TERAPIA PRZEZ SZTUKĘ 2


TERAPIA PRZEZ SZTUKĘ.

„Sztuka nie jest bynajmniej tym, co sądzi prostak - rodzajem natchnienia, które nie wiadomo skąd się bierze i rządzone przypadkowością pokazuje jedynie zewnętrzną, malowniczą stronę zjawisk. To mądrość uskrzydlona geniuszem, ale idąca konieczną, determinowaną przez najwyższe prawa, drogą rozwoju.”

Eugene Delacrix

Życie w obecnym świecie naraża nas na stres, zabieganie i ciągłą pogoń za dobrami materialnymi. Zdobywamy kosmos, odkrywamy nowe galaktyki, rozwój nauki i techniki poszerza naszą wiedzę, a jednocześnie coraz mniej rozumiemy siebie nawzajem, nie potrafimy dotrzeć do własnego wnętrza, aby odnaleźć nasze wartości i zapominamy o prawdziwych potrzebach duchowych. We współczesnym świecie, świecie pogoni za pieniądzem często zapominamy o nas samych, naszych rodzinach, o tym co dla nas ważne, najcenniejsze, niepowtarzalne dla każdej jednostki, zapominamy właśnie o tych najwyższych wartościach: uczuciach, doznaniach. W takiej właśnie rzeczywistości kształtuje się osobowość każdego młodego człowieka.

Sztuka może dopomóc w zrozumieniu rzeczywistości oraz budowaniu do niej pozytywnego stosunku: rozbudza myślenie i emocje, ukazuje obszary piękna, zachęca do postawy twórczej, wskazuje na potrzebę kontaktu z ludźmi, uczy wartościowania. Dlatego twórczość jest najwyższym przystosowaniem jednostki do świata zewnętrznego. Jest optymalnym środkiem wyzwolenia się z konfliktów poprzez ich uświadomienie sobie, jest środkiem przeobrażenia osobowości twórcy. Mając to na uwadze chciałam opisać wpływ plastyki na rozwój dzieci chorych i z dysfunkcjami.

„Słownik pedagogiczny” podaje, iż termin „sztuka” wywodzi się z greckiego - te'chne lub łacińskiego - ars. Wiąże się zatem ze zręcznością i biegłością, osiąganą przez wytrwałą praktykę, która zmierza ku jakiemuś celowi. Cel ten mógł być zarówno estetyczny, jak i etyczny czy użyteczny. W pierwszym przypadku mówiono o sztukach pięknych, w drugim - o sztuce postępowania (etyka), w trzecim zaś o sztukach wyzwolonych. Współcześnie sztuki określa się w znaczeniu wąskim, jako wytwarzanie dzieł artystycznych, oparte na zdolnościach twórczych, bądź jako zbiory tych dzieł. Wyróżnia się wśród nich często sztukę w spoczynku czyli sztuki plastyczne, do których zaliczamy architekturę, rzeźbę, malarstwo oraz sztukę w ruchu czyli muzyka, poezja, dramat i taniec. Uprawianie sztuki czyli twórczość artystyczna, to swoista postać celowej działalności człowieka, polegającej na tworzeniu nowych, oryginalnych wartości, którym z reguły przysługuje atrybut piękna.

Jak wyjaśnia słownik psychologii - „terapia” (therapy), to zbiorcze określenie wszystkich sposobów i odmian leczenia chorób lub zaburzeń. Ponieważ sens tego terminu jest zwykle rozległy, używa się go z przymiotnikami wyjaśniającymi bliżej, o jaką odmianę terapii chodzi.
Wśród terapii wyróżnia się również pojęcia terapii aktywnej i biernej. Terapia aktywna (therapy active) - to ogólne określenie podejścia terapeutycznego, w którym terapeuta odgrywa aktywną kierowniczą rolę. Zwana jest również terapią dyrektywna. Terapia bierna (therapy passive) - to każda odmiana terapii, w której terapeuta schodzi na dalszy plan i nie próbuje kontrolować ani przebiegu terapii, ani zmian zachodzących w pacjencie.
Według W. Szulc, termin „terapia” w języku polskim i innych, które przejęły ten wyraz z greki, oznacza leczenie lub metodę leczniczą. Greckie słowo „therapeuein”, od którego pochodzi wyraz „terapia”, wskazuje na bezpośredni związek terapii z pielęgnowaniem, ponieważ oznacza: opiekować się kimś, troszczyć się o kogoś.

Sztuka od bardzo dawna wykorzystywana jest do celów terapeutycznych. Dowodem tego może definicja arystotelesowska, która brzmi: „...przedmiotem sztuki są rzeczy, które mogą się mieć inaczej... Wszelka sztuka łączy się z powstawaniem i obmyślaniem tego, by powstało coś z rzeczy, które mogą być i nie być i których źródło tkwi w wytwarzającym się a nie w wytworze”.

Tym, co decyduje o walorach terapeutycznych sztuki jest możliwość wykorzystania jej w komunikacji międzyludzkiej - sztuka może służyć jako niewerbalny komunikat, może być „mową symboliczną”. Wyrażając uczucia i doświadczenia za pomocą symbolicznych obrazków może być silniejszym środkiem ekspresji i komunikacji niż opis werbalny, a jednocześnie ujawniać te uczucia i przeżycia w sposób mniej traumatyzujący.
Sztuka jako terapia to uznana metoda holistyczna, którą wykorzystuje się w pracy z chorobami i dysfunkcjami. Pomaga odnaleźć cel i sens życia, jest próbą oswojenia stresu, lęku i strachu. Szeroki zakres technik artystycznych daje możliwość zlokalizowania problemu i jego rozwiązania.

Czym zatem jest arteterapia? Korzenie arteterapii tkwią w tradycjach takich dyscyplin jak: estetyka, teoria wychowania, a przede wszystkim psychoanaliza. Etymologia tego wyrazu oznacza arte - łacińskie słowo określające wykonanie czegoś "doskonale, po mistrzowsku" i pochodzi od słowa ars - "sztuka". Pojęcie "terapia" ( jak już wcześniej wspomniałam ) pochodzi z języka greckiego i oznacza "opiekować się, oddawać cześć", a w szerszym kontekście oznacza leczenie.

Nazwa arteterapia została wprowadzona do terminologii medyczno-psychologicznej w latach 40-tych XX wieku. Właściwie odnosi się ona do wykorzystywania technik plastycznych i ich wytworów w terapii i diagnozowaniu. Arteterapia jako metoda oddziaływania łączy się z badaniami klinicznymi oraz metodami takimi, jak terapia zajęciowa, socjoterapia, wychowanie przez sztukę, psychopedagogika. Stosowana jest przez przeszkolonych lekarzy, psychologów, wychowawców i dyplomowanych arteterapeutów u osób dorosłych, młodzieży i dzieci, wykazujących zaburzenia nerwicowe, psychotyczne, charakteru i inne. Uprawiana jest według metody indywidualnej i grupowej.

Według W. Szulc: "Pojęcie arteterapia w szerokim znaczeniu obejmuje muzykoterapię, choreoterapię, biblioterapię oraz działania terapeutyczne przy pomocy teatru, filmu, sztuk plastycznych, takich jak malarstwo, rzeźba, grafika. W węższym znaczeniu arteterapia jest wykorzystaniem technik plastycznych i ich wytworów w terapii i diagnozowaniu zaburzeń psychicznych i emocjonalnych. Arteterapia ma również zastosowanie u ludzi zdrowych, ale nieprzystosowanych, konfliktowych, jako metoda odprężenia, uwalniająca od nadmiaru napięć."

Mimo mnogości i różnorodności definicji należy zwrócić uwagę iż jest to działalność planowana, wielopłaszczyznowa i rozłożona w czasie. Arteterapia jest zatem wydobywaniem z dzieci, młodzieży sił oraz energii, które pomagają im we własnym rozwoju. Jest to poszukiwanie motywacji do procesu twórczego, w którym często dochodzi do głosu zjawisko katharsis. Stanowi ona bezpieczny i akceptowany przez dzieci i młodzież sposób wypowiedzi tego, co jest trudne do opisania słowami, jest odzwierciedleniem problemów, cierpienia i negatywnych emocji nagromadzonych i przechowywanych. Wzmacnia przekonanie, że można bez poczucia winy i lęku przed karą przyznać się do przeżywania buntu.

Historia arteterapii sięga ponad 100 lat wstecz. Zaczęła się tworzyć z chwilą kiedy to w roku 1872 Ambroise Tardieu, a kilka lat później Max Simon francuscy psychiatrzy opublikowali swoje prace, w których wskazywali na diagnostyczne znaczenie dzieł chorych psychicznie. W tym czasie powstała także utworzona przez Cesare Lombroso, włoskiego psychiatrę i neurologa, psychopatologiczna teoria twórczości, zakładająca graniczny związek geniuszu z obłąkaniem. Późniejsze obszerne monografie Marcel Reja „L'Art chez les Fous” (1907), Waltera Morgantha-lera „Ein Geisteskranker als Kunstler” (1921), oraz fundamentalna praca Hansa Prinzhorna "Bildnerei der Geisteskranken" (1922), w której autor przedstawił opracowane przez siebie podstawy dla dokładnej systematyzacji dzieł chorych, synchronizując analizę dzieła z aktualnym stanem psychicznym, przyczyniły się do podtrzymania tego zainteresowania. Jego rozwój postępował szybko. Pośrednio świadczyć o tym może fakt, iż do roku 1939 zostało opublikowanych około 150 prac naukowych, natomiast do roku 1965 opublikowanych zostało już około 7000 prac dotyczących wartości diagnostycznej twórczości chorych i wykorzystywania jej w przebiegu terapii.

Zainteresowanie arteterapią w dalszym ciągu narasta. W okresie wcześniejszym dotyczyło głównie wartości analizy dzieł chorych dla przeprowadzenia diagnozy psychopatologicznej, w okresach późniejszych w oparciu głównie o nowe teorie i kierunki psychologiczne wypracowane zostały podstawy dla terapeutycznego stosowania sztuki. Szczególnie przyczyniły się do tego doświadczenia Margarete Naumburg, która przyjęła od S. Freuda kierunek psychoanalityczny pracy, także Jolandy Jacobi i Susan Bach znajdujących się pod wpływem teorii C. G. Junga. Zainteresowanie arteterapią rozwijało się szczególnie dynamicznie w USA, gdzie od roku 1960 zaczęto szkolić dyplomowanych arteterapeutów oraz wydawać fachowe czasopisma. W 1959 roku zostało powołane Międzynarodowe Towarzystwo Psychopatologii Ekspresji z siedzibą w Paryżu (Societe Internationale de Psychopathologie de L'Expression), w którym również i Polska ma swoich przedstawicieli.
Pionierem współczesnej arteterapii i autorem tego terminu (Art. Therapy) jest Adrian Hill z Wielkiej Brytanii. W roku 1938 Hill przebywał 6 miesięcy jako pacjent w Sanatorium przeciwgruźliczym im. Króla Edwarda VII w Midhurst. Chcąc oderwać się od ciągłych rozmyślań o chorobie, zaczął malować. Gdy w 1941 roku do sanatorium wprowadzono terapię zajęciową, Hill podjął starania o uznanie arteterapii, polegającej na swobodnym rysowaniu i malowaniu, mającym na celu uwolnienie pacjentów od traumatycznych myśli za terapię alternatywną wobec prac ręcznych (draft work). Hill w swej pracy pt. „Sztuka wobec choroby” często podkreślał, ze istotą arteterapii jest pozwolenie pacjentom na niczym nieskrępowaną twórczość, wobec której kryteria wartości artystycznej tracą wszelkie znaczenie.

Techniki arteterapeutyczne wykorzystują fakt, że każdy człowiek, zarówno kształcony jak i nie kształcony w dziedzinie sztuki, posiada ukrytą zdolność do projekcji swoich wewnętrznych konfliktów w postaci wizualnej.

Celami tak pojmowanej arteterapii są:

Głównym celem ateterapii jest to, by po jej zakończeniu, osoba która została jej poddana, optymistycznie podchodziła do problemów, radziła sobie z własnymi emocjami, stała się odporna na niepowodzenia i nabrała wiarę w samego siebie, a także pokonała własną nieśmiałość.

Celami etapowymi arteterapii są:

Dzięki arteterapii możemy:

Spodziewane efekty po arteterapii:

W wyniku procesu twórczego u osoby tworzącej:


Zbigniew Skorny podaje trzy funkcje:

1.funkcja rekreacyjna - polegająca na tworzeniu warunków ułatwiających wypoczynek, oderwanie się od codziennych trudności i problemów życiowych, a tym samym w nabywaniu nowych chęci do podejmowania ważnych osobiście problemów życiowych

2.funkcja edukacyjna - dostarczenie dodatkowych wiadomości pełnej wiedzy i zwiększaniu mądrości życiowej dzięki czemu osoba lepiej orientuje się w rzeczywistości, stawia sobie nowe, ambitniejsze cele i skuteczniej rozwiązuje problemy

3.funkcja korekcyjna - polega na przekształcaniu mechanizmów mniej wartościowych na bardziej wartościowe. Mogą to być zmiany nastawienia z negatywnego na pozytywny lub zmiana koncepcji własnego życia

Według innych autorów pełni ona również funkcje:

Arteterapia posiada również własne metody terapeutyczne:

Arteterapia w swoich oddziaływaniach przybiera następujące formy:

Dobór technik w plastykoterapii jest uzależniony od grupy wiekowej i możliwości psychofizycznych dzieci, rodzaju zajęć, przedmiotu oraz celu pracy. Do technik pozwalających uzyskać efekt końcowy i pobudzających do ekspresji plastycznej należy zaliczyć:

Niezwykle dynamiczną metodą jest Crcativc Mind Ordcrin, która polega na malowaniu obrazu bez jakiegokolwiek wzoru. Jej głównym celem jest wspomaganie spontanicznego artykułowania „nieuświadomionych obszarów duchowo-umysłowych”. Istota innej metody - Mcsspainting - sprowadza się do „określenia pewnego porządku pracy, która ma uwolnić kreatywność” uczestnika. Godną polecenia metodą plastykoterapii jest Metoda Malowania Dziesięcioma Palcami (Finger-Painting), stworzona przez R. F. Show' a. Podczas tej terapii mówimy osobie, która w niej uczestniczy, dokładnie co ma robić. Otrzymuje ona duży arkusz papieru oraz farby, a jej zadaniem jest namalowanie jakiegoś obrazu. Pozostawia jej się zupełną swobodę i inicjatywę malowania. Malowanie odbywa się dłońmi oraz palcami dziecka. Zajęcia trwają 20-40 minut, a kończą się przyczepieniem wykonanego obrazka do słomianej maty. Podkreśla się w ten sposób wartość pracy. Metoda ta uwalnia od zahamowań, pokonuje lęk, wzmacnia wiarę w możliwości, pobudza do ekspresji fantastycznej. Spełnia ona również funkcje diagnostyczne. W metodzie tej maluje się bezpośrednio mocząc w farbie palce. Wykonuje się rysunek na bardzo dużych arkuszach papieru, co zapewnia swobodę ekspresji. Daje to duże możliwości wypowiedzi graficznych przy minimum zdolności plastycznych. Przy wykonywaniu pracy należy obserwować sposób nabierania farby, reakcje na zanurzanie ręki w masie, kolejność użycia kolorów, zapełnienie płaszczyzny, kierunek linii przy malowaniu, zakres linii, reakcje mimiczne i werbalne, tempo pracy, przerwy i czas pracy. Metoda ta okazała się w dużym stopniu przydatna w terapii dzieci, gdyż malowanie palcami jest zbieżne za naturalną skłonnością dziecka do „paćkania się” w substancjach o konsystencji błota. Twórczyni po raz pierwszy zastosowała tę metodę w jednej z rzymskich szkół w 1934r. Walorami metody są: pomoc w pokonywaniu lęków o różnym pochodzeniu, uwalnianie od zahamowań, wzmacnianie wiary we własne siły oraz pobudzenie ekspresji plastycznej. Malowanie Dziesięcioma Palcami to wspaniała metoda, która wyzwala pozytywne postawy społeczne. Ten rodzaj „malarstwa” można zastosować z użyciem farb, szlamu z gliny, pasty do zębów lub nawet masy solnej. Metoda ta wpływa na wzbogacanie słownictwa, rozwijanie zainteresowań i uzdolnień plastycznych, doskonalenie koordynacji wzrokowo - ruchowej, zwiększenie poczucia bezpieczeństwa w grupie. Dzięki Malowaniu Dziesięcioma Palcami dziecko pokonuje lęki związane z wejściem w nową grupę, odreagowuje napięcia, pobudza własną fantazję, nazywa własne myśli i uczucia, potrafi słuchać innych.

Obserwacja sposobu zachowania się dziecka, tego jak reaguje w różnych sytuacjach i w stosunku do innych ludzi, dostarcza cennych informacji o jego rozwoju umysłowym. Od chwili urodzenia dziecko gwałtownie rozwija swoje zdolności intelektualne. Rozwija się zdolność do myślenia o przedmiotach nie będących w bliskim kontakcie z dzieckiem, zdolność do działań symbolicznych stanowiących istotny przełom w rozwoju dziecka. Piaget uważa, „że symboliczna reprezentacja wiąże się z rozwojem procesów intelektualnych i może występować równocześnie w wielu postaciach takich jak: zabawa, rysunek czy mowa”. Na szczególną uwagę zasługuje rysunek, będący symboliczną reprezentacją świata, a jednocześnie niezbędną metodą stosowaną w psychoterapii. Rysunek dziecięcy, stanowiący przedmiot zainteresowania psychologów i pedagogów. Pojawia się dopiero w drugim roku życia. Proces rozwoju rysunku prowadzi od bazgrot do symboli graficznych. Bazgroty dziecięce mają charakter nieprzedstawiający i są wynikiem pozostawiania śladów ołówka, czy kredki na papierze. Z czasem rysunki przybierają różne kształty np. tzw. głowonogi będące kombinacją okręgu i linii prostych. Zestawiając proste figury geometryczne i linie, dzieci rysują to, co wiedzą o danym obiekcie. Z czasem, dziecko doskonali przedstawianie trójwymiarowych przestrzeni na dwuwymiarowej kartce i koordynuje różne punkty widzenia jakiegoś obiektu.
W okresie bazgrot dziecko ćwiczy sprawność manualną pozwalającą na zostawianiu śladów ołówka na papierze oraz rozwija umiejętność symbolicznego oznaczania obiektów i zjawisk. W okresie średniego dzieciństwa dokonuje się rozwój symbolicznego przedstawiania rzeczywistości w rysunku. Okres ten badacze nazywają idioplastyką, realizmem intelektualnym, okresem schematu.

Młody człowiek, który czuje się gorszy od swoich rówieśników, bo trudno mu im dorównać, np. w sporcie czy matematyce, nie może się załamywać. Trzeba mu w tym pomóc, bo może się okazać, że jest lepszy od swoich kolegów w muzyce czy plastyce. Rozwój dziecka niepełnosprawnego intelektualnie podlega tym samym prawom, co rozwój dziecka normalnego, ale jest on dużo wolniejszy, a poszczególne funkcje umysłowe rozwijają się w dużym tempie i często nierównomiernie . Niepełnosprawność intelektualna to stan jednostki charakteryzujący się defektem intelektu oraz upośledzeniem przystosowania społecznego. W przypadku niepełnosprawności intelektualnej w stopniu lekkim przyczynami obniżenia sprawności psychospołecznej mogą być różnorodne czynniki kulturowe, społeczne, biologiczne. W porównaniu do ludzi o normalnej sprawności umysłowej lekka niepełnosprawność charakteryzuje się przede wszystkim obniżoną sprawnością w uczeniu się oraz brakiem umiejętności myślenia abstrakcyjnego. Także zwolniony jest u nich proces spostrzegania i wąski jego zakres tj. w tym samym czasie osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim spostrzegają mniej przedmiotów niż osoby o rozwoju prawidłowym. Głębsza niepełnosprawność intelektualna jest na ogół zawsze uwarunkowana biologicznie. W zależności od typu uszkodzeń układu nerwowego występują tu specyficzne formy zaburzeń, które nie zawsze pozwalają na ich adaptację społeczną. Obserwuje się duże różnice indywidualne. Rozwój umysłowy u niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu głębszym charakteryzuje się myśleniem konkretnym opartym na spostrzeżeniach, które są na ogół ubogie i często niedokładne do rzeczywistości. Występuje też ogólnie obniżona wrażliwość na wszystko co nowe i niewystarczająca aktywność spostrzegania. U niektórych niepełnosprawnych obserwuje się na stosunkowo dobrym poziomie w porównaniu do globalnego poziomu umysłowego, rozwój pewnych dyspozycji psychomotorycznych np. dobra pamięć muzyczna i poczucie rytmu, wrażliwość na barwy. W oparciu o te lepiej rozwinięte wycinkowe funkcje osoby te wykazują większą podatność na odbiór bodźców z tego zakresu, co sprzyja rozwojowi u nich umiejętności wykonawczych. Niepełnosprawni intelektualnie w stopniu głębszym są sugestywni, mało krytyczni, bardziej podatni na zaburzenia sfery emocjonalnej niż jednostki o prawidłowym rozwoju umysłowym. Na ogół ich rozwój społeczny oraz zdolności życiowe są na wyższym poziomie niż rozwój intelektualny. Odczuwają oni bowiem potrzebę zaspakajania poczucia bezpieczeństwa, doznawania życzliwości i przynależności do kogoś znaczącego, potrzebę kontaktu i wzajemnego porozumiewania się z rówieśnikami i innymi ludźmi, bycia dostrzeganym i zauważanym przez innych oraz akceptowanymi przez otoczenie. Odczuwają też potrzebę samodzielności przy wykonywaniu działań, z którymi potrafią sobie poradzić. Należy jednak nadmienić, że niepełnosprawni intelektualnie w stopniu głębszym nie są w stanie samodzielnie zaspokoić większość potrzeb psychicznych bez pomocy osób o prawidłowej sprawności umysłowej. Oni właśnie, organizując niepełnosprawnym odpowiednie sytuacje stymulujące, dają możliwość zaspokajania ich potrzeb psychicznych. Osoby niepełnosprawne nie osiągają pełnej niezależności ani życiowej, ani uczuciowej i pozostają zawsze w pewnej mierze zależni od osób o prawidłowym rozwoju umysłowym. Należy więc stwarzać im sytuacje sprzyjające nabywaniu różnorodnych doświadczeń, które pobudzą ich do aktywności i samodzielności oraz pozwolą na uzyskanie maksymalnie możliwego dla nich poziomu rozwoju.

Jak już wcześniej wspomniałam, rysunek stanowi przedmiot zainteresowania psychologów i pedagogów. Uważają, że nawet najprostsze dzieło sztuki ujawnia pewne informacje o osobie, która je stworzyła. Dlatego właśnie terapia sztuką jest niesłychanie ważna w ocenianiu zaburzeń natury psychologicznej. Hauer uważa, że „rysowanie i malowanie pozwalają często na stwierdzenie, że zachowania, rozmowy i niedomówienia młodych pacjentów są czymś nieokreślonym, pozostają mało ważne”. Psycholog szkolny niekiedy wykorzystuje malunki dzieci w celu oceny zarówno ich umiejętności motorycznych, jak i stanu emocjonalnego. Terapia sztuką bywa także przydatna w pracy z osobami dorosłymi. Chociaż rozwój każdego dziecka pod względem rysunkowym idzie zasadniczo podobną drogą i szczeble tego rozwoju następują prawidłowo po sobie, to jednak czas osiągnięcia poszczególnych szczebli jest mniej stały niż w testach na inteligencję. Stąd też porównywanie nawet wielu rysunków dzieci tego samego wieku nie daje rezultatu, który by można uważać za charakterystyczny dla danego wieku. Każdy jest potencjalnym twórcą, tylko potrzebne mu są odpowiednie warunki, aby odnalazł a następnie  rozbudził utajone możliwości. Jedną z takich form są zajęcia terapii przez  plastykę, które umożliwiają każdemu uczestnikowi na  samodzielne  kreowania  świata oraz indywidualne interpretowanie rzeczywistości.
Rysunek zrobił karierę jako dodatkowa pomoc we właściwym diagnozowaniu i jako czynnik wzbogacający komunikację i społeczny repertuar jednostki w trakcie terapii. Rysowanie znajduje zastosowanie w procesie poznawania chorego, stanowi też cenną pomoc w czasie samej psychoterapii. Czasami włącza się tu bardziej „ustrukturowane” zajęcia, w trakcie których klinicysta nakłada na rysującego pewne ograniczenia, aby móc ocenić jego dzieło względem jakiegoś standardowego bądź osobistego punktu odniesienia. Przykładem tego typu instrukcji jest polecenie kopiowania wzorów, które pozwala na oszacowanie dojrzałości psychicznej albo ewentualnego upośledzenia pacjenta. Spontaniczny rysunek jest własną wypowiedzią, która choć zakotwiczona w tym, co działo się i dzieje w otoczeniu dziecka, nie jest bezpośrednio wywołana przez drugą osobę. Inaczej dzieje się, jeśli rysunek jest sprowokowany przez prośbę czy polecenie dorosłego. Wówczas treść instrukcji i wiedza o osobie dorosłej są dla dziecka wskazówką określenia oczekiwań i to one będą ukierunkowywać odpowiedź dziecka, którą jest rysunek. Dziecko, tworząc rysunek, daje w nim wyraz przede wszystkim obecnemu nastrojowi, wyobrażeniom, zainteresowaniom, ale również poziomowi wiedzy, potrzeb rysownika. Niewerbalne i werbalne zachowanie dziecka podczas całego procesu rysowania pozwala zobiektywizować interpretację treści i formy wypowiedzi rysunkowej. Tworzenie prac artystycznych daje dziecku poczucie sprawstwa i odpowiedzialności oraz rozwija kreatywność wyrastającą właśnie na podłożu myślenia i działania spontanicznego co jest istotnym elementem dla prawidłowego rozwoju dziecka. Obserwując dziecko podczas rysowania lub malowania oraz oglądając „produkt końcowy” możemy dowiedzieć się o jego potrzebach. Stosunek do granic kartki niesie informacje o tym, jak odnosi się ono do świata zewnętrznego oraz jakie są relacje z jego rówieśnikami.
Rysunki wykazują te same cechy, co zmieniające się podczas terapii - od fragmentaryczności do płynnego przejścia ku integracji. Owa - jak najpełniejsza - integracja osobowości jest najważniejszym celem arteterapii.

Terapia przez plastykę w procesie rewalidacji kształtuje coraz bardziej pozytywny stosunek dziecka do innych i samego siebie. Poprzez dużą motywację, ekspresję i działanie uczy odpowiedzialności za rozpoczętą pracę i wyrabia nawyk kończenia rozpoczętego zadania. Działania plastyczne - malowanie, rysowanie, lepienie oraz wiele innych, wpływają na wyrabianie precyzji i płynności ruchów, ich kontrolowanie, usprawniają koordynację wzrokowo - ruchową. Terapia ta, jako działalność twórcza, pozwala wyzwalać u dziecka spontaniczność i swobodę myślenia. Uwalnia twórczą energię drzemiącą w każdym człowieku, otwiera na świat doświadczeń i potrzeb zarówno własnych, jak i innych ludzi. Wszelkie działania dziecka poprzez tworzenie pozwalają wyrazić i  uporządkować różnego rodzaju emocje, napięcia, potrzeby oraz wyrazić to,  co trudno mu  przekazać słowami. To właśnie w  czasie tworzenia dzieła plastycznego następuje ekspresja własnej osobowości twórcy, poprzez samodzielne i spontaniczne przedstawianie rzeczywistości i własnego „ja”. Istotnym jest, iż aktywność plastyczna dziecka ma charakter wypowiedzi, która jest wyrazem jego indywidualnych postaw, przeżyć i myśli. Jest tym, co wie ono o otaczającym je świecie oraz jak ten świat przeżywa. Przy pomocy środków warsztatu plastycznego dziecko uczy się technik skutecznej komunikacji bez konieczności werbalizacji, która często stanowi dla niego barierę w wyrażaniu własnego zdania. Pozwala na zaspokajanie takich potrzeb jak: akceptacja, bezpieczeństwo, bycie rozumianym i docenianym. Udział w zajęciach terapii przez działania plastyczne spełnia więc wszystkie podstawowe funkcje poznawcze, kształcące i wychowawcze w tym szczególnie istotne takie jak — terapeutyczna oraz kompensacyjna. W konsekwencji wszystkie działania mają  na celu pomóc nieśmiałemu uczniowi pobudzić aktywność zaś nadpobudliwemu pozwolić na wyciszenie. Terapia przez sztukę przeznaczona jest dla osób, które często nie potrafią rozróżnić i nazwać swoich stanów emocjonalnych, z trudem okazują emocje i nie potrafią o nich mówić innym, nie potrafią odróżniać i nazywać emocji innych osób na podstawie ich zachowania, wnioskować co mogą oni przeżywać, nie potrafią zachowywać się adekwatnie do przeżywanych emocji, często reakcja na bodziec jest niewspółmierna do jego siły.

 Powyższe cechy przejawiają dzieci niepełnosprawne intelektualnie w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz dzieci autystyczne. Dlatego koniecznym jest dostarczenie im środków pozwalających poznać, uporządkować, wyrazić i zrozumieć własne emocje oraz tworzyć warunki do odreagowania nadmiernego napięcia emocjonalnego w sposób społecznie akceptowany. Możliwości tych dostarcza plastykoterapia pod warunkiem przestrzegania następujących zasad:

  • dziecko powinno być zrelaksowane i cieszące się swoją aktywnością twórczą, dlatego nie oceniamy wartości estetycznej jego prac. Każdy ślad na papierze powinien być podziwiany jako przejaw ważnej aktywności

  • umiejętne wykorzystanie paradoksu i humoru sytuacyjnego

    • Jedną z najwcześniejszych reprezentacji pojawiających się w rysunkach dziecięcych jest postać ludzka, stanowiąca wskaźnik poziomu intelektualnego rozwoju dziecka. Machover analizując rysunek człowieka stworzył test HFD (Human Figure Drawing). Na czym on polegał? Poproszono dzieci i dorosłych o narysowanie jakiejś postaci ludzkiej, a następnie o narysowanie drugiej postaci odmiennej płci. Zazwyczaj rysujący zaczyna od przedstawienia postaci swojej płci. Według Machowera ta pierwsza postać ma dużą wartość projekcyjną. Postać płci przeciwnej dostarcza wiadomości na temat wyobrażenia, jakie dziecko ma o swoim otoczeniu.
    Poniżej przedstawię listę znaków, symboli wg Jollesa, będących wskaźnikami emocjonalnymi, ułatwiającymi interpretację rysunku:

    1. Ręce - służą do zmiany lub kontrolowania otaczającego środowiska.
    a) Złożone na piersiach - wrogość lub podejrzliwość.
    b) Trzymanie za plecami - pragnienie kontrolowania złości, niechęć do kontaktów interpersonalnych.
    c) Brak - nieprzystosowanie, bezradność.
    2. Stopy - poziom aktywności interpersonalnej.
    a) Duże - dążenie do bezpieczeństwa lub męskości.
    b) Małe - zależność, stłumione odczuwanie.
    c) Brak - brak niezależności.
    3. Palce
    a) Długie i spiczaste - agresywność, wrogość.
    b) Zaznaczone pętelkami lub pojedynczą kreską - pragnienie stłumienia agresywnych impulsów.
    4. Głowa
    a) Duża - Zaabsorbowanie światem wyobraźni, koncentracja na aktywności umysłowej.
    b) Mała - osobowość obsesyjno - kompleksowa, poczucie niższości intelektualnej.
    c) Odwrócona tyłem - tendencje paranoidalne lub schizoidalne.
    5. Nogi
    a) Brak - stłumienie, prawdopodobny lęk przed kastracją.
    b) Różnice w wielkości - sprzeczne uczucia dotyczące niezależności.
    c) Długie - Dążenie do autonomii.
    d) Krótkie - Upośledzenie życia emocjonalnego.
    6. Usta
    a) Przesadnie podkreślone - niedojrzałość, agresywność oralne.
    b) Bardzo duże - erotyzm oralny.
    7. Ramiona
    a) Nierówne - niestabilność emocjonalna.
    b) Szerokie - zaabsorbowanie odczuwaną potrzebą siły.
    c) Kwadratowe - nadmierna defensywność, wrogość w stosunku do innych ludzi.

    Dziecko obserwując zjawiska wokół niego zachodzące, zaczyna łączyć niektóre zdarzenia, przedmioty czy zjawiska. Rysując człowieka umiejscawia go w określonym środowisku, przypisuje mu przedmioty go charakteryzujące, czy ludzi z którymi wchodzi w interakcje. Postacie przedstawiane na rysunkach lokalizowane są najczęściej w pobliżu lub wewnątrz domu. Według Minkowskiej dom symbolizuje ognisko rodzinne, a jednocześnie jest „zamaskowanym Ego” autora rysunku. Minkowska przekształciła rysunek domu w test projekcyjny osobowości, który opiera się na bogactwie elementów symbolicznych wywoływanych tym tematem. Interpretacja rysunku domu skoncentrowana jest na ocenie klinicznej i na typologii sensoryczno - racjonalnej. W typie racjonalnym można odnaleźć sztywność, nieruchomość, precyzję formy, nieobecność otaczającego świata. Z kolei w typie sensorycznym dom nie ma konkretnej formy lecz obecne są elementy świata otaczającego (słońce, niebo, drzewa...). Mińkowska zastosowała swój test w społeczności dzieci uchodźców wszelkich narodowości, przebywających we Francji podczas wojny. Stwierdziła, że rysunek, poprzez strukturę domu i używane kolory, znajduje odbicie w przynależności społeczno - kulturowej dziecka. Dom wydaje się więc być elementem znaczącym i bogatym, podobnie jak reprezentacja postaci ludzkiej lecz w metodzie opracowanej przez Minkowską nie ma niestety wystandaryzowanej.
    Wymienione poniżej wskaźniki stanowią umowne, ogólne kryteria interpretacji niezliczonych wypowiedzi na polecenie „Narysuj dom” ( na podstawie Jollesa):

    1. Szczegóły
    a) Podstawowe (dla normalnego rysunku) - co najmniej jedne drzwi, jedno okno, jedna ściana, dach, komin.
    b) Dodatkowe (np. krzaki, kwiaty, ścieżka) - potrzeba dokładniejszego uporządkowania środowiska, która czasami jest związana z brakiem poczucia bezpieczeństwa lub pragnieniem sprawowania kontroli w kontaktach interpersonalnych.
    2. Komin - symbol ciepła w sferze psychicznej lub konflikty z ważną osobą płci męskiej
    a) Przesadnie duży - nadmierne zaabsorbowanie sferą seksualną czy też możliwe tendencje ekshibicjonistyczne.
    b) Dużo dymu - wewnętrzne napięcie.
    3. Drzwi
    a) Ponad podstawą domu, bez schodów - niedostępność w kontaktach interpersonalnych.
    b) Brak drzwi - skrajne trudności w kontaktach z innymi ludźmi.
    c) Otwarte - silna potrzeba doświadczenia ciepła od świata zewnętrznego.
    d) Bardzo duże - nadmierna zależność od innych.
    e) Z zamkiem lub zawiasami - defensywność.
    4. Płot wokół domu - potrzeba ochrony emocjonalnej.
    5. Rynny - podejrzliwość.
    6. Rysunek przylegający do dolnej krawędzi kartki - brak podstawowego poczucia bezpieczeństwa w życiu rodzinnym lub intymnym.
    7. Dom przedstawiony w perspektywie, widok z dołu - Odrzucenia domu lub poczucie, że osiągnięcie pożądanej sytuacji domowej jest niemożliwe.
    8. Dom przedstawiony w perspektywie, widok z góry - odrzucenie sytuacji domowej.
    9. Dach
    a) Płaski (pojedyncza linia dwie ściany) - brak wyobraźni lub zahamowania emocjonalne.
    b) Przesadnie duży - poszukiwanie satysfakcji w fantazjach.
    10. Okiennice
    a) Zamknięte - skrajna defensywność i wycofanie.
    b) Otwarte - zdolność do przystosowania w kontaktach interpersonalnych.
    11. Ścieżka
    a) Bardzo długa - ograniczona dostępność.
    b) Wąska w pobliżu domu, szeroka na drugim końcu - osoba powierzchownie przyjazna.
    12. Ściany (ich solidność) - bezpośrednio związana z siłą ego.
    13. Okno (okna)
    a) Brak okien - wrogość lub wycofanie.
    b) Tylko na parterze, na piętrze brak - rozziew między rzeczywistością a fantazją.
    c) Z firankami - rezerwa, kontrolowanie siebie.
    d) Bez zasłon - zachowanie otwarte, bezpośrednie.

    Rysunek drzewa jest substytutem rysunku postaci, jednak mniej ograniczonym stereotypami i konwencjami. Panuje przekonanie, że obraz drzewa jest związany z życiową rolą rysującego oraz z jego zdolnościami do przyjmowania nagród od otoczenia. Koch wykorzystał rysunek drzewa w celach badawczych. Poprosił dziecko o narysowanie jakiegoś drzewa, byle nie był to świerk. Jego technika interpretacji opiera się na danych grafologicznych. Najpierw rysunek drzewa rozpatrywany jest w podejściu ogólnym: wyraźny, przezroczysty, żywy... Następnie Koch analizuje szczegóły: korzenie, pień, gałęzie. Ogólnie wyróżnił 58 typów wzorów. Otrzymane dane pozwoliły mu na przedstawienie za pomocą cyfr obserwacji dotyczących rozwoju rysunku drzewa. Dane procentowe i weryfikacje statystyczne umożliwiły opis 27 form podstawowych. Analiza ogólna jest całkowicie intuicyjna, zaś analiza szczegółów nie pozwala na przyznanie temu testowi wartości ilościowej i obiektywnej. Koch wylicza jedynie procenty dla każdego z wzorów w danym wieku. Wyniki nie mają obiektywnej walidacji liczbowej. Test ten powinien być używany z ostrożnością w badaniach klinicznych.
    Poniżej omówię znaki i symbole, które mogą pojawić się w rysunku drzewa, będące drobną próbką możliwych interpretacji, ale mogących dać ogólne wyobrażenie o tworzeniu hipotez na temat badanego:

    1.Wyjątkowo duże drzewo - skłonność do agresji.
    2. Małe drzewko - poczucie niższości i braku znaczenia.
    3. Cienka kreska - poczucie nieprzystosowania, niezdecydowanie.
    4. Drzewo składające się tylko z dwóch linii oznaczających pień i z kółka wyobrażającego koronę - impulsywność, zmienność.
    5. Przesadne podkreślenie pnia - niedojrzałość emocjonalna.
    6. Przesadne podkreślenie korony - zahamowanie emocjonalne, myślenie analityczne.
    7. Przesadne podkreślenie korzeni - Płytkie reakcje emocjonalne, ograniczona zdolność do rozumowania.
    8. Szrama, dziupla, złamana gałąź - związek z urazem, tzn. wypadkiem, chorobą, gwałtem (czas wydarzenia odpowiada położeniu znaku)
    9. Brak linii przedstawiającej ziemię - podatność na stres.
    10. Zaznaczona linia ziemi, brak korzeni - tłumione emocje.
    11. Zaczernione płaszczyzny, bardzo ciemne lub mocno zaznaczone - defensywna wrogość lub zachowania agresywne.
    12. Cienka, przerywana kreska - wyraźny niepokój.
    13. Dziupla - symbolika seksualna.
    a) Mała lub w kształcie rombu - skojarzenie z pochwą.
    b) Mała okrągła - przeżycie napastowania seksualnego lub wczesne doświadczenie seksualne.
    c) Mocno zaznaczony kontur - świadczy o większym wpływie urazu.
    d) Koncentryczne kręgi wewnątrz - zepchniecie doświadczenia w przeszłość i „zaleczenie”.
    e) Zaczerniona - wstyd związany z doświadczeniem.
    f) Duża - zaabsorbowanie kwestią prokreacji.
    g) Z małym zwierzątkiem w środku - ambiwalencja dotycząca ojcostwa lub macierzyństwa.

    Buck, twórca testu Dom (house) - Drzewo (tree) - Człowiek (person), w jednej w swych pierwszych publikacji stwierdza, iż „HTP jest narzędziem, które ma pomóc badającemu w otrzymaniu informacji dotyczących wrażliwości, dojrzałości i integracji osobowości ze swoim otoczeniem”. Przeanalizował 140 rysunków osób badanych w wieku od 13 lat i 6 miesięcy do 48 lat podzielonych na siedem poziomów inteligencji. Jednocześnie rozpatrywał trzy kategorie pozycji: szczegóły, proporcje i perspektywy. Kategorie te różnicowały poziomy inteligencji. Buck określa HTP jako dwufazowe podejście do problemu osobowości: pierwsze jest niewerbalne, twórcze i mało ustrukturyzowane, drugie werbalne i ustrukturyzowane. Badający notuje kolejność szczegółów, liczbę pozycji graficznych, emocje badanego, jego obserwacje, czas utajony i czas ogólny. Back analizując rysunek określa osobowość badanego na podstawie licznych skojarzeń. Rysunek stosowany w terapii indywidualnej dla specjalisty stanowi jeden ze sposobów zachęcania klienta do wyrażania siebie. Osoba poddająca się terapii ma szansę twórczo przedstawić swoje uczucia, konflikty i pragnienia. Terapeuta wykorzystujący rysunek, pełni tu, podobnie jak w terapii werbalnej rolę wspomagającą, ułatwiają pacjentowi badanie i odkrywanie własnych umiejętności rozwiązywania konfliktów. Prowadzący pozwala pacjentowi na swobodę graficznej ekspresji, zachęca go do przejęcia inicjatywy i do odkrycia kierunku własnego rozwoju. Terapeuta posługujący się sztuką może zaproponować mu alternatywną metodę wyładowywania frustracji, agresji, strachu czy wewnętrznego zamętu. Przedstawiając w formie graficznej niektóre z tych uczuć, pacjent wydobywa na powierzchnię, staje z nimi twarzą w twarz i uczy się, jak nad nimi zapanować. Rysunek przynosi szczególnie wiele korzyści w pracy z osobami ograniczonymi werbalnie, wycofanymi, pełnymi złości lub stawiającymi opór. Osoby mające kłopoty z werbalizacją, otrzymują narzędzie komunikacji, które nie wymagają od niego mówienia, natomiast ludzie przepełnieni gniewem, którzy często boją się, że nie będą potrafili zapanować nad wściekłością, dzięki rysunkowi mogą się wyładować bez obaw o skutki. Dzieci dzięki rysunkom mogą zaś odsłaniać i rozwiązywać konflikty, do których w inny sposób nie potrafiłyby dotrzeć. Niejednokrotnie rysunek stosowany jest podczas terapii rodziny. Każdą rodziną rządzą reguły, które są formułowane albo otwarcie, albo w sposób zakamuflowany, ale znają je wszyscy członkowie systemu.

    Rysunek rodziny ma zarówno walory diagnostyczne, jak i terapeutyczne. Wskazuje psychologowi na przyczyny trudności rozwojowych dziecka, a pedagogowi - na źródła problemów wychowawczych, umożliwiając zarazem znalezienie sposobów radzenia sobie z tymi problemami. Test projekcyjny „Rysunek Rodziny” L. Cormana ma bardzo prostą instrukcję. Prosimy badanego, aby narysował jakąś rodzinę. Pomoce do badań to kartka papieru i kredki. Niedopuszczalne jest używanie linijki i gumki. Ważnymi elementami testu są obserwacja w czasie badania i rozmowa o rysunku po badaniu oraz wywiad o faktycznym składzie rodziny. Jak zaleca M. Braun-Gałkowska, w obserwacji trzeba wziąć pod uwagę:

    W rozmowie musimy się dowiedzieć, co przedstawia rysunek - kto to jest, co robi, w jakim jest wieku, jakie są związki uczuciowe pomiędzy narysowanymi osobami - kto kogo lubi, kogo nie lubi. Pytamy też, kto jest najmilszy w tej rodzinie, kto najmniej miły, kto jest najszczęśliwszy, a kto najmniej szczęśliwy i dowiadujemy się dlaczego. Pytamy kogo w tej rodzinie najbardziej lubi badany. Wywiad o faktycznym składzie rodziny i tak ważnych faktach, jak rozwód, separacja, choroba członka rodziny jest również konieczny dla interpretacji. Dane te mogą pochodzić od badanego lub jego rodziców.
    Ważną rolę w rysunku odgrywa kolor. Czarny symbolizuje przeciwstawienie się rzeczywistości, negację, odrzucenie pomocy, niedocenianie; niebieski - potrzebę harmonii, miłości; fioletowy - przeciwstawne uczucia, wahanie, niezdecydowanie; czarny i czerwony - tłumienie agresji; czerwony - agresja, aktywność; zielony - konserwatyzm, niezależność; żółty - spontaniczność.

    Sposób, w jaki dziecko prezentuje rysowane postacie jest wskaźnikiem relacji emocjonalnych. I tak; bliskość - postacie członków rodziny obok siebie, zwrócone do siebie, trzymają się za ręce; odległość - jedna lub kilka postaci oddalonych od siebie, zwróconych tyłem lub bokiem, pominięcie członka rodziny. Jako wskaźnik waloryzacji kogoś, możemy odebrać fakt rysowania postaci w pierwszej kolejności, długo i starannie, dbając o szczegóły oraz stosując bogatą kolorystykę. Wskaźnikiem dewaloryzacji może być rysowanie postaci na końcu, pominięcie postaci, niedbałe wykonanie rysunku, uboga kolorystyka lub brak kolorów, przewaga czerni. Interpretując rysunek dziecka musimy zwrócić uwagę na postacie dodane np. zmarłe, czy nie będące członkami rodziny. Nie żyjąca matka może symbolizować życzenie uzupełnienia rodziny, potrzebę bezpieczeństwa, afiliacji. Kolega lub/i koleżanka mogą symbolizować pragnienie zmiany własnego zachowania lub cech fizycznych i psychicznych w celu poprawy relacji z rodzicami. Rysunek cioci, może być pragnieniem siły, niezależności, a psa pragnieniem posiadania zwierzęcia, lub symboliczna izolacja badanego od rodziny przez osobę nieakceptowaną. Bywa też, że niektóre postacie są celowo pomijane lub są dla badanego mało ważne. Pominięcie własnej osoby jest efektem nieutożsamiania się z rodziną, nieakceptowania swojego miejsca, sytuacji w rodzinie. Pomijanie członków rodziny powodowane jest brakiem kontaktu emocjonalnego, brakiem akceptacji, wrogości. Pominięcie rodzeństwa powodowane może być zazdrością o uprzywilejowaną pozycję w rodzinie. Nieświadome identyfikowanie się np. z młodszym dzieckiem może być pragnieniem opieki, regresji, a identyfikowanie się z osobą dorosłą (matką, ojcem, ciocią) świadczy o dojrzałości, samodzielności, niezależności, sile i wzorze do naśladowania.

    W procesie plastykoterapii istnieje bardzo dużo ciekawych tematów zajęć, takich jak np.: tworzenie mandali, czyli rysunku w kole. W tej technice wykorzystujemy gotowe szablony "Mandali", kredki, pastele, farby, pędzle, prace plastyczne w różnobarwnej tonacji pisaki i plastelinę, ryż, wycinki gazet, kolorowy papier . Mandala może przybierać różne formy, jednak wszystkie z nich mają wspólne cechy: każda ma swój centralny punkt, z którego wychodzą wszystkie inne jej formy i wszystkie są zamknięte okręgiem koła. W mandalach istnieje wiele geometrycznych figur: są w niej trójkąty, kwadraty, elipsy, okręgi, romby.
    Praca nad mandalą powinna przebiegać w ciszy i skupieniu, przy blasku świec i dźwiękach wyciszonej muzyki. Matowanie mandali przynosi zaskakujące efekty terapeutyczne. Długotrwałe „leczenie” tą metodą pozwala zaobserwować etapy zachodzących w psychice zmian, bowiem w zestawionych pracach zawiera się bardzo dokładny zapis zmieniających się emocji i uczuć. Mandale ujawniają więcej niż inne wytwory twórczego procesu: własną przeszłość i teraźniejszość. Technika ta     zachęca do ekspresji twórczej, relaksuje, wycisza, doskonali sprawność manualną i kontrolę nad własnymi ruchami graficznymi. Dzięki mandali dziecko nabywa większej pewności siebie, podwyższa poziom samoakceptacji, odkrywa własne możliwości twórcze, dokonuje samopoznania.

    Rysunek uczestniczy w diagnozie, odgrywa rolę w postępowaniu psychoterapeutycznym i pozwala niekiedy na postawienie diagnozy. Wykazano, że dzieci opóźnione w rozwoju wykazują znaczną ubogość rysunku, stereotypowość, rysunki zawierają elementy dziwne czy potworne; dziecko lękliwe i pełne zahamowań rysuje bardzo małe postacie, dziecko mające o sobie wysokie mniemanie nadaje im bardzo duże rozmiary; wzór dziecka niestałego emocjonalnie jest chwiejny, niedokończony, dziecko cierpiące na obsesje gromadzi szczegóły i stereotypy, zatrwożone nie rysuje rąk. Rysunek schizofrenika charakteryzują udziwnienia, wzór jest chłodny i rozkojarzony. Trudności w wyodrębnieniu symptomów charakterystycznych dla choroby nie przeszkodziły w stosowaniu rysunku w badaniach prowadzonych nad patologią. Od rysunku, który nie może być oderwany od kontekstu, oczekuje się przede wszystkim szybkiej oceny dziecka. W trakcie badania grupowego słaby rysunek skłania do przeprowadzenia rozmowy z dzieckiem. Źle wykonany wzór jest często oznaką poważnych zaburzeń i jeśli badanie kliniczne nie wystarczy, żeby odkryć istnienie anomalii w rysunku, trzeba zastosować inne testy.

    Rozwój rysunkowy dziecka niepełnosprawnego intelektualnie idzie zwykle na ogół tą samą drogą, co rozwój rysunkowy dziecka normalnego. Wykazuje to, między innymi, szczegółowe
    badanie rysunków jednego dziecka niepełnosprawnego, przeprowadzone przez Roumę w ciągu kilku lat. Tempo rozwoju jest jednak o wiele wolniejsze, zdobycie poszczególnych szczebli rozwoju warunkujących następne, sprawia takiemu dziecku wielkie, nieraz nieprzezwyciężalne trudności. Brak zdolności do tworzenie nowych pomysłów i wysiłków, brak świeżych myśli.
    Niektóre dzieci niepełnosprawne intelektualnie rysują lepiej od tych normalnych dlatego, że posiadają pewne łączne, ciasne zainteresowanie pod tym względem, pozwalające im na wykonywanie tych czynności o wiele lepiej od innych. Podobnie schizofrenicy, w swoim autystycznym, odgradzaniu się do świata, przebywają w świecie własnych marzeń i budują barwne i dziwaczne twory fantazji, na podstawie których rysują i malują rzeczy nieraz nadzwyczaj ciekawe, a nawet dziwnie odrębne i chorobliwie indywidualne.

    Oprócz dzieci ze stwierdzonymi patologiami psychicznymi lub fizycznymi, istnieją również dzieci z zaburzeniami powstałymi na tle społecznym, których rysunki zasługują na uwagę. Aubin spostrzega, poza często spotykanymi cechami związanymi z niedojrzałością, pewną tendencję do impulsywności, objawiającą się, jeśli tylko jego temat na to pozwala, już w trakcie wykonywania rysunku. Dzieci socjopatyczne charakteryzuje wielka różnorodność. Przede wszystkim są to dzieci prepsychotyczne, a klimat ich rysunków jest niespokojny, z niewielką liczbą postaci i bezosobowym stylem. U dzieci neurotycznych, na niewielkiej kartce, rysunek jest zorganizowany wokół symetrii pionowej. Znaleźć na nim można groby, okaleczone postacie z licznymi szczegółami w ciemnych kolorach. Jeśli dziecko jest opóźnione w rozwoju, styl jest prymitywny, kreski są chwiejne, jednobarwne. Niedojrzałość afektywna tłumaczy się niekiedy przez kreski bardzo lekko naszkicowane. Postać odcięta w połowie przez kreski bardzo lekko naszkicowane. Postać obcięta w połowie przez brzeg kartki wyraża ograniczenie wywołane przez otoczenie dziecka. Jeśli dziecko jest nieakceptowane przez matkę, rysunki są skoncentrowane w którymś z rogów kartki, z domami o zamkniętych oknach. Agresywność dzieci socjopatycznych jest wyraźniejsza, lecz również ma uboższą ekspresję w stosunku do dzieci będących w normie.

    Na uwagę zasługuje również inna technika - stemplowanie, która łatwo wywołuje zainteresowanie dzieci, gdyż od razu uzyskują ciekawe efekty swojej pracy. Szczególnie akceptowana jest przez dzieci niesprawnie manualnie, mające trudności w plastycznej wypowiedzi . Technika ta jest również elementem wyjściowym dla innych technik oraz innych celów terapeutycznych. Przy pomocy stempli można przygotować materiał obrazkowy do kolorowania lub wykonać różne pomoce terapeutyczne mające zastosowanie w kształceniu prawidłowych procesów psychicznych. A zatem stemplowanie powinno być często stosowane w realizacji różnych zadań. Od prostej, przyjemnej zabawy przychodzić trzeba do celowości stosowania tej techniki uwzględniając stopniowanie trudności przy operowaniu samą pieczątką jak i przy wykorzystywaniu jej treści.

    Stemplując dzieci mogą wykonywać :

    Dzięki stemplowaniu dziecko:

    Obrysowywanie szablonów to technika, dzięki której posługiwanie się szablonami i wykorzystywanie ich w pracach plastycznych sprawia dzieciom wiele przyjemności, ponieważ szybko realizują własne pomysły. Taka forma pracy zachęca do dalszego działania, wyzwala inwencje twórczą, przełamuje niechęć do plastycznego wypowiadania się, które w innych formach było nieefektywne.

    Zainteresowanie taką formą twórczości plastycznej spowoduje, że dziecko chętnie i często powraca do niej, koncentrując się nad pomysłami, ich realizacją i precyzją wykonania. Ponadto wytwory uzyskane poprzez obrysowywanie szablonów mogą być włączone do innych technik lub wykorzystane do realizacji innych form ćwiczeń i celów .

    Posługując się szablonami dziecko :

    Podczas tego rodzaju terapii dziecko otrzymuje, w zależności od zainteresowań, szablony figur geometrycznych, liter lub przedmiotów, które wcześniej poznały. Zadaniem dziecka jest obrysowanie otrzymanego zestawu na kartce papieru i wycięcie nożyczkami. Po wycięciu w/w zestawu dziecko nakleja wycięte przedmioty na kartce z bloku tworząc dowolną kompozycję. W końcowej fazie ćwiczenia dziecko może zamalować figury, litery czy przedmioty kolorowym tuszem, farbami lub kredkami.

    Kalkowanie przez kalkę techniczną, ołówkową, szybę matową lub przezroczystą stanowi łatwą, a zarazem satysfakcjonującą dziecko technikę wypowiedzi plastycznej. Dziecko przede wszystkim uczy się opanowania nawyków ruchowych umożliwiających narysowanie prostych przedmiotów. Wykonując ćwiczenia dziecko wodzi ręką po wzorze, śledząc go i kontrolując swoje ruchy. Jednocześnie opanowuje pracę narzędziem pisarskim, tzn. wywieranie odpowiedniego nacisku ręki oraz sprawne, elastyczne nim manipulowanie. Technika ta przede wszystkim służy do wyrobienia koordynacji wzrokowo - ruchowej.

    Rysowanie kredkami świecowymi i ołówkowymi to kolejna technika chętnie stosowana przez dzieci. Rysowanie kredkami pozwala przedstawić barwnie różne wypowiedzi plastyczne oraz pokolorować obrazki konturowe. Stosując kredki świecowe dziecko może założyć szeroko powierzchnię barwą danej kredki. Kredkami w oprawie uzyskuje linie cienkie, kolorowanie wymaga dużej precyzji ręki do uzyskania ciekawego efektu pracy. Oprócz rysowania kredkami także rysuje się świecą, kolorową nitką, patykiem czy flamastrem. Malowanie natomiast przy pomocy farb, kolorowego tuszu lub atramentem różnych powierzchni konturowych daje możliwość swobodnej wypowiedzi plastycznej na tematy dowolne lub określone. Posługując się pędzlami różnej grubości i różnego kształtu dziecko może wykonywać obszerne, swobodne, płynne i rytmiczne ruchy. Wykonywanie ich nie sprawia specjalnych trudności, gdyż operowanie pędzlem jest lekkie. A zatem wyrażanie swoich potrzeb plastycznych nie napotyka na jakieś specjalne ograniczenia.

    Rysowanie i malowanie :

    Wycinanki to technika wymagająca sprawnego posługiwania się nożyczkami wzdłuż linii prostych, łamanych, falistych. W trakcie wycinania dziecko koncentruje uwagę. Stara się wykonywać zborne ruchy pod kontrolą wzroku. Wydzieranki natomiast są wykonywane wprost z papieru, bez uprzedniego szkicowania ołówkiem. Wymagają zatem zaplanowania zadania, uaktywnienia wyobraźni twórczej i odtwórczej w celu kontrolowania powstającej pracy. Techniczne wykonanie uzależnione jest od precyzji ruchów rąk, tzn. umiejętności takiego darcia papieru, aby można było uzyskać właściwe kształty i wielkość odwzorowywanych kawałków. Zręczność potrzebna jest podczas naklejania aby praca była estetyczna, a przestrzeń właściwie zapełniona .

    Dzięki wycinaniu i wydzieraniu :

    Lepienie z gliny i plasteliny pomaga usprawniać zręczność rąk, szybkość i koordynację ruchów, wpływa na kształcenie wyobraźni przestrzennej, koordynacji wzrokowo - ruchowej i orientacji przestrzennej oraz pamięci wzrokowej. Lepienie wdraża do myślenia twórczego, planowania, kontrolowania i korygowania wytworów własnej pracy .

    Prace z włóczek i sznurka przyczyniają się do usprawniania manualnego, uczą właściwego wykonywania poprzez obserwację i naśladownictwo oraz korzystania z instrukcji.

    Składanki papierowe wg sztuki Origami - ta sztuka składania papieru nie tylko wpływa na rozwijanie zdolności manualnych, na doskonalenie analizy i syntezy wzrokowo - ruchowej czy rozwijania pojęć matematycznych. Ma też ogromny wpływ na rozwój emocjonalno - motywacyjny dziecka. Podejmując pracę składania papieru staje się ono zaangażowane, staranne i dokładne w wykonaniu poszczególnych czynności. Budzi się w nim chęć tworzenia czegoś nowego, pokonywania trudności i podejmowania coraz trudniejszych zadań wymagających cierpliwości. Ogromną wartość w sztuce origami ma satysfakcja dziecka z wykonanej pracy, a świadomość, że przedmiot będzie służył do zabawy wzmaga chęć do działania i do podejmowania wysiłku pokonywania trudności. Zastosowanie sztuki origami wpływa również na rozwój mowy.

    W pracy z tkaniną dzieci poznają fakturę materiałów i ich właściwości: miękkość, sztywność, podatność na modelowanie. Wykonując różne prace dzieci usprawniają się manualnie, rozwijają swoją wyobraźnię przestrzenną i koordynację wzrokowo - ruchową.

    Prace w papierze to tworzenie okolicznościowych pocztówek, witraży, kwiatów, prostych formy dekoracyjnych przy użyciu takich materiałów jak: kolorowe kartony, bibuły, papiery, makulatura, kleje, nożyczki, szablony i wzory, plastikowe i szklane opakowania. Technika ta uświadamia dzieciom, że wykorzystanie surowców wtórnych to możliwość ochrony środowiska. Praca ta daje możliwość poznania różnego rodzaju papierów, klejów, zasad ich obróbki, doskonali sprawność manualną, kształtuje poczucie przydatności wykonywanych prac i wrażliwość na potrzeby środowiska. Dzięki technice pracy w papierze dziecko potrafi rysować według szablonu, rozplanować pracę na papierze, łączy elementy z różnego rodzaju papieru, rozumie potrzebę oszczędzania papieru i zbierania makulatury oraz wykorzystywania ich do tworzenia prac użytecznych.

    Z masy solnej dzieci mogą tworzyć wazoniki, ozdoby choinkowe, ramki, okolicznościowe prace dekoracyjne. Samo przygotowanie masy sprawia im wiele radości, a jednocześnie usprawnia ich manualnie. Wykorzystując makarony ozdobne ziarna fasoli, len, soję, słonecznik, łupiny orzechów, kaszę mannę, pojemniki plastikowe, szklane, foremki dzieci rozwijają swoją wyobraźnię twórczą i mogą dać upust swojej fantazji. Dzięki pracy z masą solną dzieci poznają różnego rodzaju materiały, wdrażają się do wykonywania prac ogólnie użytecznych, pobudzają rozwój motoryki, rozwijają estetykę.

    Surowce ekologiczne takie jak: słoma, papier, tektura, glina, ziarna, sznurki, płótno lniane mogą być wykorzystane do zrobienia ozdób świątecznych, kartek okolicznościowych czy obrazków tematycznych. Daje to dzieciom możliwość poznania przydatności różnorodnych materiałów ekologicznych, odpadowych i surowców wtórnych, utrwalenia kalendarza świąt w tradycji rodziny, regionu, pobudzania ekspresji twórczej, rozwijania sprawności manualnej, rozwijania samodzielności i odpowiedzialności za wyniki własnej pracy.

    Malowanie na szkle to tworzenie prostych form dekoracyjnych z wykorzystaniem kawałka szkła, szklanych opakowań, farb wodnych, pędzli, pisaków do CD, konturówek do szkła.

    Dzięki tej technice dzieci poznają nowe tworzywo i jego pochodzenie. Poznają sztukę ludową związaną z malarstwem na szkle, rozwiną swoje zainteresowania plastyczne i będą kształtowały wyobraźnię i estetykę.

    Kolaż umożliwi wykonanie motywów roślinnych, zwierzęcych, postać ludzką, pejzaż, proste formy plastyczne. W technice tej dzieci wykorzystują papier szary, kolorowy, gazety kolorowe, bibułę, tkaniny o różnej fakturze, włóczkę. Technika ta pobudza wszechstronny rozwój dziecka, stwarza możliwości do samorealizacji poprzez samodzielnie wybrane środki artystyczne, kreuje wartości estetycznych, kształci percepcję wzrokową.

    W grupach dzieci najbardziej zaburzonych psychoruchowo i niepełnosprawnych działania plastyczne przez długi czas poprzedzamy zabawami manipulacyjnymi z wykorzystaniem substancji nieustrukturowanych takich jak: piasek, ziemia, woda, błoto, kisiel, budyń itp. Dzieci z pomocą nauczyciela, a później same mogą swobodnie mieszać, klepać, zgarniać dłońmi jednocześnie obserwując ruch substancji, słuchać wydawanych dźwięków, wąchać, a w przypadku substancji jadalnych - smakować je. Do manipulacji wykorzystujemy także produkty sypkie takie jak: groch, fasola, ryż, makaron. Zachęcamy dzieci do ściskania tych produktów w dłoniach, do dociskania ich do podłoża, napełniania i opróżniania mniejszych pojemników. Wymienione materiały sypkie, a także inne rozdrobnione materiały, np. kawałeczki gąbki, styropianu, włóczki, wstążek, folii aluminiowej czy bibuły stosujemy do wysypywania na powierzchnię wysmarowaną klejem.

    Od manipulacji przechodzimy do najprostszych technik plastycznych, takich jak malowanie dłońmi, wykorzystując wspomniane już substancje oraz farby klejowe z dodatkami barwników naturalnych - soku z buraków czy przecieru pomidorowego.

    Chcąc wzbogacić doznania dotykowe dzieci do farb klejowych dodajemy: płatki owsiane, drobną kaszę. Malowanie dłońmi daje dziecku ogromne zadowolenie, możliwość wykonywania swobodnych coraz obszerniejszych ruchów. Staramy się, aby dziecko malowało obiema rękoma, mając na uwadze usprawnienie i uwrażliwienie obu dłoni.

    Do prac wykonywanych obiema rękoma bardzo potrzebnych naszym wychowankom należy też formowanie brył z różnorodnych tworzyw takich jak: papier, mokra ziemia, śnieg, masa papierowa, masa solna. Stopniowo wprowadzamy materiały stawiające większy opór, udostępniamy też najprostsze przybory, dostosowując je do stopnia sprawności manualnej każdego dziecka. Są to początkowo gąbki, pędzle do golenia, szczoteczki do rąk. Dzieci sprawniejsze manualnie posługują się kredą, mazakiem, pędzelkiem, nożyczkami.

    Podczas działań plastycznych obserwujemy oczekiwaną przez nas koncentrację wzroku dziecka na wykonywanych czynnościach, wydłużanie jej, śledzenie ruchów własnych rąk i pozostawionych śladów przez dłoń. Ponadto działania sprawiające dziecku autentyczną radość wywołują u niego spontaniczne sposoby wyrażania przeżyć, emocji, zarówno w formie niewerbalnej, jak i werbalnej. Dzieci mimiką, gestami, okrzykami i śmiechem dają wyraz swojemu zadowoleniu. U dzieci mówiących zauważamy wyraźne pobudzenie ekspresji słownej.

    Plastykoterapia dla dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu głębszym z różnymi sprzężonymi niepełnosprawnościami również z autyzmem daje możliwość podejmowania zadań na miarę ich możliwości w tworzeniu dzieł sztuki poprzez wyklejanie kompozycji kolorowym papierem, bibułą, plasteliną oraz wypełnianie rysunków kredką pastelową, farbą, materiałami przyrodniczymi (liście, trawa, kwiaty itp.), naturalnym tworzywem (ryż, kasza).

    Zajęcia twórcze również z dziećmi niepełnosprawnymi działają często znacznie intensywniej niż rehabilitacja prowadzona w tradycyjnej formie. Dzięki nim można w znacznie krótszym czasie osiągnąć optymalne efekty (rozwój sprawności manualnych,  rozwój ruchowy dzieci niepełnosprawnych,  precyzja  ruchów i szybkość działań). Ponadto w procesie działań  twórczych u dzieci z różnymi dysfunkcjami  i nie tylko, wzmacnia się samoocena i samoakceptacja. Na zajęciach terapii przez sztukę stosowanie wielu ciekawych technik plastycznych dostarcza dzieciom cennych doświadczeń twórczych. Różnorodność podejmowanych działań, wykorzystujących jako narzędzie terapii szeroko pojętą kulturę i sztukę pełni dla dobra dziecka funkcję terapeutyczną.

    Uczestnicząc w zajęciach plastykoterapii  każde dziecko powinno czuć się zauważane i doceniane. Przez indywidualną interpretację otaczającego świata uczeń nabywa pewności siebie oraz kształtuje świadomość prawa wyrażania własnego zdania.

    Stosowanie plastykoterapii w pracy z dzieckiem niepełnosprawnym intelektualnie (autyzm) pozwala na uzyskiwanie konkretnych efektów takich jak:

    Wybór tematyki i techniki pracy należy zostawić dzieciom. W praktyce jednak na ogół zdarza się ( szczególnie w początkowym okresie zajęć ), że istnieje konieczność podsunięcia tematu pracy plastycznej. Można zaproponować temat ilustrując go materiałem poglądowym np. rysunkiem, widokówką lub innym modelem, który można dotknąć, potrzymać w dłoni - poznawać za pomocą różnych zmysłów. Wskazane też jest prowadzenie rozmów, dotyczących wydarzeń niedawnych, dobrze jeszcze przez dzieci pamiętanych, ciekawych, pogodnych.

    Korzystne jest stosowanie różnorodnych bodźców pobudzających percepcję niepełnosprawnych intelektualnie, ponieważ w zależności od poziomu psychospołecznego wykazują oni zróżnicowaną indywidualnie wrażliwość na określone bodźce oraz różny stopień ich rozumienia.

    Należy również umożliwić im lepienie z materiałów do wyboru ( w plastelinie, cieście, glinie ). Niepełnosprawni intelektualnie wykazują często wyraźne zainteresowania określonym materiałem do obróbki ręcznej np. gliną lub drzewem. Dlatego wskazane jest stworzenie sytuacji umożliwiających wybór materiału do przetwarzania, bo ma to istotny wpływ na rozwój ich umiejętności. Podstawowym celem jest pobudzenie przez zainteresowania motywacji do wysiłku i własnej aktywności .

    Zagadnienie nadpobudliwości psychoruchowej jest coraz częstszym zjawiskiem w rzeczywistości szkolnej. Choć znane jest na świecie od 143 lat nie zawsze było tak samo nazywane. Obecnie używa się terminu: zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Jakie są jego przyczyny? Uważa się, że przyczyną tego zespołu jest organiczne uszkodzenie mózgu na skutek działania patologicznych czynników, czyli odmienny sposób dojrzewania układu nerwowego. Spowodowane jest to zmianami w obrębie materiału genetycznego, co powoduje zmiany pracy niektórych struktur mózgu, a co za tym idzie zaburzenia procesów psychicznych. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej zmniejsza się z wiekiem. Najszybciej ustępuje ruchliwość, wolniej poprawia się zdolność skupienia uwagi. Dzieci te są mniej dojrzałe od rówieśników, mają problemy w kontaktach społecznych z rówieśnikami, nauczycielami, rodzicami. Często mają niską samoocenę.

    Praca z dziećmi z tym zespołem nie jest łatwa i wymaga współdziałania wielu czynników, dostosowania metod do możliwości indywidualnych dziecka. Dziecka nadpobudliwego nie można zmienić. Jest ono takie jakie jest. Zamiast więc z nim walczyć warto spróbować pomóc mu dostosować się do ogólnych wymogów szkoły, czy zasad społecznych, czyli znaleźć w nim to co dobre i odpowiednio to wzmocnić. Zajęcia z nimi można kontynuować tylko w takim przypadku, jeżeli chcą w nich uczestniczyć z własnej woli, bez przymusu z zewnątrz. Po długim okresie adaptacji i terapii można uzyskać pozytywne rezultaty - skupiają się coraz dłużej przy wykonywaniu prac plastycznych.

    Podczas zajęć dzieci te poznają różne techniki plastyczne: techniki malarskie, graficzne, rzeźbiarskie, relaksacyjne oraz inne własne, twórcze, które pozwalają "zrobić z niczego coś". Wykorzystanie różnorodnych materiałów pobudza twórcze myślenie, daje zadowolenie z pracy, sprzyja poczuciu akceptacji, motywuje do dalszej pracy.

    Twórcze poszukiwania i zaangażowanie dzieci w przyszłości zaowocują w innych dziedzinach życia, gdyż wpływają one nie tylko na osobowość, ale dzięki nim lepiej postrzegają oni świat. Szczególnie ważne jest to u dzieci z nadpobudliwością psychoruchową, gdyż mają one problem z odnalezieniem samego siebie, ułożeniem swojego świata, począwszy od najdrobniejszych codziennych czynności. Jasny i konsekwentnie przestrzegany system reguł i zasad obowiązujący podczas zajęć, techniki relaksacyjne, spokojna, życzliwa atmosfera, stosowanie wzmocnień pozytywnych, współpraca z rodzicami, pomaga dzieciom z tymi problemami w ułożeniu nie tylko świata fizycznego, ale również tego wewnętrznego, duchowego.

    Aktywne uczestnictwo w arteterapii pozytywnie wpływa na rozwój emocjonalny, motoryczny, poznawczy i społeczny osób niepełnosprawnych. Często jednak zdarza się, że proces wychowania ulega załamaniu, dziecko nie może lub nie chce sprostać oczekiwaniom i wymaganiom stawianym przez otoczenie. Dzieje się tak przy zakłóceniach przebiegu niektórych funkcji orientacyjno - poznawczych, związanych najczęściej z opóźnionym rozwojem układu nerwowego, chorobą przewlekłą i dysfunkcjami z nią związanymi. Czynne uczestnictwo w zajęciach plastycznych daje możliwość nauki panowania nad własnym ciałem oraz ruchami nim wykonywanymi, a stosowanie różnorodnych technik plastycznych powoduje pozytywne zmiany ustrojowe, poprawia funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego oraz mięśni, kości i więzadeł. Przede wszystkim usprawniane są mięśnie ręki. Zajęcia plastyczne mają ogromny wpływ na ćwiczenie i doskonalenie koordynacji wzrokowo - ruchowej. Dokonuje się ono podczas uświadamiania uczestnikom zajęć zależności istniejącej między kartką papieru a elementami na niej rozmieszczonymi. Tym samym usprawniana jest orientacja przestrzenna i percepcja wzrokowa.

    W każdej szkole wśród społeczności uczniowskiej znajdują się dzieci dotknięte przewlekłymi chorobami. W zależności od długotrwałości i specyfiki schorzenia wymagają często specjalistycznej opieki medycznej i odpowiedniego postępowania wychowawczego.
    Dzieci przewlekle chore różnią się od swoich rówieśników nie tylko tym, że cierpią
    z powodu różnych dolegliwości, ale wymagają stałych zabiegów leczniczych, muszą przestrzegać zaleceń lekarskich i podlegają rozmaitym zakazom oraz ograniczeniom, które nie obowiązują ich zdrowych kolegów. Obecnie najczęściej spotykane choroby u dzieci to : epilepsja, astma oskrzelowa, cukrzyca, alergiczne choroby skóry, choroby narządu ruchu, otyłość, choroby nowotworowe. Wyniszczający proces chorobowy, specyfika schorzenia, znaczny stopień zaawansowania, częsta hospitalizacja jak i nieprzyjemne zabiegi rehabilitacyjne, mogą powodować zmiany w rozwoju fizycznym, psychicznym i społecznym. U dzieci przewlekle chorych obserwuje się zazwyczaj obniżenie poziomu sprawności ruchowej, zaburzenia uwagi oraz procesów percepcyjnych i niejednokrotnie obniżenie poziomu intelektualnego. Utrudniony jest wówczas proces dostosowywania się do wymagań otoczenia, załamuje się kariera szkolna ucznia. Niepowodzenia, brak sukcesów w nauce, obniżają wiarę we własne możliwości, osłabiają motywacje do nauki i często wywołują dezorganizacje wyższych form sterowania zachowaniem.

    W placówkach leczniczych, ośrodkach zdrowia, sanatoriach i prewentoriach, dzieci chore objęte są nauczaniem specjalnym, dostosowanym do zmniejszonych możliwości wysiłkowych pacjenta. Oprócz nauczania dzieci, prowadzona jest również praca wychowawcza i terapeutyczna. Dzieci pod opieką wychowawców poznają nowe środowisko, okolicę, historie i zabytki, uczestniczą w imprezach kulturalnych, koncertach, festynach, konkursach, zabawach i zajęciach grupowych: terapeutycznych, wychowawczych, dydaktycznych i profilaktycznych. Pobyt dziecka w takiej placówce może być bardzo wartościowym doświadczeniem dostarczającym nowej wiedzy i niezastąpionych przeżyć.

    Sztuka pełni tutaj bardzo ważną rolę w kształtowaniu osobowości dziecka chorego - pomaga ujawnić stłumione stany emocjonalne przejmując nad nimi kontrolę, w bezpieczny sposób uwalnia od napięć, działa na różne sfery życia psychicznego ( intelekt, procesy poznawcze,
    sferę emocjonalną ). Pełni funkcje kompensacyjną, wzmacnia samoocenę i poczucie własnej wartości. Dla dzieci chorych jest czasem jedyną szansą na komunikację z otoczeniem. Dzięki plastykoterapii dziecko chore staje się bardziej aktywne. Usiłuje przezwyciężać trudności wynikające z choroby. W grupie rówieśniczej, czy terapeutycznej uczy się współdziałania, rywalizacji, poznaje problemy innych. Czuje się mniej osamotnione.

    Zajęcia plastyczne dają dzieciom możliwość ekspresji swoich myśli, przeżyć i odczuć za pomocą technik poza werbalnych. Duże znaczenie ma to przede wszystkim dla ludzi, którzy mają trudności porozumiewania się z otoczeniem za pośrednictwem słowa. Do nich należą niepełnosprawni intelektualnie, u których występuje niemożliwość przekazania swoich doznań i odczuć ze względu nie tylko na defekt umysłowy, ale również często z przyczyn dodatkowych - niedorozwoju mowy czynnej i zaburzeń artykulacyjnych. Okazuje się, że potrzeba uprawiania przez niepełnosprawnych tej właśnie sztuki pojawia się nie tylko z powodu występujących u nich specjalnych uzdolnień w tym zakresie, ale z innych przyczyn - chęci wykonywania czynności sprawczych oraz uzyskiwania możliwości nawiązywania kontaktów z otoczeniem i jego akceptacji. Potrzeby te mają szczególnie osoby, u których występują dodatkowo defekty fizyczne.

    "Mowa symboliczna" wyrażająca uczucia i doświadczenia poprzez symboliczne obrazy może stanowić silniejszy środek komunikacji i ekspresji niż opis werbalny oraz ujawniać tłumione uczucia czy przeżycia w mniej traumatyzujący sposób.

    Tak pojmowana działalność plastyczna daje pole do realizacji możliwości, pobudza do słownego wyrażania swoich odczuć, daje radość i zadowolenie, wzmacnia poczucie własnej wartości, zaspokaja potrzebę działania, rozwija wyobraźnię, korzystnie wpływa na poziom sprawności umysłowej oraz pobudza aktywność twórczą.

    Oddziaływanie terapii przez plastykę na dziecko polega na jej wpływie na psychikę, zachowanie się, strukturę osobowości, na regulowanie dynamizmów życiowych, funkcjonowanie układu nerwowego i łączących się z nim określonych systemów.

    Terapia przez plastykę związana jest z zapobieganiem trudnościom życiowym, a w przypadku ich występowania ze zmniejszeniem ich ciężaru i przezwyciężeniem przeszkód w wymiarze doraźnym, sytuacyjnym, ogólnożyciowym i perspektywicznym. Oddziałuje ona na określone procesy psychiczne i struktury ludzkiej osobowości oraz wpływa na procesy poznawcze, ukierunkowanie zainteresowań, hierarchię wartości i sprawność ruchową stymulującą określone formy aktywności. Bardzo ważne i ogromne jest oddziaływanie plastykoterapii na stan emocjonalny. Może ona zapobiegać występowaniu emocji społecznych negatywną funkcją regulacyjną oraz stymulować emocje wywierające korzystny wpływ na stan psychiczny.

    Zajęcia plastyczne są szansą na podjęcie działalności twórczej, na nadanie szerszego sensu swojemu istnieniu oraz na twórcze współdziałanie w grupie. Poprzez aktywne uczestnictwo w tych zajęciach dziecko zmniejsza napięcie psychofizyczne, odblokowuje hamowane emocje i napięcia. Ma możliwość odprężenia się oraz wyzwolenia wewnętrznej radości. Terapia ta wyzwala aktywność twórczą, wyrównuje braki i ograniczenia psychofizyczne, pozwala zaakceptować siebie i innych oraz nadaje sens i wzbogaca życie człowieka. W wyniku aktywnego uczestnictwa w zajęciach plastycznych zmienia się sposób odbioru świata - jednostka nabiera przekonania, że każde emocje nie trwają wiecznie lecz przemijają, nabiera dystansu do swoich uczuć i przeżyć. Staje się dojrzalsza, mniej zaskoczona, uspokaja się i wycisza. Terapia za pomocą sztuk plastycznych akcentuje równocześnie znaczenie wytworu, dzieła, zobiektywizowanego produktu działania artystycznego i funkcjonalną stronę procesu twórczego. Rysunek, malarstwo oraz rzeźba, są niektórymi z wielu form komunikacji chorych z otoczeniem i z samym sobą. Tworzenie artystyczne daje człowiekowi poczucie bezpieczeństwa, odreagowuje on swoje stresy, a także sprawia mu radość. Działalność plastyczna rozwija inteligencję, usprawnia percepcję. W czasie zajęć plastycznych dzieci nabywają wiele nowych umiejętności, rozwijają wrażliwość plastyczną.

    Różne techniki plastykoterapii pozwalają dziecku zaakceptować siebie i innych. Niejednokrotnie nadają sens życiu niepełnosprawnym. Twórczy kontakt ze sztuką jest bardzo ważnym ogniwem w rehabilitacji. Stanowi bowiem źródło wiedzy o życiu i psychice chorego. Dzieci czują ogromną radość tworzenia, cieszą się z każdego sukcesu. Wspólne chwile spędzone z rówieśnikami podczas zajęć zbliżają ich do siebie i pozwalają na wyzwolenie się ze smutnego świata izolacji. Zapobiegają poczuciu samotności. Mali ludzie widzą, że nie są sami w swoim cierpieniu, bo inne dzieci też chorują i nie znaczy to, że w czymkolwiek są gorsze od swoich zdrowych rówieśników. Wspólne dyskusje nad dziełem tworzą klimat przyjaźni i szczerości. Spontaniczność wypowiadania się w technice pozawerbalnej powoduje zmniejszenie oporów przed ujawnianiem się. Mniejsza obronność może wyraźniej ukazywać neurotyczną lub psychotyczną problematykę, zawierać diagnostyczne treści, określać stosunek do rzeczywistości, przyjmowane postawy społeczne i odniesienia personalne. Rysunek projekcyjny tematyczny stosowany w technice grupowej dotyczy wybranych tematów indywidualnych lub tematów ukierunkowanych na interakcje w grupie. Ten rodzaj tworzenia umożliwia osiąganie wglądu, lepszego poznania siebie oraz motywów własnego postępowania.
    Dzieci niepełnosprawne mają zaburzenia różnych sfer rozwoju, jedną z nich jest zaburzona sprawność manualna. Bez wątpienia działalność ta daje ujście dla energii, uspokaja, odpręża, rozładowuje napięcie emocjonalne i mięśniowe. Zdarza się, że dzieło jest niekiedy jedynym środkiem komunikacji między chorym a terapeutą.

    Działania plastyczne podejmowane z dziećmi w formie wspólnej zabawy spełniają jeszcze jedną ważną rolę - ułatwiają nawiązywanie kontaktu emocjonalnego, sprzyjają budowaniu właściwych relacji nauczyciel - dziecko co również nie pozostaje bez znaczenia w każdej pracy pedagogicznej .

    W plastykoterapii bardzo istotne są cechy osobowościowe terapeuty, który często odgrywa pierwszoplanową rolę. Koncentruje się on na uczestniku zajęć plastycznych oraz na problemach, jakie przeżywa. Stara się odkryć przed nim świat sztuki, ofiarując mu swoją wiedzę i doświadczenie. Arteterapeuta powinien być także psychoterapeutą, gdyż ma do czynienia z ludźmi z różnymi niepełnosprawnościami. Postawa terapeuty ma ogromny wpływ na utrwalenie nabytych umiejętności i sprawności w procesie uczenia się. Dlatego też konieczne jest by terapeuta pamiętał o kilku podstawowych zasadach. Przede wszystkim ze względu na duże opóźnienia rozwojowe rewalidator powinien z ogromną życzliwością i cierpliwością podchodzić do każdego uczestnika zajęć plastycznych. Zgodnie z zasadą indywidualizacji, która wymaga od prowadzącego zajęcia dokładnego poznania każdego z uczestników oraz zaakceptowania ich takimi, jakimi są. Terapeuta nie może zapomnieć o tym, że osoby niepełnosprawne są także ludźmi, mającymi zdolność odczuwania i przeżywania. Dlatego też dobierając jakiekolwiek techniki musi on mieć na uwadze przede wszystkim dobro drugiego człowieka. Pomaga on uczestnikom w doborze metod adekwatnych do ich możliwości i umiejętności. Tylko w ten sposób będą oni mogli pokonać swoje słabości, a jednocześnie będą w stanie podejmować nowe wyzwania.

    Zarówno w świecie dorosłego człowieka, jak i świecie dziecka istotne miejsce przypada sztuce. Sztuka pozwala lepiej rozumieć świat, dzięki niej życie staje się bardziej odkrywcze i świadome. Jest ona potwierdzeniem twórczego człowieczeństwa. Wychowanie estetyczne powinno mieć znaczące miejsce w życiu człowieka, a zwłaszcza najmłodszego człowieka - dziecka. Dzieci od najmłodszych lat obcując ze sztuką uczą się nie tylko ją rozumieć, przeżywać, ale również odnosić się do niej z szacunkiem i miłością. Tu widać znaczącą rolę rodziny i szkoły. Pobudzanie, pielęgnowanie i rozwijanie twórczej aktywności dzieci, bądź samorodnej i swobodnej, bądź też przez nas inicjowanej, kierowanej i rozwijanej np. podczas zajęć lekcyjnych, pozwala nam "stworzyć", wychować jednostkę twórczą, świadomą, "pełną".

    Działalność plastyczna rozwija inteligencję emocjonalną, w szczególności identyfikowanie własnych stanów emocjonalnych oraz wyrażanie ich w społecznie akceptowany, nie raniący innych sposób. Usprawnia percepcję. Wzmacnia przekonanie, iż bez poczucia winy czy lęku przed karą można przyznać się do przeżywania buntu, cierpienia i innych negatywnych emocji.

    W czasie zajęć plastycznych dzieci nabywają wiele nowych umiejętności, rozwijają wrażliwość plastyczną. Terapia przez plastykę przyczynia się to do zmiany niepożądanych zachowań, prowadzi do większej otwartości i pogłębienia zaufania wobec innych ludzi, redukuje niskie poczucie własnej wartości. Plastykoterapia pomaga kształtować osobowość, stwarza możliwości ujawniania uczuć, przejmuje nad nimi kontrolę i uwalnia od napięć oraz wpływa na samoocenę, poczucie własnej wartości. Praca plastyczna jest dla arteterapeuty źródłem wiedzy o rozwoju umysłowym, emocjonalnym, estetycznym, społecznym i fizycznym. Informuje, co należy doskonalić, a co zmienić. Pozwala na rozwijanie własnych działań twórczych, pozawerbalne porozumiewanie się, uzewnętrznienie własnych przeżyć i odczuć, zaspokajanie podstawowych potrzeb i zrozumienie ich, poznawanie innych, akceptacja siebie, relaks, przyjemność oraz odpoczynek. Proces arteterapeutyczny jest „autentycznym ukierunkowaniem życiowym" realizowanym za pomocą dostępnych środków. Ma przede wszystkim na celu ukazywanie bogactwa natury i urody świata oraz neutralizowanie przeszkód hamujących wewnętrzny rozwój jednostki . Przyczynia się to do zmiany niepożądanych zachowań, prowadzi do większej otwartości i pogłębienia zaufania wobec innych ludzi, redukuje niskie poczucie własnej wartości. Poprzez spotkania indywidualne i warsztaty grupowe człowiek może nawiązać nowe i jakościowo inne kontakty, uczyć się asertywnego wyrażania myśli i doznań. Przedstawione materiały pozwalają na sformułowanie stwierdzenia, iż podejmowanie działań plastycznych w odniesieniu do jednostek niepełnosprawnych ma ogromne znaczenie rewalidacyjno - terapeutyczne. Widoczne to jest w usprawnianiu psychofizycznym oraz w przygotowaniu tychże jednostek do optymalnego funkcjonowania w społeczeństwie.
    W przypadku tych osób ekspresja plastyczna ma właściwości niczym "czarodziejskiego leku", gdyż usprawnia zarówno ciało, jak i duszę. Jasny i konsekwentnie przestrzegany system reguł i zasad obowiązujących podczas zajęć, techniki relaksacyjne, spokojna i życzliwa atmosfera oraz stosowanie wzmocnień pozytywnych pozwalają uczestnikom zajęć arteterapeutycznych w ułożeniu, uporządkowaniu świata fizycznego oraz duchowego, wewnętrznego. W pracy wychowawczej z dzieckiem przewlekle chorym spełnia funkcję stymulującą, rozwijającą, regulującą oraz korekcyjną. Dzięki oddziaływaniom terapeutycznym zauważa się zmiany w trzech sferach funkcjonowania dziecka: afektywno - motywacyjnej, usprawniania psycho - ruchowego, poznawczo - kreatywnej. Prawidłowe rozpoznanie potrzeb dziecka oraz ukierunkowanie na ich zaspokojenie, wpływa na kształtowanie sfery emocjonalnej. Reakcje emocjonalne mogą przybierać rozmaite formy oraz przebiegać z określoną siłą: od apatii do silnego pobudzenia. Terapia przez sztukę odgrywa dużą rolę w usprawnianiu psychoruchowym. Dziecko poprzez wykonanie rozmaitych czynności doskonali swoje umiejętności manualne oraz ruchowe. Terapia ta pomaga w poznaniu nowych sposobów widzenia, dzięki czemu może samo oceniać i interpretować nowe zjawiska pojawiające się w jego świecie. Arteterapia jest więc niezastąpionym sposobem oddziaływań wychowawczych w procesie rewalidacji dziecka przewlekle chorego.

    Reasumując powyższe informacje można stwierdzić, iż aktywne uczestnictwo w zajęciach plastycznych doprowadza do szeregu pozytywnych zmian. Między innymi dochodzi do: usprawniania manualnego, rozwijania koordynacji wzrokowo - ruchowej, wydłużania okresu koncentracji uwagi, wyrównywania braków i ograniczeń psychofizycznych, rozwoju osobowości, wzrostu własnej kreatywności, leczenia oraz zapobiegania pogłębianiu się istniejących stanów chorobowych, obniżenia napięć nerwowych, uspokojenia i wyciszenia, łatwiejszego zrozumienia problemów życia codziennego pełniejszego i swobodniejszego wypowiadania się pobudzania i rozwoju wyobraźni, uświadomienia sobie własnych przekonań i uczuć oraz lepszego poznania siebie, uwolnienie od przykrych wspomnień i niepokojów, uwolnienia i odreagowania nagromadzonych emocji, aktywowania sfery komunikacji niewerbalnej, rozwijania własnych działań twórczych, pozawerbalnego porozumiewania się, uzewnętrznienia świata własnych przeżyć i odczuć, zaspokojenia potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestnictwa, bycia rozumianym i docenianym, pobudzenia sensorycznego - wielozmysłowego postrzegania świata, poznawania innych, a tym samym do zmiany optyki widzenia swoich problemów, akceptacji siebie i innych, wzmocnienia poczucia sprawstwa i bezpieczeństwa, zwiększenia poziomu samowiedzy i akceptacji siebie, kreowania przestrzeni, poznawania dystansu i granic, tworzenia pozytywnych nawyków i reakcji.

    Na zakończenie, chciałabym dodać, że sztuka jest ważnym elementem naszego życia. Pozwala rozwijać umysł, nie tylko dziecka, ale i osób dorosłych. Wielu z nas przez rysowanie, malowanie czy pisanie stara się rozładować negatywną energię, złość, agresję oraz próbuje zapomnieć o problemach dnia codziennego oddając się sztuce. Rysunek może być w tym przypadku świetną pigułką na depresję, stres czy po prostu zwykłym „umilaczem” czasu wolnego. Terapia przez sztukę jest swoistą przygodą z tworzeniem oraz twórczym myśleniem


    LITERATURA

    1.Wolańczyk T., Skotnicka M., Kołakowski A., Pisula A. - Zespół nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci, Komitet Ochrony Praw Dziecka. Warszawa 2001

    2. Szulc W. - Kulturoterapia - wykorzystanie sztuki i działalności kulturalno-oświatowej w lecznictwie, Poznań 1994.

    3. Arciszewska - Binnebesel A. - „Arteterapia. Szczęśliwy świat tworzenia”, wyd. BEA - BLEJA, Toruń 2003.

    4. M. Knapik, W. A. Sacher - „Sztuka w edukacji i terapii”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004 r.

    5. E. J. Konieczna - „Arteterapia w teorii i praktyce”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003 r.

    6. M. Konopczyński - Twórcza resocjalizacja. Wybrane metody pomocy dzieciom i młodzieży, MEN, Warszawa 1996

    7. E. Grzebyk - Kurs z zakresu terapii przez sztukę, Wrocław 1999
    8. J. Garda - Łukaszewska, T. Szperkowski - Współtworzenie - zajęcia plastyczne z osobami upośledzonymi umysłowo, Warszawa 1997

    9. G. King - Umiejętności terapeutyczne nauczyciela, Gdańsk 2003
    10. T. Kott - Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności umysłowej, Warszawa 2005

    11. I. Polkowska - Praca rewalidacyjna z dziećmi upośledzonymi umysłowo w szkole życia, Warszawa 1998

    12. B. Harwas - Napierała, J. Trempała, Psychologia rozwoju człowieka, Warszawa 2000r.
    13. G. Oster, P. Gould - Rysunek w psychoterapii, Gdańsk 2001r.

    14. ŻYCIE SZKOŁY 6/2003, Praktyka szkolna, Terapia przez sztukę

    26


    Wyszukiwarka

    Podobne podstrony:
    Arteterapia jako terapia przez sztukę, terapia przez twórczość, arteterapia, rękodzieło, sztuki plas
    M. Piszczek - Terapia przez sztukę, ^v^ UCZELNIA ^v^, ^v^ Oligofrenopedagogika ^v^
    ROCZNE STUDIUM TERAPII PRZEZ SZTUKĘ, Dokumenty do szkoły, przedszkola; inne, Arteterapia
    CECHY PSYCHOINTELEKTUALNE POBUDZANE PRZEZ TEATR, TERAPIA PRZEZ SZTUKĘ
    Terapia przez sztukę, Dokumenty do szkoły, przedszkola; inne, Arteterapia
    ARTETERAPIA- czyli terapia przez sztukę(1), ^v^ UCZELNIA ^v^, ^v^ Pedagogika, promocja zdrowia z art
    HELLINGERA KONSTELACJE RODZINNE INKARNACJĄ ANTYCZNEJ TRAGEDII, TERAPIA PRZEZ SZTUKĘ
    M Piszczek Terapia przez sztukę
    Arteterapia jako terapia przez sztukę, terapia przez twórczość, arteterapia, rękodzieło, sztuki plas
    Terapia przez sztukę Elżbieta Kosela
    17. Witkiewicz - Upadek sztuki, EDUKACJA PRZEZ SZTUKĘ
    TERAPIA PRZEZ RUCH
    wychowanie przez sztukę z elementami prac ręcznych
    edukacja pzrzez sztukę, EDUKACJA PRZEZ SZTUKĘ
    Oddziaływanie wychownia przez sztukę na osobowść dziecka w wieku przedszkolnym
    WYCHOWANIE PRZEZ SZTUKĘ, kształcenie specjalne
    Edukacja przez sztukę- scenariusz zajęć, Edukacja przez sztukę, Edukacja przez sztukę- dokumenty

    więcej podobnych podstron