Gotyk styl w architekturze i innych dziedzinach sztuk plastycznych (rzeźbie, malarstwie i sztuce sepulkralnej), który powstał i rozwinął się w połowie XII wieku we Francji i swoim zasięgiem objął zachodniochrześcijańską Europę.
Gotyk dzielimy zasadniczo się na trzy okresy (z wyjątkiem Anglii, w którym rozróżniamy inne okresy), których czas trwania jest różny dla poszczególnych państw - najbardziej widoczny podział jest we Francji:
gotyk wczesny
gotyk dojrzały - promienisty
gotyk późny - płomienistym
Termin architektura gotycka odnosi się do stylu w architekturze europejskiej okresu późnego średniowiecza, od około połowy XII do początku XVI wieku.
Za wzorcowy przykład budynku gotyckiego uważa się gotycką katedrę. Architektura gotycka w zamierzeniu jej twórców miała w doskonały sposób odzwierciedlać boską naturę i wielbić Boga. Cechą najbardziej charakterystyczną dla gotyckich kościołów jest ich ogrom i strzelistość.W strzelistej i ogromnej bryle kościoła dominują kierunki pionowe. Ich powtarzalność w bliskim sąsiedztwie, rozczłonkowanie bryły, delikatna dekoracja tworzą budowle ekspresyjne i lekkie. Gotyckie kościoły były budowane niejednokrotnie przez dziesiątki lat. Zmieniająca się niekiedy sytuacja materialna fundatorów powodowała przerywanie budowy niedokończonych wież (stąd w wielu gotyckich kościołach wieże mają różną wysokość) i wystroju elewacji. Dzieła kończono czasem po latach, w innej epoce i w innym stylu.
W okresie gotyku najczęściej budowano kościoły na planie trójnawowej lub pięcionawowej bazyliki, chociaż zachowało się także wiele przykładów zastosowania rozwiązań halowych. Kościół halowy to kościół wielonawowy o równej wysokości wszystkich naw. Przykładem może być Bazylika Mariacka Wniebowzięcia NMP w Gdańsku, czy też Saint-Savin-sur-Gartempe we Francji. W przeciwieństwie do bazyliki, nawa główna jest oświetlona za pomocą okien umieszczonych w nawach bocznych.
Elementy architektoniczne:
Zastosowanie łuków przyporowych, ostrych łuków w elementach konstrukcyjnych i sklepień krzyżowo-żebrowych pozwoliło na prawie całkowite wyeliminowanie ściany, zastąpionej przez okna wypełnione witrażami.
Trójkątne pola sklepień krzyżowo-żebrowych dzieli się na mniejsze trójkąty i tak pojawia się sklepienie gwiaździste, ukośnie przecinające się żebra układają się w sklepienie sieciowe (siatkowe), ułożenie wysklepek pod różnymi kątami tworzy sklepienie kryształowe (zdj. a) krzyżowo-żebrowe b) gwiaździste c) kryształowe d) sieciowe)
Masywne filary stosowane w romanizmie zmieniły się w gotyku w pęki służek, zakończonych głowicami bogato zdobionymi różnorodnymi formami liści. Na przedłużeniu służek rozpoczynały się żebra sklepienne. (zdj. Koch 162-163)
Część obciążeń przenoszonych przez żebra sklepienne przerzucono powyżej dachów na dobudowane z zewnątrz wieże zwieńczone ostro zakończonymi sterczynami/pinaklami/fialami.
Okna oraz portale zwieńczone były trójkątnymi wimpergami.
Elementy dekoracyjne:
1) Maswerk, dekoracja arch. charakterystyczna dla
sztuki gototyku. Składał się z elementów geom. (laskowań, kół, odcinków koła, stylizowanych trój- i czteroliści, rybich pęcherzy) wykonanych w kamieniu i cegle. Maswerski stosowano do wypełniania gł. ażurowych otworów okiennych, rozet, przeźroczy, wimperg, balustrad i in. elementów arch.
2) Czołganki (żabki), ozdoba arch. w kształcie zwiniętych liści lub pączków; w gotyku osadzana byłaczęsto na odchylającej się na zewnątrz łodydze. Umieszczano ją na gzymsach, głowicach kolumn i obramieniach otworów, na krawędziach szczytów, wimperg, hełmów wież, w zwieńczeniach pinakli itp.; element składowy kwiatonów
3) Kwiatony.
4) Rozety
5) Freski
6) Wieloliście i rybie pęcherze
Całości wrażenia dopełniała dekoracja rzeźbiarska, pokrywająca służki, zworniki (klucze) w miejscu przecięcia się żeber, konsole podpierające służki, a także fasady zewnętrzne.
Wśród ornamentów rzeźbiarskich pojawiają się motywy roślinne i zwierzęce. Artyści chętnie sięgają do rodzimych wzorów, wykorzystując powszechnie znane kształty np. winorośli, bluszczu, liści koniczyny, dębu czy najzwyklejszych polnych kwiatów. Motywy roślinne przeplatają się z wizerunkami ptaków i innych zwierząt. Nie obce są fantazyjne stwory w postawie wyprostowanej, albo skulone (maszkarony), niekiedy pełniące rolę rzygaczy.
Rzeźbę cechuje realizm i coraz wyraźniejsza ekspresja. Obróbka detali rzeźbiarskich jest niezwykle staranna, nie ma znaczenia, czy element architektoniczny będzie mógł być podziwiany przez widza, czy też umieszczony wysoko ponad ziemią pozostanie niewidoczny w swoich szczegółach.
Katedra Notre-Dame w Paryżu
Notre-Dame de Paris - gotycka katedra w Paryżu. Jedna z najbardziej znanych katedr na świecie, między innymi dzięki powieściDzwonnik z Notre Dame francuskiego pisarza Viktora Hugo.
Wzniesiono ją na wyspie na Sekwanie, zwanej Île de la Cité, na śladach po dwóch kościołach powstałych jeszcze w IX wieku. Budowa jej trwała prawie 170 lat (1163-1330). Jest to kościół pięcionawowy z krótką nawą krzyżową, dość długim prezbiterium i podwójnym obejściem na półkolu. Nad nawami bocznymi biegną obszerne empory ( rodzaj galerii lub trybuny gł. w kościołach, mającej na celu powiększenie powierzchni dla uczestników nabożeństwa lub stworzenie oddzielnego pomieszczenia, np. dla kobiet, zakonnic, dworu) otwarte ku nawie głównej triforiami (coś na kształt trójdzielnych drzwi).
Całą szerokość fasady zajmują trzy portale, z czego środkowy jest najszerszy. Wyrzeźbiono na nim scenę Sądu Ostatecznego. Zamiast kolumienek (jak to było w stylu romańskim) na cokołach lub wspornikach ustawiono figury zwieńczone baldachimami.
Lewy portal, poświęcony Matce Boskiej, pochodzi z ok. 1210 roku i przedstawia sceny z jej życia, Filar dzielący odrzwia ozdobiony jest figurą NMP z Dzieciątkiem, w górnych częściach widać m.in. Koronację Maryi. Łuk portalu wpisany jest w trójkątne obramowanie.
Prawy portal - portal św. Anny - powstał ok. roku 1220, ale zdobiący go ostrołukowy tympanon zawiera rzeźby sprzed 1180 roku, a więc najstarsze spośród wszystkich zachowanych w katedrze.
Środkowy, największy portal Sądu Ostatecznego, pochodzi z ok. 1220-1230, ale jedynie kilka fragmentów rzeźb (m.in. postać Chrystusa w górnej części tympanonu) pochodzi z I połowy XIII wieku, reszta to XIX-wieczna rekonstrukcja.
Nad środkowym portalem umieszczono rozetę rozświetlającą wnętrze świątyni. W całej budowli umieszczono dużą ilość witraży, które wprowadzają grę światła w wielkiej i zazwyczaj, jak to bywa w gotyckich katedrach.