Dr Alicja Komorowska-Zielony

Możliwości i warunki kształtowania postaw twórczych

ucznia na poziomie edukacji wczesnoszkolnej

Kluczowym będzie tutaj stwierdzenie, iż twórczość można stymulować. Szczególne

znaczenie ma okres 7-10 lat życia dziecka (klasy I-III) ponieważ wtedy dzieci wykazują

największą zdolność do zachowań twórczych i stosunkowo największą podatność na

stymulowanie takich zachowań

1

. Ten okres nazywany jest także momentem budzenia się

myślenia twórczego, momentem ustalania się u dzieci postaw tego rodzaju myślenia. Zależy

to w dużej mierze od samego nauczyciela, jego poznania i rozumienia potrzeb dziecka.

Przyjmuję za R. Glotonem i C. Clero, że postawa twórcza, rozumiana jako dyspozycja

do tworzenia, istnieje w każdym człowieku, we wszystkich okresach jego życia jest

uzależniona od środowiska społeczno-kulturalnego

2

. Jest więc uzależniona również od

czynnika szkolnego. Postawa twórcza dziecka będzie się ujawniać i rozwijać w sprzyjających

warunkach, ponieważ proces kształcenia zawsze przebiega w określonej przestrzeni

pedagogicznej i przy użyciu określonych środków.

Należy stwierdzić, że „uczenie się jest zawsze ułatwione, kiedy przebiega w

warunkach, w których podmiot ma okazję dokonywania eksperymentów zaspokajających

jego indywidualne potrzeby” – przypomina L.P. Thorpe

3

. Eksperymenty można rozumieć

jako prowadzone doświadczenie przez uczniów. Okazji do nich jest stosunkowo wiele w

klasach I-III. Sprzyjają temu treści edukacyjne oraz zadania jakie stoją przed tym etapem

kształcenia. Prowadzenie doświadczeń sprzyja rozwijaniu samodzielności uczniów, prowadzą

do okrywania „ nowego”.

1

J. Kujawiński, Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych.

2

R. Gloton, C. Clero, Twórcza aktywność dziecka, op. cit.

3

Podaję za W. Puślecki, Wspieranie elementarnych zdolności twórczych uczniów, Kraków 1998, s. 24.

Postawa twórcza dziecka będzie stymulowana w poczuciu bezpieczeństwa i prawa

do błędu. Uczeń będzie angażował się i pracował twórczo tam, gdzie czuje się bezpiecznie,

gdzie nie spotka go kara lub ośmieszenie w sytuacji popełnienia błędu.

Dziecko powinno odczuwać satysfakcję ze swojej pracy i możliwie świadomie

tworzyć i odkrywać własnym wysiłkiem coś dla siebie nowego i pożytecznego. Wytwory

działalności twórczej dzieci są nowe właściwie tylko dla nich

4

, nie posiadają cech

oryginalności i nowości naukowej, ale nie są pozbawione kształcących walorów aktywności

twórczej.

Zdaniem R. Gloton i C. Clero podstawowym warunkiem twórczych zachowań dzieci

jest wewnętrzna motywacja, klimat porozumienia i wolności w stosunkach między ludźmi.

Na etapie edukacji wczesnoszkolnej w procesie dydaktycznym ważną rolę odgrywa

spontaniczność ucznia, którą W. Puślecki

5

określa jako podstawowy warunek wszelkiej

aktywności twórczej, M. Malicka

6

pisze, iż „dziecko bywa odkrywcze na tyle, na ile odznacza

się spontanicznością”. Dla nauczyciela klas I-III jest to wskazówka, aby zajęcia szkolne

powodowały zdziwienie i refleksję, które będą źródłem spontaniczności ze strony uczniów.

Wśród warunków sprzyjających aktywności twórczej wiele miejsca zajmuje zasada

podmiotowości ucznia i nauczyciela, a także stosunki demokratyczne pomiędzy nauczycielem

i uczniami oraz między samymi uczniami.

Wśród metodycznych warunków twórczości należy wymienić także czynności

nauczyciela, wywołujące i podtrzymywujące uczenie się, które określił C. Galloway

7

:

a)

przyciąganie i ukierunkowanie uwagi

b)

pobudzanie do przypominania sobie wiadomości

c)

informowanie uczniów o szczegółowych celach uczenia się

d)

dostarczanie odpowiednich bodźców

e)

podawanie wskazówek dotyczących uczenia się

f)

dostarczanie korygujących informacji zwrotnych

g)

ocenianie wyników

4

J. Zborowski, Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, Warszawa1986, s. 24.

5

W. Puślecki, Wspieranie elementarnych zdolności twórczych uczniów, Kraków 1998, s. 24.

6

M. Malicka, Uroki i trudy twórczego życia, Warszawa 1982, s. 7.

h)

ułatwianie transferu

i)

zapewnianie przechowywania w pamięci poprzez ćwiczenie

Zadaniem nauczyciela jest stwarzanie warunków uczniom do kształtowania

umiejętności m.in.:

• planowania, organizowania i oceniania własnej nauki

• rozwiązywania problemów w twórczy sposób

• rozwijania sprawności umysłowych

8

Nauczyciel powinien dostosować sposób przekazywania treści i kształtowania umiejętności

do aktywności dzieci. Istotne jest także wspomaganie ich samodzielności, rozbudzanie

ciekawości i motywacji do nauki. W celach kształcenia w klasach I-III akcentuje się

rozwijanie spontanicznej motywacji, stymulowanie zdolności twórczych, rozwój wyobraźni i

ekspresji werbalnej.

Wymienione dotychczas warunki dotyczyły właściwości sytuacji, która wpływa na

kształtowanie aktywności twórczej uczniów. Należałoby skupić się także na zadaniu

stawianym przed dzieckiem, a szczegółowo nad właściwościami, jakimi powinno

charakteryzować się zadanie, aby stymulowało twórczą aktywność ucznia.

Zadanie powinno prowokować, „zmuszać” do tworzenia własnych propozycji

rozwiązań. Takie właściwości spełnia zadanie związane z myśleniem dywergencyjnym,

zadanie, które nie ma ustalonego, jedynie prawidłowego rozwiązania. M. Stasiakiewicz

9

twierdzi, że: „mówiąc dziecku co ma robić, w jaki sposób, dlaczego tak, a nie inaczej nie

pozostawiamy mu pola dla twórczej swobody, ustalamy kryteria poprawności dla zadania,

których być nie powinno”.

Niezwykle ważne w konstruowaniu zadań dydaktycznych jest zastanowienie się

przez nauczyciela, jak skupić uwagę możliwie wszystkich dzieci, jak pokierować uwagę i

wzbudzić motywację do wykonania danego zadania. Nauczyciel powinien umożliwić

uczniom pracę w czasie i tempie dostosowanym do indywidualnych możliwości, a zapewni w

7

C. Galloway, Psychologia uczenia się i nauczania, Warszawa 1988, tom I, s. 163.

8

Tamże. s. 2.

9

M. Stasiakiewicz, Życie Szkoły 1980 Nr 10

ten sposób szansę rozwoju twórczego.

10

Stymulowanie do współpracy uczniów, nie zaś do

rywalizacji kto szybciej, kto ładniej przyczyni się do rozwoju nastawień prospołecznych.

Określając warunki i możliwości kształtowania myślenia twórczego uczniów należy także

określić relacje zachodzące pomiędzy nauczycielem a uczniem, ze szczególnym

uwzględnieniem postaci „twórczego nauczyciela” i „twórczego ucznia”.

Nauczyciel i uczeń to dwie kategorie ról i osób, kształtujący i kształtowany,

nauczający i nauczany. W każdej formie pedagogicznej działalności zaznacza się ich

odrębność, ale zarazem zespolenie

11

. Każda z tych osób jest ważna.

Często spotykamy się z określeniem, że praca nauczyciela jest zbliżona do pracy

artysty, który tworząc wyraża siebie. W przypadku nauczyciela twórczość ta ma szczególny

charakter, ponieważ „tworzywem” jest zawsze żywy i wrażliwy uczeń bardzo podatny na

wpływ innych osób, zwłaszcza tych najczęściej spotykanych.

Nauczyciel jest organizatorem aktywności dziecka. To on podejmuje decyzje o

rodzaju zadań podejmowanych przez dziecko, planuje i organizuje aktywność uczniów, to on

kieruje sytuacją, w której przebiega działanie. Pełni zatem rolę kierowniczą w każdym

ś

wiadomym i celowym procesie dydaktyczno-wychowawczym.

Jeśli nauczyciel nastawi się na rozwijanie zdolności twórczego myślenia swoich

wychowanków to będzie wybierał problemy otwarte oraz stwarzał warunki sprzyjające

odkrywaniu nowości. Nauczyciel klas I-III powinien umożliwić uczniom aktywność

stymulowaną przez siebie, jak i spontaniczną.

Twórczą aktywnością ucznia najlepiej kieruje twórczy nauczyciel, który jest

przekonany o kreatywnych możliwościach każdego ucznia oraz posiada niezbędne

umiejętności metodyczne

12

. Na postawy twórcze uczniów może wpływać nauczyciel twórczy,

otwarty na wszystko co nowe, inne. Powinien posiadać umiejętność kształtowania tychże

postaw rozumianych jako przekraczanie barier, schematów. Postawa takiego nauczyciela jest

zaprzeczeniem dyrektywnego postępowania. Nauczyciel ma wspierać, ułatwiać. Staje się

„facilitatorem”, animatorem twórczości.

10

M. Jakowicka, J. Kujawiński (red), Twórcza aktywność uczniów klas początkowych, Zielona Góra 1989,s.120

11

R. Schulz, Szkoła jako organizacja, Toruń 1993, s. 54.

12

J. Kujawiński, Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych, Warszawa 1990, s. 61.

Twórczy nauczyciel jest autentyczny. Wystrzega się stereotypów, lecz nie odrzuca

ich całkowicie. Rozumie znaczenie czynności, w których uczestniczy

13

.

Liczni autorzy wyróżniają następujące aspekty i dyspozycje kreatywnej osobowości,

osobowości pedagoga także:

• otwartość i akceptacja dla nowości,

• wysoka tolerancja na sytuacje i problemy dwuznaczne bądź niedookreślone, zdolność

do odbierania i integrowania sprzeczności i przeciwieństw,

• brak sztywności myślenia, giętkości struktur poznawczych oryginalności myślenia,

wrażliwości na problemy,

• specyficzny sposób postrzegania świata poprzez umiejętności abstrakowania,

klasyfikowania, kategoryzowania,

• poznawanie rzeczywistości w sposób zmysłowy a jednocześnie konkretny i pojęciowy,

• ciekawość świata,

• styl działania charakteryzujący się nonkonformizmem,

• spontaniczność, optymizm, dodatnia samoocena i ekspresyjność,

• odwaga, brak obaw przez nieznanym, zmianą czy ryzykiem,

• zdolność do większej koncentracji i zafascynowania zadaniem, dociekliwość,

• poczucie humoru,

• niezależność, samodzielność w planowaniu,

• estetyzm,

• tendencja do samorealizacji

14

.

Nauczyciel powinien umiejętnie ułatwiać uczenie się podopiecznych, przeciwdziałań

pojawiających się przeszkód. Jako osoba organizująca pracę ucznia w kl. I-III powinien

likwidować blokadę emocjonalną ucznia.

13

R. Schulz, Nauczyciel jako innowator, Warszawa 1989, s. 9.

14

L. Czaja, Elementy treningu twórczości w kształceniu nauczycieli, [w:] L. Adamek, Idea i strategia edukacji

nauczycieli klas I-III i przedszkoli, Kraków 1995, s. 173.

Ma to związek z zasadą facylitacji, zasadą przeciwdziałania przeszkodom i zasadą

wzmacniania procesu twórczego. Zachowanie twórczego nauczyciela podporządkowane jest

tym zasadom psychodydaktycznym.

I. Wojnar tak określiła cechy twórczej postawy nauczyciela:

a)

wiedza osobista, wymaga zaangażowania, zrywania ze schematami

b)

wyobraźnia, rozszerzanie granic własnego doświadczenia

c)

„nowy produkt”, tworzenie zupełnie nowych wartości

15

.

Jeżeli nauczyciel będzie nastawiony na osiągnięcie wyników wyraźnie określonych,

uprzednio znanych to jego pracę pedagogiczną można określić jako odtwórczą. Może on

nawet osiągnąć wysokie wyniki, ale jeśli nie osiągnie nowych rezultatów, uprzednio nie

dostrzeganych jako istotne, nie będzie uruchamiał twórczej aktywności wychowanków.

Dla R. Schulza

16

twórczy nauczyciel to także podmiot, tworzywo i rezultat działań

twórczych. Nauczyciel tworzy siebie samego, podejmuje trud samokształcenia, doskonalenia

warsztatu pracy własnej, dąży do samookreślenia.

W literaturze psychologiczno-pedagogicznej ostatnich lat można znaleźć

stwierdzenia typu: „Nie sposób oczekiwać, aby mało twórczy pedagog był w stanie podjąć

skutecznie zadanie kultywowania kreatywności swoich uczniów”

17

, „Reprodukcyjne,

steroetypowe i konwencjonalne postawy nauczycieli nie mogą sprzyjać rozwojowi postaw

twórczych dzieci”

18

, „aktywności twórczej nie sprzyja schematyzm w pracy dydaktycznej,

nadmierny werbalizm i jednostronny przekaz informacji”

19

.

Rozwijanie twórczości ucznia klas I-III wymaga przygotowania odpowiedniego w

sferze poznawczej, emocjonalnej, motywacyjnej.

Badacze

20

zwracają uwagę na stopień świadomości celu uczniowskiej twórczości.

twórczość dziecka powinna być rezultatem świadomej działalności.

15

I. Wojnar, Nauczyciel – artysta ?, Życie Szkoły 1968, nr 11.

16

R. Schulz, Nauczyciel jako innowator, Warszawa 1989, s. 33.

17

W. Dobrołowicz, Psychodydaktyka... op. cit.

18

S. Popek, Aktywność...op. cit.

19

Tamże.

20

J. Kujawiński, Z. Pietrasiński.

„Żeby uczeń nie tylko tworzył lub odkrywał pożyteczne dla siebie nowości, ale także

wiedział, że własnym wysiłkiem osiągnął coś dla siebie nowego i cennego”

21

.

Przygotowanie ucznia należy do zadań nauczyciela.

Powszechne jest więc przeświadczenie ludzi nauki o tym, że nietwórczy nauczyciel

nie wyzwoli w swoich uczniach twórczej postawy. Postuluje się i planuje przeprowadzenie

badań, które umożliwią sprawdzenie potocznych opinii mówiących, że „twórczych obywateli

mogą kształtować w procesie dydaktycznym tylko twórczy nauczyciele”

22

. Uważam, iż

wobec przytoczonych przeze mnie poglądów można z jednej strony przyjąć, że nietwórczy

nauczyciel nie wyzwoli w swoich uczniach twórczej postawy; z drugiej zaś strony można

przypuszczać, że przeciwna postawa nauczyciela, czyli twórcza, może sprzyjać uczniowskiej

twórczości.

Uczeń twórczy jest często utożsamiany z uczniem zdolnym. Istnieje wiele prac poświęconych

uczniom zdolnym. Niestety o uczniu twórczym pisze się w pewnych jedynie aspektach. R. Gloton i G. Clero

23

interpretują twórczość ucznia w dziedzinie autokreacji.

Dokonując przeglądu stanowisk dotyczących ucznia twórczego, obszaru słabo znanego, nasunęły mi

się pewne spostrzeżenia W. Dobrołowicza dotyczące uczniów twórczych. W. Dobrołowicz wyróżnia dwa typy

osób. Jedne odznaczają się wysokim poziomem sprawności umysłowych, które ujawniają się w szybkim uczeniu

się, tj. przyswajaniu wiadomości i sposobów działań ; w dużych możliwościach recepcji nowych informacji, ich

rozumieniu itp. Drugi typ osób charakteryzuje się bujną wyobraźnią, pomysłowością, oryginalnością sądów

itp

24

.

21

J. Kujawiński (red.), Rozwijanie aktywności twórczej…, op. cit., s. 49.

22

T. Stasienko, Zależność twórczości dydaktycznej od specyficznych cech treści różnych przedmiotów

nauczania, (w:) R.Schulz (red), Innowatyka pedagogiczna, Warszawa 1988.

23

R. Gloton, G. Clero, Twórcza aktywność dziecka, Warszawa 1988, s. 47.

24

W. Dobrołowicz, O uczniach kreatywnych, „Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych” 1983, t. XXIX.