie kontaktów z ludźmi, uzależnienie, a także szkodliwość dla zdrowia. Przesiadywanie godzinami przed monitorem, często w złej pozycji, może spowodować wady postawy, zaburzenia wzroku, drażliwość, bezsenność. Niestety rodzice, jak i dzieci nie doceniają wartości wspólnie spędzonego czasu wolnego, który cementuje i scala rodzinę, przez co dzieci traktują dom rodzinny, jako noclegownie, gdzie się tylko śpi i je.
W mieście jak i na wsi poświęca się 37% czasu na oglądanie TV. Wśród dzieci i młodzieży w mieście 4 godziny i więcej ogląda 24, 4% osób, na wsi około 17%. Częściej oglądają TV chłopcy niż dziewczęta w mieście i na wsi. Także chłopcy w mieście i na wsi więcej czasu przeznaczają na gry komputerowe. Wmieście do 3-4 godzin dziennie 16%, na wsi około 10%.
Rozumiejąc znaczenie omawianej problematyki, szkoła powinna inspirować, dzieci i młodzież do aktywnego spędzania czasu wolnego.
Aktywność fizyczna wpływa na poprawę wielu cech organizmu takich jak: siła, wytrzymałość i sprawność. Ruch powoduje wzrost mięśni, wzmocnienie kości i stawów, przyczynia się do poprawy funkcjonowania narządów wewnętrznych, np. wątroby i serca, wzmacnia też system odpornościowy i oddechowy. Ruch i wysiłek fizyczny pomaga również w zwalczaniu stresów, poprawia samopoczucie. Dużą rolę mają tutaj do spełnienia nauczyciele wychowania fizycznego, którzy wdrażać powinni takie sporty i gry, które można uprawiać indywidualnie lub w kameralnym gronie, na przykład rodziny, przyjaciół i które nie wymagają skomplikowanych urządzeń sportowych.
W grupie wiekowej do 13 roku życia bardziej aktywni są chłopcy, natomiast do 15 roku życia bardziej aktywne są dziewczęta. Niepokojący jest fakt, że wraz z wiekiem wzrasta odsetek młodzieży ćwiczącej sporadycznie, tj.,, raz w tygodniu i rzadziej ”.
Również niekorzystnie kształtuje się tygodniowy czas trwania ćwiczeń fizycznych związanych z dużym wysiłkiem.
Modele aktywności fizycznej:
Dla dorosłych: 3x30x130 (3 razy w tygodniu po 30 min doprowadzając tętno do 130)
Dla dzieci: 5x20x140
Następstwa ograniczonej aktywności ruchowej:
Niedobór ruchu prowadzi do hipokinezji- to stan czasowego bądź stałego ograniczenia ruchu.
Skutki hipokinezji:
Choroby układu krążenia
Zmiany w układzie ruchu
Otyłość
Nadciśnienie tętnicze
Wady postawy i budowy ciała
Oprócz kształtowania postaw związanych z kulturą czasu wolnego na stan zdrowia uczniów wpływa prawidłowe odżywianie. Właściwe żywienie jest warunkiem prawidłowego rozwoju fizycznego i psychicznego, dostarcza wszystkich niezbędnych składników do budowy tkanek i narządów, zwiększa odporność, zapobiega próchnicy zębów. Obserwując sposób odżywiania dzieci można stwierdzić, że jest daleki od ideału. Na ogół rodzice nie wiedzą wiele na temat prawidłowego odżywiania swojego dziecka. Dlatego jednym z celów kształtowania postaw zdrowotnych jest poprawienie sposobu odżywiania się uczniów, utrwalanie i wzmacnianie pozytywnych aspektów właściwego odżywiania. Ważnym zadaniem nauczycieli jest zwrócenie uwagi na drugie śniadanie w szkole. Nabiera ono jeszcze większego znaczenia, jeśli się weźmie pod uwagę fakt, że dzieci często nie jedzą pierwszego śniadania w domu. Trzeba pamiętać, że dzieci, które nie spożywają pełnowartościowego posiłku szybko się męczą, mają obniżoną sprawność i koordynację ruchową, są apatyczne lub nadpobudliwe, mają problemy z koncentracją uwagi, zapamiętywaniem, osiągają gorsze wyniki w nauce.
Dzieci i młodzież wiejską cechuje zubożenie materialne, co sprawia, że ich odżywianie jest monotonne i ubogie w witaminy, warzywa, składniki mineralne. Dzieci te są często niedożywione... Prawie każde dziecko posiada wadę postawy i zaburzenia somatyczne. W środowisku miejskim nie stwierdza się takich dużych dysproporcji, jednakże i oni nie zawsze jedzą śniadanie w domu czy drugie w szkole dotyczy to zarówno dzieci z klas młodszych i starszych. Zarówno mieście jak i na wsi z wymienionych produktów, jak: słodycze słodkie, napoje gazowane, kawa prawdziwa, chrupki i zapiekanki codziennie dzieci spożywają:
Słodkie napoje gazowane- w mieście około 36% na wsi 35%
Słodycze - w mieście około 40% na wsi 46%
Pozostałe produkty jak: kawa, zapiekanki, chrupki, spożywa codziennie ogółem do 17% młodzieży.
Racjonalne żywienie:
Ograniczenie „podjadania”, spożywania słodyczy, soków owocowych, owoców
Spożywanie twardych, gruboziarnistych produktów, co sprzyja intensywnemu wydzielaniu śliny,
Dostarczanie składników niezbędnych do budowy tkanek
Najważniejszym celem zdrowego żywienia jest dostarczanie organizmowi wszystkich składników odżywczych w odpowiednich ilościach i proporcjach.
Sposób odżywiania uwarunkowany jest poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, istniejącą tradycją, nawykami żywieniowymi, rodzinnymi, stopniem zamożności, dostępnością, ceną produktów spożywczych, reklamą, mediami.
Wady żywieniowe:
Pierwotne – nieprawidłowość ilościowa i jakościowa pożywienia rytmu dostarczanych składników
Wtórne – skład pożywienia jest prawidłowy, istnieją zaburzenia w przyjmowaniu, trawieniu, wchłanianiu rozprowadzaniu składników pokarmowych
Stany nieprawidłowego żywienia:
Niedożywienie
Nadmierne odżywianie
Niedobór specyficzny
Zaburzenia równowagi składników odżywczych
Otyłość – nieprawidłowy ciężar ciała spowodowany nagromadzeniem się nadmiaru tłuszczu w ustroju
Prosta
Złożona
Rozrostowa
Przerostowa
Otyłość brzuszna
Pośladkowo-udowa
Skutki otyłości u dzieci:
Zaburzenia rozwoju psychoruchowego
Obniżenie poczucia własnej wartości
Depresje
Niewykorzystanie możliwości rozwojowych
Zaburzenia rozwoju motorycznego
Przeciążenie układu ruchu
Ryzyko otyłości w wieku dorosłym
Ryzyko rozwoju miażdżycy
Choroby układu krążenia, cukrzyca, nowotwory jelita grubego
Niedożywienie to skutek niedoboru składników pokarmowych, wynikający z niedoboru określonych składników w spożywanych pokarmach bądź z ich niewielkiej ilości.
Skutkiem niedożywienia jest zazwyczaj utrata masy ciała i wychudzenie, rzadziej objawy niedoboru jakiegoś składnika. Niedożywienie może być przyczyną znacznego osłabienia organizmu, depresji i apatii, czy rozdrażnienia.
Kształtowanie postaw zdrowotnych to również ukazywanie szkodliwości nałogów.
Palenie papierosów, picie alkoholu czy zażywanie narkotyków przez rodziców jest zachętą dla ich potomków.
U dzieci przeważa wrodzona ciekawość i chęć naśladowania starszych, wiara w szybkie zdobycie dojrzałości, chęć zaimponowania kolegom. Jeżeli jednak spotkają się ze zdecydowaną dezaprobatą szkoły, ujrzą skutki nałogów, to mniej dzieci w nie popadnie.
PALENIE PAPIEROSÓW:
Mimo wprowadzenia profilaktyki w zakresie palenia tytoniu, uzależnienie to narasta wraz
Z wiekiem. W mieście wśród młodzieży do 15 lat pali 37, 75%, a na wsi 47%. Więcej palaczy jest wśród chłopców, jak u dziewcząt. Złe nawyki przyjmuje w paleniu młodzież częściej pod wpływem naśladowania rodziców, w mieście ze względu na palenie matki 44-55%, na wsi przez ojca 47%.
PRÓBOWANIE I PICIE ALKOHOLU:
Podobnie jak palenie tak i picie alkoholu jest wyraźnie nasilone wśród młodzieży do 13 i 15 roku życia. Zdarzają się popijające dzieci z klas młodszych, głównie w środowisku wiejskim (dotyczy chłopców). Zarówno mieście jak i na wsi w tym przedziale próbę picia mają za sobą większą dziewczęta: w mieście-69%, na wsi 82%. W mieście i na wsi częściej i w największych ilościach spożywa się piwo, potem wino i wódkę. Codziennie spożywa się różne formy alkoholu-9, 6% chłopców w mieście, na wsi 6, 3%. Na wsi wszystkie rodzaje alkoholu spożywane są przez młodzież, co najmniej raz w tygodniu lub w miesiącu.
Zdrowe dziecko oznacza sukces procesu edukacyjno - wychowawczego. Propagowanie zdrowego stylu życia ma, zatem wymiar ogólnopedagogiczny. Wpływa na poprawę warunków personalnych uczniów, jak i środowiska, w którym spędzają znaczną część swojego czasu. Trzeba, więc dawać dobry przykład dzieciom, aby posiadały dobre wzorce, do kształtowania zdrowego trybu życia.
Zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży, jako elementy stylu życia można oceniać nie tylko w kontekście zdrowia, ale i chorób psychofizycznych. Szkolna edukacja zdrowotna dzieci i młodzieży, aby była skuteczna, powinna wiązać zachowania zdrowotne z ich codziennym życiem, a w efekcie lepszą, jakość życia. Modele edukacji zdrowotnej, które ukształtowała medycyna, tj. terapeutyczny i profilaktyczny, okazały się nieskuteczne, szczególnie w odniesieniu do dzieci i młodzieży. Jedynie model ukierunkowany na promocję zdrowia jest skuteczny, gdyż uwzględnia społeczno – ekonomiczne orientacje w zdrowiu. Istotą ich jest m.in. przeniesienie odpowiedzialności za zdrowie ze specjalistycznej na indywidualną oraz różne powiązania –psycho i socjo– ekonomiczne między człowiekiem i jego środowiskiem.
Obecna reforma oświaty stwarza możliwości, aby te najnowsze podejścia do zdrowia dotarły do każdego przeciętnego człowieka. Edukacja zdrowotna, jako dziedzina edukacji szkolnej ma pomóc uczniom w podejmowaniu odpowiedzialnych wyborów życiowych związanych z troską o zdrowie własne i innych, w kształtowaniu zdrowego stylu życia, rozwiązywaniu własnych problemów zdrowotnych. Treści programowe z edukacji zdrowotnej zwiększają się z wiekiem ucznia, na wszystkich pięciu etapach kształtowania.
Edukacja wczesnoszkolna realizując aspekty zdrowia i jego ochrony doprowadzić ma miedzy innymi do zdobycia następujących kompetencji:
Dotyczy komunikowania się, norma współżycia w grupie,
Organizowanie własnej pracy (plan dnia, tygodnia) dotyczących czystości ciała i otoczenia, bezpieczeństwa drogowego, a także właściwego korzystania z urządzeń z urządzeń elektrycznych oraz umiejętności rozpoznawania zagrożeń wynikających z zachowań własnych i innych ludzi oraz szukania pomocy.
Na etapie II, III i IV(okres szkoły podstawowej i gimnazjum) szkoła ma stworzyć uczniom warunki do opanowania kompetencji dotyczących:
Pielęgnowanie ciała, ochrony przed hasłem, nasłonecznieniem
Świadomości swojej roli w zapobieganiu chorobom, głównie AIDS
Rozumienia własnej odpowiedzialności za podejmowanie: ryzyka, bezpieczeństwa własnego i innych,
Przygotowania podstawowych posiłków, rozumienia związku między żywieniem, a rozwojem, zdrowym samopoczuciem człowieka,
Rozumienia potrzeby aktywności fizycznej, przestrzegania równowagi miedzy pracą, a wypoczynkiem, stosowanie metod radzenia sobie ze stresem, umiejętnością komunikowania się itp.,
Dostrzeganie przyczyn i skutków używania środków uzależniających, opieranie się presji innych.
Na etapie V, kończąc edukację na szczeblu szkoły średniej i wchodząc w samodzielne życie, młodzież powinna rozszerzyć dotychczasowe kompetencje:
Znajomość chorób serca,
O ludziach sprawnych inaczej,
Dotyczące przemian w życiu małżeńskim i rodzinnym,
Problemy rodziny, uzależnienia, przemoc,
Bezrobocia oraz socjoekonomiczne uwarunkowania podaży i popytu środków uzależniających (przepisy prawne).
Wobec współczesnych zagrożeń cywilizacyjnych dla zdrowia człowieka, nauczyciel jest jednym podmiotem w sytuacji zmieniającej się szkoły z tradycyjnej w promującą zdrowie, który ma przeciwdziałać zagrożeniom zdrowia. Koordynatorem działań
prozdrowotnych dzieci i młodzieży powinien być kreator zdrowia w szkole, czyli każdy, kto czuje się w swej roli zawodowej: dydaktykiem, organizatorem, i realizatorem promocji zdrowia fizycznego, psychicznego, społecznego, inicjatorem aktywnych form wypoczynku dzieci i młodzieży. Wielu jest działaczy na rzecz promocji zdrowia i wiele szkół promujących zdrowie, jednakże wielkie są potrzeby środowiskowe w skali makro i mikro na rzecz zdrowia ludzi: dzieci, rodziców, nauczycieli. Wiele uczelni w kraju nie podjęło jeszcze edukacji zdrowotnej w swoim systemie kształcenia studentów i nie z uwagi na ograniczenia finansowe zmniejszają liczbę godzin lub likwidują przedmioty z tego zakresu. We wszystkich programach zdrowie traktuje się w kategoriach wartości, jednakże postawy i nawyki zdrowotne dzieci i młodzieży są niskie i niezadowalające. Brak dbałości o wygląd, postawę, odżywianie, sprawność fizyczną uwidacznia się u młodzieży.
Bibliografia:
1. Cendrowski Z.: Dekalog zdrowego stylu życia. Warszawa 1993 r. Wyd., Lider
2. Słońska Z.: Promocja zdrowia – zarys problematyki, nauki społeczne i medyczne 1994 r.
3. Wojnarowska B. (red).: Edukacja prozdrowotna w szkole. Wyd., Lider
4. Wojnarowska B. (red).: Jak tworzymy szkołę promującą zdrowie.
Warszawa 1995 r., Polski zespół do spraw ds. Projektu Szkoła Promująca Zdrowie.
5. Wojnarowska B. (red).: Raport z badań przeprowadzonych w 1994 r. Warszawa 1996 r. IMI, Dz.
6. Żukowska Z.:,Aktywność ruchowa i jej zdrowotno – profilaktyczne walory, a styl życia współczesnego człowieka Łódź 1994 r.
7. Żukowska Z.:,Wychowanie Fizyczne i Zdrowie 1999 nr 5.
8. Lewicki Cz.: Edukacja zdrowotna- systemowa analiza zagadnień
Przygotowały:
Natalia Szczepaniak
Marta Prus
Pedagogika II rok, resocjalizacja