Sztuka krytyki - normy i zasady obowiązujące krytyka w refleksji oświeceniowej

Generalia

-krytyka literacka to zinstytucjonalizowana działalność pisarska, polegająca na celowym modelowaniu zarówno twórczości literackiej, jak i odbioru czytelniczego przez publikowane wypowiedzi, oceniające dzieła literackie i postulujące określony typ twórczości;

-krytyka literacka pełni funkcję pośredniczenia pomiędzy twórcami i dziełami a publicznością odbiorców,

-komplikuje układ komunikacyjny autor-dzieło-odbiorca stając się jednym z przejawów świadomości literackiej

-stawiane przed nią cele, uprawiane formy oraz sytuacja powstania różnią ją od wszelkich odmian refleksji teoretycznoliterackiej,

-jej potrzeba i ukształtowanie umotywowane są socjologicznie: krytyka jawi się wtedy, gdy następuje zachwianie naturalnej wspólnoty lub jednolitości środowiska twórców i odbiorców oraz naruszenie wspólnych im kryteriów ocen (np. wywiedzioną z poetyk normatywnych, ze szkoły itd.)

-w okresie staropolskim nie wytworzyła się jeszcze zinstytucjonalizowana krytyka, a środowisko literackie , reprezentujące niejako oficjalne i ujednolicone poglądy estetyczne, odnosiło się z wyraźną niechęcią do instytucji krytyki uosabianej pod postacią antycznego Zoila - krytyka Homera.

-Nowa sytuacja wytworzyła się dopiero w oświeceniu. Choć przejęła pewne zalążkowe formy krytyki z okresu staropolskiego, to przede wszystkim wytwarza nie spotykane dotąd sposoby manifestacji poglądów krytycznych, jak doniesienie informacyjne, recenzja, polemika.

-sytuacja ta związana jest z zachodzącym w oświeceniu procesem przemian życia literackiego; postępującego wzrostu i zróżnicowania publiczności czytającej oraz tworzenia się rynku czytelniczego i takich instytucji życia kulturalnego jak księgarstwo i czasopiśmiennictwo, podejmujacych role informowania i pośredniczenia między czytelnikiem a twórcą.

-zinstytucjonalizowana krytyka nie była potrzebna, dopóki twórczosc literacka adresowana była do elitarnego grona wtajemniczonych - na rowni z tworcami - w reguły tworzenia i arkana stzuki,

-w momencie gdy przed literaturą postawiono cele edukacji nieoswieconego społeczeństwa - pojawiło się rozgraniczenie publiczności nieoświeconej oraz odbiorców nowej twórczości literackiej.

-jednakże wśród tej publiczności coraz częściej dokonuje się polaryzacja potrzeb oraz gustów, określanych przez przynależność społeczno-środowiskową i orientację ideowo-estetyczną grup odbiorców sztuki literackiej.

Poglądy na rolę krytyki

- u progu czasów stanisławowskich pojawiają się jeszcze głosy zaprzeczające konstruktywnej roli krytyka traktowanego jako niesprawiedliwy Zoil

- w „Monitorze” znajdują wyraz przekonania o funkcji krytyki jako sposobu manifestacji określonej polityki kulturalnej, a więc przede wszystkim funkcji oceniajaco-postulatywnej

-zróżnicowanie twórczości literackiej wzbudziło przekonanie o konieczności sterowania upodobaniami odbiorców i nadawania rozwojowi literatury pożądanego kierunku.

- G. Piramowicz „Obwieszczenie wydawcy” 1779 -> krytyka naczelnym autorytetem pouczającym twórców jak pisać w sposób doskonały.

-U podstaw procederu krytycznego leży przyjęty przez krytyka idealny wzór, który jego zdaniem ma przyświecać literaturze. Zasadniczą cechą tak pojmowanej krytyki jest jej odgórnie założony normatywizm.

- A. K. Czartoyski w „Myślach o pismach polskich” (1810) , chyba po raz pierwszy użyto wtedy słowa „recenzja”

-takie pojmowani krytyki było charakterystyczne dla całego okresu oświecenia

-doszło ono do głosu szczególnie silnie w pocz. XIX., kiedy to oficjalna opinia literacka rozpowszechniała sąd, iż zadaniem krytyki jest oddziaływanie na dzieła, twórców i czytelników i pouczanie o tym, jak utwory literackie mogą osiągnąć pewien arbitralnie postulowany wzorzec doskonałości. Najpełniej to widać w „Rozprawie o zasadach krytyki i o potrzebie wprowadzenia jej u nas” (1811) S.K. Potockiego; podobnie jak E . Słowacki w „Teoria smaku…” (1824)

- nauczycielska i nadrzędna wobec dzieła, autora, czytelników pozycja krytyka służyć miała - szczególnie w okresie postanisławowskim - ugruntowaniu klasycystycznej estetyki i właściwych jej rygorów literackich. Autorom i publiczności krytyka ta przyznawała rolę milczącego i biernego odbiorcy. Krytyka zaś był anonimowym, zinstytucjonalizowanym szerzycielem „dobrego gustu”

-jednak w recenzjach ok. 1815 r. (szczególnie tych dotyczących teatru) zaczęły się pojawiać elementy metakrytyczne, świadczące o początkach zmian w traktowaniu procederu krytyków. Krytyk przestał być anonimowy w świadomości publicznej, zaczęto go utożsamiać z osobami prywatnymi i burzyć się przeciwko jego uzurpowanemu autorytetowi.

-przed krytyką postawiono nowe wymogi: odrzucenie ponadczasowych reguł i ukazywania tego. Co jest w dziele swoiste, uwarunkowane historycznie i narodowo.

- recenzent „Nierozsądnych ślubów” (powieść L. Kropińskiego) w „astrem” (1821) nie tylko odrzucił reguły, ale indywidualne odczucie czytelnicze proponował uczynić przedmiotem dyskursu krytycznego

- tak więc w czasach oświecenia wraz z przeobrażeniami świadomości estetycznej i publiczności literackiej, dokonywały się stopniowo przemiany w pojmowanie społecznej roli krytyki oraz sytuacji, obowiązków i uprawnień jej przedstawicieli.

Przejawy krytyki literackiej

- w czasach oświecenia występują jeszcze sposoby refleksji krytycznoliterackiej właściwe epoce staropolskiej: w rozprawach poświeconych wyłożeniu doktryny literackiej lub jej pojedynczych składników (np. traktaty S. Konarskiego), w formach literackich (wiersze pochwalne itd.), wreszcie w wypowiedziach o literaturze wtopionych w same dzieła („Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” Krasickiego, „Podolanka” Krajewskiego).

-przejawami krytyki elitarnej, wewnątrzśrodowiskowej były dyskusje prowadzone w czasie obiadów czwartkowych czy recenzje przygotowane przez S. Trembeckiego na zlecenie i użytek króla.

-jednak najbardziej charakterystycznym zjawiskiem dla epoki był proces wykształcenia się nowych form krytyki, związanych z rozwojem czasopiśmiennictwa. Powstające typy wypowiedzi krytycznych uzależnione były od profilu i adresu czytelniczego pisma.

- ambicje tworzenia krytyki wystąpiły w 2 typach czasopism: uczonych oraz społeczno-politycznych, a także ogłoszeniowych. Domeną krytyki literackiej nie stały się czasopisma moralne („Monitor” np. publikował jedynie ogólne rozważania programowo-literackie lub teoretyczne).

- inicjatywy krytycznoliterackie XVIII-wiecznych czasopism uczonych bywały jednak krótkotrwałe i mało wyraziste (wciąż za mało odbiorców). Pierwszeństwo dawano wiadomościom o dziełach naukowych z różnych dziedzin, piśmiennictwu artystycznemu poświęcały nieco więcej miejsca tylko nieliczne czasopisma stricte literackie. Przykłady:

„Warschauer Bibliothek” i „Acta Litteraria Regni Poloniae” W. Mitzlera -stała rubryki nowości wydawniczych naukowych i literackich. W omówieniach zwracano uwagę na styl wiersza itd.

„Journal Polonais” - przedrukowywał w zasadzie omówienia nowości z czasopism francuskich

„Journal Litteraire” - też opierał się na przedrukach z pism obcych, ale głosił opinie bardziej literacko niezależne i nie respektujące programowych założeń o moralistycznym i edukacyjnym charakterze piśmiennictwa. Zawierał informacje i omówienia aktualności literackich głównie francuskich, ale także angielskich, niemieckich, rosyjskich. Szerzył znajomość pierwszoplanowych zjawisk epoki (Rousseau, Voltaire, Monteskiusz).

Charakter czasopisma półuczonego miała natomiast „Polonische Bibliothek”, adresowana do czytelników niemieckich, informująca ich o polskiej nauce i literaturze. Obok przekładów z literatury polskiej liczne recenzje.

- gazety ogłoszeniowe- spełniały wobec literatury funkcje informacyjno-reklamową: zawierały info o możliwości zakupu jakiejś ksiązki.

-pewien wkład w rozwój i popularyzację krytyki literackiej miały powstające od lat 70-tych czasopisma o ogólnym profilu społeczno-kulturalnym, kierowane do szerszej publiczności czytelników i zwracające uwagę również na dokonania literatury rodzimej.

-w okresie porozbiorowym przejawy krytyki literackiej wiążą się z powstaniem nowych pism w Warszawie i ośrodkach prowincjonalnych, głównie w Wilnie, Lwowie i Krakowie.

-Pełen rozkwit krytyki literackiej wiąże się z powstaniem czasopism o stricte literackim charakterze: „Astrem” i „Gazety Literackiej”. Oba te czasopisma podjęły szeroko zakrojoną akcję informowania przede wszystkim o najnowszej twórczości rodzimej, szczególnie zaś powieści i poezji o charakterze sentymentalnym. „Astrea” otwarta została artykułem bliskim w typie wystawieniu programowemu, zamieszczono tam też tłumaczenie fragmentu Nowej Heloizy Rousseau i entuzjastyczna ocenę utworu. „Gazeta Literacka” wystartowała obszernym artykułem F.S. Dmochowskiego „rzut oka na obecny stan literatury polskiej”, omawiającym w układzie gatunkowym najważniejsze dokonania literackie ostatnich czasów i podejmującym próbę uchwycenia tendencji rozwojowych.. „Gazeta Literacka” była istotnym etapem kształtowania działalności krytycznej, wiodącym ku jej formom nowoczesnym.

Typy wypowiedzi krytycznych

- najwcześniej wykształconym i najczęściej uprawianym typem krytyki byłą w czasach oświecenia działalność o charakterze informacyjno-popularyzatorskim. Jej celem było przekazywanie czytelnikom wiadomości o wydanych dziełach i zachęcenie do ich nabycia oraz lektury.

- wypowiedź krytyczna redagowana była tak, aby uwypuklić w omawianym utworze elementy interesujące z punktu widzenia jak najszerszego grona odbiorców. Krytyka tego typu nie przybierała postawy autorytarnego sędziego. („Journal Polonais”, „ Journal Litteraire de Varsovie”)

- częściej jednak krytyka starała się zagarnąć dla siebie szersze uprawnienia. Podejmowała się mianowicie jednoznacznej oceny dzieł, jawnie przyjmującej wobec nich kryteria pozaliterackie, związane z określoną orientacją ideowo-społeczną. Szukano dla owych kryteriów odpowiedników w sferze estetycznej. Założenia takie wystąpiły wyraźnie w krytyce Mitznera de Kolof (recenzent sztuk teatralnych, ale takie tendencje były tez w krytyce literackiej). Pozaliterackie ideały leżąły u podstaw późniejszych wypowiedzi literackich Brodzińskiego - głównym kryterium oceny był problem narodowości

- krytyce jako nieomylnemu sędzi odpowiadały wypowiedzi przyjmując jako punkt odniesienia dla ocen zespół reguł literackich, których realizacja miała zapewnić dziełu odpowiedni poziom i wartość. Metodą tak pojętej krytyki stawał się „rozbiór” utworu z punktu widzenia wierności owym regułom

- w czasach oświecenia formował się jednak jeszcze jeden typ wypowiedzi krytycznej, zorientowanej na samo dzieło i bez żadnych uprzedzeń ani pozaliterackich obciążeń dociekających wewnętrznych zasad jego budowy i swoistości: mówiącej nie o tym, jakie dzieło być powinno, ale jakie jest. Najdobitniejszym przejawem tego typu były pisma Borowskiego (np. omówienie Monachomachii Krasickiego)

-krytyka literacka wypracowała klika odmian wypowiedzi: najprostszą była krótka nota informacyjna, przeradzająca się stopniowo w formy bardziej skomplikowane. Kształtował się typ recenzji mającej postać streszczającego omówienia - „rozbioru”, albo też artykułu sproblematyzowanego, podejmującego sprawy uznane za szczególnie istotne. Torowała sobie drogę krytyka literacka zbliżona do systematycznej, naukowej analizy. Wypracowano poetykę szkicu lub artykułu krytycznego o zakroju problemowym lub syntetycznym, obejmującego szersze obszary zjawisk literackich. Dla rozwoju tych form szczególne znaczenie miała działalność Brodzińskiego, pozostająca niekiedy na pograniczu krytyki i refleksji teoretycznoliterackiej.

---