Referat z przedmiotu
KOMUNIKOWANIE POLITYCZNE
Elżbieta Iniewska Paweł Sowa
Studia Uzupełniające Magisterskie
Semestr 2 rok 1
Reklama Polityczna
Reklama polityczna to jedna z technik marketingu politycznego. W czasach obecnych praktycznie we wszystkich krajach politycy oddają sprawy promocji własnej osoby, partii i programu profesjonalnym agencjom reklamowym. Chociaż kandydat nie jest proszkiem do prania to trzeba wiedzieć, że metody zachęcania odbiorców do poparcia go i oddania na niego głosu rządzą się tymi samymi prawami, co reklama towarów.
Reklama polityczna nastawiona jest na natychmiastowy efekt, na wywarcie wrażenia „tu i teraz”. Jej głównym celem jest spowodowanie napłynięcia głosów wyborczych i poparcia dla promowanego polityka czy partii, która jest produktem. Reklama polityczna posługując się komunikatem perswazyjnym, podkreślając wybrane cechy polityka czy partii staje się często wybiórcza, a bywa że i nierzetelna. Miernikiem skuteczności tej reklamy - tak jak każdej innej - jest wzrost „sprzedaży” czyli poparcia, co przekłada się na uzyskanie głosów wyborczych przez promowaną osobę lub ideę. Praktyki marketingu politycznego to między innymi korzystanie z doradców, wynajmowanie zespołów profesjonalistów, tworzenie własnych komórek marketingowych - sztabów wyborczych, biur prasowych.
Stosowanie marketingu politycznego zaczyna się więc od zmiany sposobu myślenia o osobie polityka i zdobywaniu przez niego poparcia dla swoich działań.
Polityk i partia traktowani są w myśl marketingu politycznego jak produkty, które trzeba dobrze sprzedać. Przeprowadzane są kampanie reklamowe podobne do tych obmyślanych dla samochodów czy proszków do prania. Prowadzą je profesjonalne kompanie reklamowe, w przygotowaniu materiałów biorą udział profesjonalne studia graficzne i zespoły autorów.
Posługiwanie się reklamą w polityce jest kontrolowane - i tak jak w każdym innym przypadku - obwarowane prawnie. Warto wspomnieć, że jednym z zabronionych sposobów wpływania na preferencje wyborcze jest reklama podprogowa. czyli sugestywne oddziaływanie na odbiorcę za pomocą bodźców na tyle słabych, iż nie rejestruje tego świadomość, jednak na tyle silnych, że rejestrują je zmysły, co powoduje mimowolną zmianę preferencji i motywowanie człowieka do określonych zachowań.
Reklama przyjęła się z wielkim powodzeniem w świecie polityki, stając się świetnym instrumentem do kreowania poparcia przez specjalistów od spraw marketingu politycznego. W chwili obecnej bardzo silnie rysuje się w polityce tzw. Rynek wyborczy, na którym pozycję partii kreuje właśnie reklama polityczna, jako sposób komunikowania.
Celów reklamy politycznej jest kilka. Do najważniejszych należą:
informowanie wyborców - kandydat lub partia polityczna chcąc uplasować się na scenie politycznej czy też zmienić dotychczasowy swój obraz przedstawiają swoje cele i zamiary
przekonywanie - prezentacja programu w taki sposób, aby przekonać niezdecydowanych wyborców i przeciągnąć ich na swoją stronę, nawet gdy poparcie miałoby zaistnieć na zasadzie „mniejszego zła”
przypominanie - podkreślanie korzyści związanych z poparciem w wyborach właśnie tej konkretnej osoby czy partii, przypominanie zasług własnych czy klęsk przeciwnika.
Reklama polityczna nie jest zjawiskiem neutralnym ani artystycznym. Jest często instrumentem ingerującym w kwestie przyjętych norm i obyczajów, mogącym wywoływać poczucie bezpieczeństwa poprzez ukazywanie wyborcy znanych i akceptowanych obrazów lub też kwestionować zastany porządek, buntować i prowokować dla osiągnięcia pożądanego efektu. Warto wspomnieć tutaj, iż tak naprawdę przedstawiany wyborcom pluralizm jest symulowany - reklama polityczna właśnie sprawia pewnego rodzaju iluzję, że wyborca ma wolny wybór, gdy tymczasem może on wybierać jedynie spośród ograniczonej liczby „produktów” i nie można wybrać nic spoza „oferty”.
Najważniejszym składnikiem wizerunku politycznego jest oferta polityczna prezentowana przez podmiot polityki. Jest to zespół cech ideowych, kulturowych i użytkowych, które zawarte są w przekazie skierowanym do odbiorcy, uwzględniającym jego potrzeby i oczekiwania, a więc sposób, w jaki odbiorca, na podstawie przekazu, interpretuje i postrzega rzeczywistość polityczną.
Dodatkowo Strategia reklamowa w polityce kładzie się nacisk na wygląd i odbiór psychologiczny. Kształtowany jest nie tylko wizerunek polityka w teraźniejszości, ale i w przeszłości - konieczne jest posiadanie niekontrowersyjnego życiorysu, a najlepiej z dużą ilością „narodowościowych” elementów. Życiorys polityka jest odpowiednio przedstawiany, by uwypuklić korzystne fakty i ukryć niewygodne. Choć unika się oczywistych kłamstw, to stosowane są niedomówienia i selekcja informacji, a także korzystna interpretacja. Polityk poddaje się wskazówkom doradców, którzy sterują jego wypowiedziami i działaniami pod kątem skuteczności. Ważna jest również umiejętność reagowania na sytuacje kryzysowe, w tym działania wrogie, mające na celu zdyskredytowanie polityka - zarówno ze strony innych polityków jak i środków przekazu.
Istotną rolę odgrywają dobrze dobrani politycy-liderzy. Prezentacja partii jest faktycznie prezentacją przez polityków, ich decyzji i wypowiedzi, a także odbiór samych polityków w środkach przekazu i przez społeczeństwo.
Równie ważne jest dobrane logo, kolorystyka, materiały na profesjonalnym poziomie; dobre public relations, sprawny rzecznik, udane konferencje prasowe.
Budowanie wizerunku dotyczyć może całej partii, pojedynczego polityka, rządu lub jednej z instytucji rządowych. Budowanie czy też kształtowanie wizerunku jest również działaniem skierowanym do społeczeństwa. Strategia ta ma zapewnić dobre wyniki - wyniki wyborcze czy wygrane głosowania parlamentarne i ich wykorzystanie. Dobre wyniki oznaczają zarówno procent głosów, jak i to, co daje ów procent: wejście do parlamentu, uzyskanie miejsca gwarantującego decydującą rolę w tworzeniu rządu lub choć wejście do koalicji rządowej; wyniki choć zauważalne, pokazujące, że partia ciągle istnieje w świadomości społecznej.
Co to znaczy być politykiem o dobrze wykreowanym przez media wizerunku? Aby zaistnieć i utrzymać się na scenie politycznej trzeba pokazać się nie tylko jako polityk, szef partii czy specjalista - tu działa jeszce szereg innych "wizji" ukazanych przez reklamę polityczną: domownik, podróżnik, przyjaciel zwierząt, humanista, wyśmienity ekonomista czy po prostu kochający ojciec rodziny. Oczywiście do tego aby dobrze wypromować polityka czy partię potrzebna jest inteligencja (wiedza, oczytanie, spryt), lecz ona sama bez poparcia umiejętnościami społecznymi, wydaje się niewystarczająca. Trudne jest samo planowanie czyjejś kariery politycznej, ale znacznie trudniejsze jest wybranie odpowiedniej strategii dla uzyskania poparcia społecznego. Nie wystarczy tu jednorazowa „akcja” reklamowa - tutaj potrzebna jest długofalowa kampania, wyborcy chcą by ich cały czas zapewniać o dokonaniu właściwego wyboru. Polityk musi zdawać sobie sprawę, ze bez stałego poparcia społecznego niczego nie osiągnie, a żeby to poparcie uzyskać musi pokazać społeczeństwu, iż posiada pewne pożądane przez nich cechy „idealnego polityka”, wg zasady: Polityk powinien dbać zawsze i wszędzie o przedstawienie swojego wizerunku w pozytywnym świetle. Według zasad rządzących reklamą polityczną, aby reklamowany polityk mógł zyskać sobie przychylność społeczeństwa - musi być pokazany jako osoba potrafiąca:
1.wzbudzać sympatię:
2.wyrażać się w sposób jasny i konkretny;
3.okazywać zainteresowanie i współczucie innym;
4.wzbudzać zaufanie;
5prowadzić negocjacje;
6.właściwie stosować „mowę ciała” (przecież dla odbiorcy gesty są równie ważne jak słowa);
7.oceniać sytuację wielopłaszczyznowo;
8. przyznawać się do błędów
Cały sztab ludzi zajmuje się tym, abyśmy właśnie w taki sposób postrzegali ich kandydata. Uczą go jak się wypowiadać, jak budować logiczne zdania, jak być asertywnym. To, co my - odbiorcy - widzimy w ostatecznym rozrachunku z pierwotną "wersją" niewiele ma zazwyczaj wspólnego.
Reklama polityczna oferuje szerokie spektrum środków i technik, które ewoluują wraz z rynkiem reklamy powszechnej. Warto zdać sobie sprawę z tego, iż środki owej reklamy raz użyte z sukcesem nie gwarantują ponowienia tego sukcesu - reklama polityczna bowiem działa na zasadzie „tu i teraz” czyli w konkretnym miejscu i czasie. Musi być dostosowana do istniejących warunków politycznych i społecznych, gdyż w przeciwnym wypadku nie znajdzie podatnego gruntu.
Musimy zdać sobie sprawę z faktu, że każda reklama polityczna ma dokładnie jeden i ten sam cel - sprzedać swój „produkt”, czyli przysporzyć jak największego poparcia politykowi czy partii reklamowanej, kosztem konkurencji. Co prawda nie możemy jasno stwierdzić, że jedynie reklama jest w stanie zmienić niekorzystny wynik sondaży , ale jej wpływ na niezdecydowanych wyborców jest bardzo istotny.
Reklama polityczna nie jest zjawiskiem statycznym i ustabilizowanym - w sytuacji, gdy niemal wszyscy politycy prezentują wyrównany poziom w przekonywaniu do swojej oferty politycznej, gdy korzystają z danych im możliwości i narzędzi na zasadzie równych szans, wyborcy nie będą kierować się wyłącznie atrakcyjnością politycznego show. Tylko zastosowanie innowacyjnego pomysłu jest jeszcze w stanie przyciągnąć publiczność, i to właśnie zadanie dla specjalistów od reklamy, public relations i marketingu. Ponieważ żaden polityk nie może w dzisiejszych realiach zlekceważyć zasad rządzących komunikowaniem politycznym, każdy musi nauczyć się JAK rozmawiać, przemawiać, gestykulować - widzowie, którzy umieją już orientować się w wiarygodności przekazywanych informacji mogą szybko polityka zdemaskować, zgodnie z teorią iż „bubel sprzedaje się tylko raz”. Z tego wynika przekonanie, iż utrwalanie wiarygodności polityka wśród społeczeństwa przy pomocy reklamy politycznej i innych dostępnych technik marketingowych jest jednym z najważniejszych elementów budowania kariery politycznej.
Reklama polityczna nie jest zjawiskiem nowym i współczesnym. Już w starożytnych Pompejach w 79 r. p.n.e. używano afiszy w kampanii wyborczej. Pierwsze polityczne reklamy radiowe wyemitowano w latach 30 tych ubiegłego stulecia, a telewizyjne - już w 1952 r. w czasie kampanii prezydenckiej Dwighta Eisenhowera, a w czasie kolejnej - w 1956 r. po raz pierwszy zastosowano reklamę negatywną, powtórzoną z sukcesem przez Lindona Johnsona w 1963 roku słynnym spotem z dziewczynką ze stokrotką (Mazur, Marketing polityczny…)
Reklama polityczna pełni dwie podstawowe funkcje: informacyjną (jaki jest kandydat, jaką reprezentuje partię, jaki ma program i poglądy) oraz perswazyjną (skłania wyborców do poparcia polityka czy partii). W funkcji informacyjnej zawiera się system identyfikacji wizualnej (logo partii, wygląd polityka, symbole) oraz leksykalnej (imię i nazwisko polityka, nazwa partii, hasła i slogany). Przy kreowaniu odpowiedniego wizerunku polityka, który byłby dla wyborców najbardziej „do przyjęcia” twórcy reklam korzystają z kilku narzędzi:
model soczewki - wyborcy postrzegają polityka przez pryzmat jego wcześniejszych dokonań, sugerują się jego wyglądem, elokwencją czy programem partii, której jest członkiem;
przypisywaniem przez wyborców zbyt wielkiej wagi do pierwszego wrażenia wywieranego na nich przez polityka, na podstawie którego budują oni nie do końca słuszne - teorie o jego cechach i walorach, bądź ich braku
zasadą faworyzowania przez wyborców osób pochodzących z ich okolic
tzw. Błędem atrybucji - czyli postrzeganiem ludzi przez pryzmat ich jednorazowych zachowań, to powszechna skłonność do wyjaśniania zachowania obserwowanych osób w kategoriach przyczyn wewnętrznych i stałych (np. cech charakteru) przy jednoczesnym niedocenianiu wpływów sytuacyjnych, zewnętrznych. Wyróżniamy tu:
- Efekt halo (ang. halo effect) w psychologii tendencja do automatycznego, pozytywnego lub negatywnego przypisywania cech osobowościowych na podstawie pozytywnego lub negatywnego wrażenia.
- Błąd pierwszego rzutu oka - Polega na tym, że informacje, które odbieramy jako pierwsze wydają nam się ważniejsze i bardziej reprezentatywne niż kolejne. Pierwsze informacje stają się prototypem. Są one także łatwiej zapamiętywane, lepiej przechowywane i lepiej przypominane oraz uważane za ważniejsze niż kolejne. Błąd pierwszego rzutu oka polega nie na tym, że mamy skłonność do oceniania innych ludzi na podstawie naszego pierwszego wrażenia (które tworzy się w ciągu zaledwie pierwszych 10 sekund), ale na tym, że będziemy następne informacje zniekształcać tak, aby pasowały do naszego pierwszego wrażenia.
- Błąd łagodności - większość ludzi wchodzi w interakcję z innymi, tworząc pozytywne oczekiwania co do rozmówcy. Objawia się to deformowaniem informacji, które docierają o interlokutorze podczas rozmowy. Informacje o zaletach rozmówcy są łatwo zauważane, informacje o wadach ignorowane. Błąd łagodności polega na przecenianiu zalet innych ludzi i niedocenianiu wad.
- Błąd tendencji centralnej - Polega na skłonności do przeceniania podobieństw między ludźmi i ignorowania różnic indywidualnych. W efekcie inni ludzie wydają się nam bardziej podobni do siebie niż są w rzeczywistości.
Wyróżniamy kilka rodzajów podziału reklamy politycznej w zależności od typów zmysłów, które angażuje czy wykorzystywane środki ekspresji.
Ze względu na receptory zmysłów, które są angażowane podczas odbioru przekazywanych treści, można dokonać podziału reklamy na:
1. Reklamę audiowizualną — w tym przypadku głównym medium i nośnikiem reklamy jest telewizja, ale zaliczymy do niej również kino, filmy wideo, komputerowy system multimedialny, Internet. Do środków wpływania na wyborcę należą także spoty reklamowe (w ramach przyznanego czasu antenowego w kampanii lub płatne). Kino nie pełni bezpośredniej roli w kampanii, ale biorąc pod uwagę niektóre wielkie produkcje kina amerykańskiego, można zauważyć, że w sposób pośredni propaguje się treści
dotyczące kampanii — na przykład aktor podobny do kandydata, fabuła zbliżona do rzeczywistej sytuacji polityka (przed kampanią wyborczą Billa Clintona w 1996 roku zrealizowano ogromną produkcję Dzień Niepodległości). W roku 2004 natomiast, w okresie amerykańskiej kampanii prezydenckiej, na ekrany kin wszedł kontrowersyjny dokument Michaela Moore'a, Farenheit 11, który miał na celu zdezawuowanie G. W. Busha.
W telewizyjnej reklamie politycznej wyróżniamy kilka rodzajów:
a. gadające głowy - polityk mówi do wyborcy patrząc prosto w kamerę. W tle zazwyczaj widać godło, flagę, wizerunki postaci historycznych bądź zdjęcia znanych osób np. zagranicznych polityków.
b. reklama przypominająca - to pokazowy obrazek polityka z rodziną, przy codziennych obowiązkach, ma na celu identyfikację widzów z politykiem
c. reklama świętości - prezentująca dokonania życiowe kandydata, pokazująca jego cechy szczególne
d. reklama dokumentalna - mająca udowodnić kompetencje i doświadczenie polityka
e. technika „otwartego okna” - pokazująca poczynania polityka w pracy, spotkania z rodziną, znajomymi,
f. technika potwierdzeń i świadectw - znane osoby (aktorzy, politycy, sportowcy) zachwalają polityka mówiąc czemu go popierają, starzy znajomi opowiadają o odwadze czy uczciwości polityka
g. reklama dobrego samopoczucia - bazująca na uczuciach wyborców, pokazuje np. parady, wiece, krajobrazy, nawiązuje często do takich wartości jak naród, ojczyzna.
h. reklama w tył i w przód - jest ona skonstruowana tak, że najpierw pojawia się fragment spotu kontrkandydata a później polityk odpowiada na zarzuty w tym spocie postawione
i. podobnie działa reklama negatywna - która zawiera w sobie atak na przeciwnika politycznego oraz
j. negatywna reklama problemowa - przedstawiająca w niekorzystnym świetle poglądy kontrkandydata oraz
k. negatywna reklama wizerunkowa - przedstawiająca w złym świetle charakter przeciwnika
l. reklama atakująca - zawera bezpośredni i jawny jednostronny atak na przeciwnika
ł. negatywna reklama porównawcza - zderza poglądy polityka i jego przeciwnika na niekorzyść tego drugiego.
2. Reklamę audytywną — tutaj nośnikiem reklamy jest radio i przekaz ma raczej wzmacniać i posiłkować inne formy reklamy. Oprócz tego medium wyróżnimy kasety magnetofonowe i płyty. W perswazji politycznej wykorzystywany jest coraz częściej telemarketing (pionierem tej formy kontaktu są Stany Zjednoczone, zastosowano ją skutecznie między innymi w kampanii George'a Busha z 1988 roku).
3. Reklamę wizualną — ten rodzaj reklamy oddziałuje na receptory wzroku, a jej przejawy to:
⎯ reklama prasowa,
⎯ reklama zewnętrzna:
• stała (billboardy, plakaty),
• ruchoma (na środkach transportu, w powietrzu),
• reklama z zakresu marketingu bezpośredniego,
• kontrolowana (ulotki, gadżety, listy do wyborców) — reklama pocztowa,
• niekontrolowana — związana z prowadzeniem kampanii negatywnej, treści
dezawuują konkurenta (Dobek-Ostrowska, Fras, Ociepka, 1997).
Z uwagi na praktykę kampanii wyborczej oraz wyżej wymienione nośniki reklamy możemy wyróżnić trzy podstawowe środki ekspresji: słowo, obraz oraz dźwięk. Do szczególnie preferowanych w kampanii zaliczymy slogan wyborczy, symbol (znak graficzny), plakat i ulotkę.
Reklama polityczna jako instrument promocji przynosi bez wątpienia korzyści, wśród których można wymienić między innymi:
⎯ zdolność docierania do olbrzymich mas rozproszonych geograficznie (dzięki
zastosowaniu reklamy telewizyjnej),
⎯ zdolność do udramatyzowania treści przekazu (szczególnie ważne przy wpływaniu emocjonalnym na wyborcę),
⎯ pomoc w długofalowym budowaniu wizerunku politycznego,
⎯ możliwość wielokrotnego ponawiania reklamy, co daje wyborcy szansę na
dokładniejsze przestudiowanie reklamy,
⎯ brak atmosfery presji charakterystycznej dla bezpośredniego kontaktu,
⎯ możliwość wzmocnienia efektu przekazu reklamowego poprzez wykorzystanie różnych nośników,
⎯ wywarcie pozytywnego wrażenia na wyborcach (ponieważ partia bądź kandydat, którzy nie korzystają z reklamy, mogą pozostać niezauważeni) (Kall J., 1998: Reklama, Warszawa.).
Międzynarodowe Stowarzyszenie Reklamy IAA opracowało katalog zasad etyki w reklamie politycznej, niestety przestrzeganie tych zasad ma charakter deklaratywny. Warto je przybliżyć:
Reklama polityczna nie powinna zawierać treści i obrazów, które obrażają powszechnie obowiązujące normy obyczajowe.
Przekaz reklamy politycznej powinien być tak sformułowany, aby nie nadużywać zaufania wyborcy, ani też nie wykorzystywać jego braku doświadczenia lub wiedzy politycznej.
Reklama polityczna nie powinna:
bez uzasadnionej potrzeby odwoływać się do uczucia strachu;
opierać się na przesądach;
zawierać elementów zachęcających do przemocy lub przemoc uzasadniających;
zachęcać lub aprobować dyskryminacji np. z powodu rasy, religii lub płci
Reklamy polityczne nie powinny w sposób mylący używać wyników badań lub cytatów z innych publikacji. Dane statystyczne nie powinny być prezentowane w sposób sugerujący ich większą wartość niż rzeczywista. Nie wolno używać żargonu naukowego lub innych elementów nie związanych z przedmiotem reklamy w celu wytworzenia przekonania o jej naukowych podstawach, jeśli jej nie posiada.
Reklamy polityczne zawierające porównania powinny być tak skonstruowane aby samo porównanie nie wprowadzało w błąd i nie naruszało zasad uczciwej konkurencji. Elementy porównania powinny być oparte na dających się udowodnić faktach i dobrane w sposób uczciwy.
Reklamy polityczne nie powinny zawierać ani powoływać się na jakiekolwiek rekomendacje, jeśli nie są one prawdziwe lub nie dotyczą własnych doświadczeń osób, które ich udzielają. Nie wolno posługiwać się rekomendacjami, które straciły swą ważność.
Reklamy polityczne nie mogą dyskredytować żadnej firmy, osoby, polityka, innego ugrupowania politycznego ani ich działalności bezpośrednio lub przez implikacje, ani przez przedstawienie w sposób obraźliwy lub ośmieszający ani jakikolwiek podobny sposób.
Reklamy polityczne nie powinny przedstawiać lub odnosić się do jakiejkolwiek osoby, zarówno prywatnej jak i publicznej, bez uzyskania jej uprzedniej zgody, ani też bez uprzedniej zgody opisywać lub odnosić się do rzeczy będących własnością jakiejkolwiek osoby w sposób mogący wywołać wrażenie osobistej rekomendacji.
Reklamy polityczne nie powinny w nieuzasadniony sposób wykorzystywać pełnej lub skróconej nazwy innej firmy lub ugrupowania politycznego.
Reklamy polityczne nie powinny w nieuprawniony sposób wykorzystywać dobrego imienia osoby, zarówno prywatnej jak i publicznej, nazwy firmy lub symbolu ich podmiotu lub ugrupowania politycznego.
Konkretne reklamy w kampanii politycznej nie powinny naśladować ogólnego układu, tekstu, hasła, obrazu, muzyki, efektów dźwiękowych itp. innych reklam w sposób wprowadzający w błąd.
Reklamowy charakter przekazu politycznego powinien być wyraźnie rozpoznawalny bez względu na swoją formę i użyty sposób przekazu. W przypadku gdy reklama pojawia się w środku przekazu zawierającego wiadomości lub materiały redakcyjne, powinna być prezentowana w sposób pozwalający na łatwe rozpoznanie jej reklamowego charakteru.
Niedopuszczalne jest podejmowanie działań zakłócających kampanię wyborczą innych ugrupowań w szczególności poprzez niszczenie lub zasłanianie plakatów wyborczych innych partii, zakłócanie lub utrudnianie udziału w ich spotkaniach wyborczych.
Odpowiedzialność za przestrzeganie zasad postępowania w politycznej kampanii reklamowej spoczywa ma zleceniodawcy reklam, ich wykonawcy, agencji reklamowej oraz na nadawcy, właściciela środka przekazu lub dysponencie przekazu reklamowego.
Osoby przyjmujące niniejsze zasady deklarują ich stosowanie i odmowę współpracy z podmiotami zasad tych nie przestrzegających.
Bibliografia:
artykuł R. Wiszniowskiego, Marketing wyborczy- wybory 2001, zamieszczony w zeszycie naukowym nr. 10/2001 SGH oraz w M. Zarzycki, Marketing polityczny. Jak zdobyć poparcie wyborców?, Konferencja Koło Marketingu i Koło Reklamy,
D. Walczak-Duraj (red.), Marketing polityczny a postawy i zachowania wyborcze społeczeństwa polskiego,
Andrzejewski P., Kot W., 2002: Media relations, Warszawa
Drzycimski A., 1997: Sztuka kształtowania wizerunku, Warszawa
Kall J., 1998: Reklama, Warszawa.
Mazur M., 2004: Marketing polityczny. Studium porównawcze, PWN Warszawa
Muszyński J., 1999: Marketing polityczny, Warszawa
Współczesne systemy komunikowania, 1998: (red.) B. Dobek-Ostrowska, Wrocław
Szalkiewicz W. K., 2002: Kandydat, czyli jak wygrać wybory, Olsztyn
Telemarketing polega na dotarciu do indywidualnych wyborców za pośrednictwem telefonów.
Podstawą tej działalności są bazy danych z numerami potencjalnych wyborców popierających
kandydata. W telemarketingu wykorzystywany jest komputer — skomputeryzowane telefony
— numery wybierane są automatycznie, a następnie nadawane są nagrane na taśmie apele
o datki finansowe dla kampanii.