Maria Piszczek "Terapia zabawą" cz I

1. Wspomnienie zabaw

Autorka na wstępie prosi nas o przypomnienie sobie, jak to było kiedy byliśmy małymi dziećmi. Co nam sprawiło przyjemność, jak cieszyliśmy się na zabawę z przyjaciółmi. Jak zwracali z tych zabaw pewni siebie, gotowi odkrywać nowe tereny. Dzieci mają wrodzoną potrzebę eksperymentowania. Repertuar ich zabaw stanowi jednocześnie spis różnych naturalnych okazji do uczenia się. One dobrze wiedzą , że aby się czegoś nauczyć, należy bez przerwy próbować. Nieznane zachęca je do działania i intryguje, zaś sama możliwość eksperymentowania stanowi dla nich nagrodę. Dziecko codzienne dokonuje kilkudziesięciu eksperymentów. Część z nich jest świadoma, przeprowadzana z dużą precyzją, wymaga wysiłku, przewidywania skutków i uświadomienia sobie różnych intencji własnego działania. Inne są przypadkowe i z punktu widzenia dorosłego głupie (zapominamy, że próbowanie i ćwiczenie czegokolwiek może być również atrakcyjne dla dziecka, tak jak było kiedyś dla nas).

Dzieci starają się wprowadzić dorosłego do swojej zabawy. Powinniśmy wtedy pozwolić na to dziecku i powiedzieć sobie:

1.nadajemy się do tego

2. jesteśmy w porządku

3. można na nas przeprowadzić różne interesujące eksperymenty

W trakcie zabawy możemy zaobserwować pomysłowość dziecka. Sprawdzają swoje zdolności, kształtują tożsamość i budują konieczny szacunek dla samego siebie. Również podczas zabawy jesteśmy w stanie przekazać dziecku jak bardzo je kochamy poprzez okazywanie radości z każdej sekundy spędzonej na zabawie z nim.

2. Zabawa i emocja

Jedną z przyczyn naszej nieumiejętności zrelaksowania się podczas zabawy jest brak gotowości do świadomego, uważnego w niej uczestnictwa. Dorośli sądzą, że położenie się na podłodze i bawienie się z dzieckiem jest czymś niewłaściwym. Dzieci dążą do tego, aby w bezpiecznym miejscu rządzić dorosłymi i "wylać" w sprzyjającej atmosferze swoje negatywne emocje.

Autentyczne włączenie się do zabawy jest dla niektórych dorosłych bardzo trudne, inni szybko tracą zainteresowanie zabawą wymyśloną przez dziecko, jeszcze inni zaczynają dyrygować partnerem. Zazwyczaj dorośli początkowo przyjmują sugestie dziecka dotyczące przebiegu zabawy, ale po chwili nie wytrzymują i dokładają do nich jakiś własny, "ulepszający" zabawę pomysł i zaczyna się rządzenie dzieckiem.

Dorośli w trakcie zabawy, jak i w wielu aspektach życia, zachowują się bardzo sztywno. Nie traktują zabawy jako fascynującego i radosnego przeżycia, nigdy nie odczuwają satysfakcji z faktu, iż dziecko potraktowało ich jako partnera do zabawy.

Bardzo ważna jest rozmowa z dzieckiem dotycząca uczuć. Szczególnie uczuć związanych z wygrywaniem i przegrywaniem. Dzieci nie mają poczucia wygranej i przegranej, są to pojęcia narzucone przez dorosłych. Narzucanie tego dziecku zazwyczaj jest początkiem końca dobrej zabawy.

3. Co może zdarzyć się podczas zabawy?

Dziecko, jeśli czuje życzliwą obecność dorosłego, wciąga go do swojej fascynującej zabawy. Zabawy z dzieckiem wiążą się z dużą ilością emocji, które muszą zostać odreagowane poprzez śmiech, rzucanie przedmiotów. Ożywiona mowa i gestykulacja, zwiewanie, a czasem nawet płacz. Jeśli podczas jakiejś zabawy dziecko zaczyna nagle mówić zbyt głośno i ze złością, krzyczeć i rządzić nami, oznacza to, że prawdopodobnie będzie starało się pozbyć jakiś przykrych emocji i doświadczeń, które przeżyło. Oznacza to dla nas, iż zdobyliśmy zaufanie dziecka i czuje się z nami bezpieczne.

Wiele dzieci podczas zabaw przemienia się w postaci z filmów akcji albo bajek, toczą wojny i zdobywają miasta z klocków lego. Służy to do tego, aby wypróbować swoją siłę i odwagi w koniecznej do działania w realnym świecie. Dzieje się tak, ponieważ ich dążenie do okazywania siły jest stale hamowane przez dorosłych , którzy rzadko pozwalają im zwycięstwo, nawet podczas zabawy. Jednak nie wszystkie dzieci marzą o siłowaniu się i przepychaniu. Niektóre wolą być kołysane lub noszone na barana. Jeszcze inne będą nam wymyślały cały czas nowe zabawy. Większość tych zabaw ma na celu nawiązanie bezpiecznego kontaktu fizycznego, którego ramy wyznacza dziecko.

4. Zachowania opiekunów podczas zabawy

Ważnych informacji dotyczących różnych oddziaływań opiekunów i ich skuteczności powinna dostarczać obserwacja wspólnych zabaw z dziećmi. Powinna ona obejmować dokładny opis zachowań dorosłego i reakcji dziecka. Wnioski z tej obserwacji możemy usystematyzować korzystając ze sposobów analizy zaproponowanej przez T.G. Powera. Utworzył on 4 aspekty zachowań rodziców: 1. sposób zabawy z dzieckiem,2. techniki kierowania jego zachowaniem, 3. skuteczność zachowań rodziców, 4. przeszkadzanie dziecku w zabawie (dotyczy przedmiotów, którymi bawi się dziecko lub jego zachowania)

1. Zachowania zabawowe dziecka:

• Zwracanie przez dziecko uwagi wzrokowej lub słuchowej na zabawkę

• Złożone powiązania zabawowe przedmiotów

• Zabawa w udawanie czegoś

• Zabawa komunikacyjna

• Zabawa polegająca na wywoływaniu efektów słuchowych lub wzrokowych

• Prosta motoryczna zabawa eksploracyjna

2. Techniki wpływania na dziecko:

• Próby słownego kierowania przebiegiem zabawy

• Manipulowanie odległością lub dostępnością przedmiotu

• Fizyczne asystowanie dziecku w jego czynnościach zabawowych

• Demonstrowanie różnych zachowań zabawowych i stwarzanie dziecku okazji do ich powtórzeń

• Fizyczne zmuszanie dziecka do zaangażowania się w niektóre czynności zabawowe

• Wyręczanie dziecka w zachowaniach zabawowych

3. Skuteczność oddziaływania dorosłych:

• Dziecko bez trudności angażuje się w proponowane przez opiekuna zachowanie

• Dziecko próbuje się angażować, lecz myli się lub ponosi porażkę w poprawnym wykonaniu zadania

• Dziecko nie angażuje się w propozycje opiekuna, nie próbuje ich powtarzać

• Opiekun przeszkadza dziecku w odniesieniu sukcesu

4. Przeszkadzanie dziecku w zabawie.

a. Wtrącanie się w wybór przedmiotu:

• Opiekun dąży do wywołania jakiegoś zachowania dziecka w stosunku do przedmiotu, na który ono bardzo często patrzy, eksploruje go lub bawi się nim

• Opiekun zmienia przedmiot zabawy na inny, ale czyni to w odpowiedzi na zainteresowanie dziecka lub oferuje mu nowy przedmiot wówczas, gdy nie jest ono zajęte niczym konkretnym

• Opiekun zmienia przedmiot zabawy na nowy wówczas, gdy dziecko bawi się czymś innym

b. Wtrącanie się w przebieg zachowań dziecka.

• Rodzic wzmacnia zachowania dziecka

• Dąży do zainicjowania zachowań dziecka nawet wtedy, gdy ono nie patrzy się na przedmiot

• Aktywnie dąży do zmiany motorycznej eksploracji lub przebiegu zabawy, w którą dziecko aktualnie jest zaangażowane

5. Rozwój zabawy

5.1. Rozwój repertuaru zachowań dziecięcych obserwowanych podczas zabaw z przedmiotami.

Jedną z podstawowych cech zabaw jest to, że odbywa się ona w wyobrażonej, stworzonej przez dziecko sytuacji. Zdolność do tworzenia wyobrażonej sytuacji pojawia się około trzeciego roku życia.

W psychologii rozwojowej od dawna próbowano połączyć rozwój zabaw dziecięcych z ogólnym rozwojem poznawczym. Dlatego zatem ocenę zabaw dziecięcych możemy spotkać w każdej skali rozwojowej. Autorka proponuje nam jednak inne podejście badawcze. Ogranicza ona obserwacje zabawy tylko do jednej zabawki, zwraca uwagę na rozwój zainteresowania tym przedmiotem. W tym przepadku będzie lalka ( w kapeluszu albo kołysce). (opis zabaw na str. 16 i 17).

5.2. Rozwój działań zabawowych

Pojawienie się zabaw spełniających warunki iluzoryczności jest ważnym krokiem w rozwoju poznawczym dziecka. Dotychczas dziecko, wykonując określone działanie, kierowało się przede wszystkim swoimi spostrzeżeniami. Wraz z rozwojem, właściwości przedmiotów zaczynają pełnić mniejszą rolę w działaniu. Dziecko nie kieruje się tylko cechami zewnętrznymi, lecz zaczyna uwzględniać znaczenie przedmiotu. Wygotski nazywa ten proces oddzielaniem pola wizualnego od pola znaczeniowego.

Działania zabawowe są zrozumiałe jedynie po określeniu tematu zabawy. Temat zawsze składa się z obecności kogoś, kto wykonuje jakieś zadanie. Np. podczas zabawy dziecko nie gotuje prawdziwego obiadu. Czyli rzeczywiste działania zmierzają do przekształcenia przedmiotów, zaś działania zabawowe służą realizacji tematu zabawy.

Każde działanie zabawowe powinno mieć słowne oznaczenie. Początkowo należy je kształtować na rzeczywistych przedmiotach, następnie przy użyciu zabawek tematycznych i wreszcie przejść do wykorzystywania podczas zabawy przedmiotów-zastępników.

Dzieci w normie szybciej opanowują wzorce skróconych działań-ruchów wtedy, gdy działają wspólnie z dorosłymi. U dzieci z niepełnosprawnością intelektualną działania zabawowe pojawiają się z trudem. Częściej jest to naśladownictwo zachowań innych osób. Dzieci te przechodzą od wykonywania pewnych działań z zabawką do wykonywania ich na sobie, wielokrotnie powtarzając te same czynności, dokładnie powtarzają pokazywany przez dorosłego schemat działania i bawią się tylko tymi zabawkami, którymi był prowadzony pokaz.

5.3. Wykorzystanie w zabawie przedmiotów- zastępników

Jednym ze sposobów uczenia dzieci samodzielnego odtwarzania podczas zabawy zewnętrznych rysunków rzeczywistych działań jest wprowadzenie do niej przedmiotów polifunkcyjnych. Można w ten sposób urozmaicać zabawy i sprzyja rozwojowi dziecka. Wraz z rozwojem dzieci potrafią samodzielnie zamienić zabawkę na zastępnik. Dla skutecznego działania zastępnikiem ma znaczenie nie tylko przedmiot, lecz również obiekt, którego dotyczy działanie.

Dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną ważne jest inercyjne powiązanie działań z tym przedmiotem. Trzeba pamiętać, aby zawsze używać wykonywać zamiennikiem tylko zawsze to samo zadanie i do różnych działań wykorzystywać ten sam przedmiot.

Najważniejsze dla opanowania czynności zabawowej jest wspólne działanie dorosłego i dziecka. Początkowo dorosły powinien kierować ręką dziecka. Zaczyna się od używania rzeczywistych przedmiotów, następnie maksymalnie do nich podobnych, a na koniec wprowadza się zastępniki (powinny one swoją wielkością i masywnością przypominać zastępowany przedmiot). Podczas zabawy możemy spostrzec również inny rodzaj zastępowania, tzn. stwarzanie i oznaczanie przestrzeni zabawowej.

Zastępowanie jest najprostszą znakowo-symboliczną działalnością wymagającą od dziecka jedynie rozróżnienia planu wyrażania i planu treści. Korzystne dla rozwoju funkcji symbolicznej jest stworzenie takich sytuacji, w których dziecko podczas zabawy będzie zmuszone do dobierania sobie różnych przedmiotów i ich zastosowania podczas zabawy w celu zastąpienia.

6. Terapia przez zabawę wg. A.M. Jernberg

6.1. Wprowadzenie

Terapia przez zabawę przeznaczona jest dla dzieci, u których występują różne problemy emocjonalne, zaburzenia zachowania oraz trudności w przystosowaniu społecznym. Mogą w nim uczestniczyć dzieci agresywne, lękowe i wycofujące się, nadpobudliwe i z zaburzeniami somatycznymi, dzieci autystyczne, schizofreniczne, nerwicowe. Biorąc pod uwagę różnorodność wszystkich tych dzieci autorka ma tylko jeden główny cel- zastąpienie niewłaściwego rozwiązywania problemów i patologicznych zachowań takimi, które są zdrowe, twórcze i odpowiednie do wieku dziecka. Wszystkie techniki stosowane w terapii wywodzą się z obserwacji normalnych zachowań matek podczas codziennych interakcji z dzieckiem.

6.2. Wyposażenie gabinetu i fazy terapii

W gabinecie terapeutycznym nie powinny sie znajdować żadne przedmioty, które mogłyby rozpraszać dziecko. Gabinet terapeutyczny powinien sprawiać wrażenie pustego. Znajduje się tam tylko materac gimnastyczny i duże ścienne lustro. Inne sprzęty potrzebne do prowadzenia zajęć są wnoszone i używane jedynie w związku z zaplanowanymi aktywnościami. Należy pamiętać, że jedzenie nigdy nie jest nagrodą za wykonanie jakiejś czynności.

Każda terapia ma sześć faz:

1. Wprowadzenie

2. Eksploracja

3. Tymczasowa akceptacja

4. Reakcje negatywne

5. Rozwój i zaufanie

6. Zakończenie

   1. Przygotowanie

   2. Zapowiedź rozstania

   3. Przyjęcie pożegnalne

1. Wprowadzenie

Obowiązują tutaj następujące reguły:

- sesja powinna być zabawna

- przebiegiem spotkania kieruje terapeuta

- spotkanie nastawione jest przede wszystkim na działanie, a nie uzyskanie przez dziecko wglądu w swoje przeżycia

- należy wyraźnie określić czas i miejsce spotkań oraz rolę dziecka i terapeuty

Terapeuta pierwszy podchodzi do dziecka i się z nim wita. Każde jego działanie skierowane w stronę dziecka powinno być szybkie i ekscytujące dla dziecka. Nie powinno mieć ono czasu na zastanowienie się i zwerbalizowanie wątpliwości. Nie zawsze jednak uda się przeprowadzić radosne powitanie. Przeszkodą może być obecność opiekunów dziecka, jego możliwości fizyczne bądź po prostu brak pozwolenia na kontakt fizyczny z obcą osobą.

2. Faza eksploracji

Dziecko i terapeuta w trakcie tej fazy poznają się wzajemnie. Poznają swoje cechy fizyczne, np. kto ma większe uszy albo kto potrafi dłużej skakać na jednej nodze. Autorka poleca w tej fazie stosować metodę paradoksalnej intencji wg. Frankla. Stosując ją możemy negatywne zachowania wykorzystać do ukazania dziecku bardziej optymistycznych stron., np. ostre 'nie' dziecka można sprowadzić do melodyjnego 'o nie, nie, nie', któremu towarzyszy udawanie przez terapeutę, że podskubuje usta dziecka. Najważniejsze jest to, aby dziecko miało poczucie, że jest ważne, kochane, pomimo swojego sprzeciwiania się.

Pod koniec fazy eksploracyjnej dziecko staje się świadome osoby terapeuty, jego wyglądu i głosu. Osiągamy sukces, jeśli dziecko zaczyna dostrzegać terapeutę jako różnego od siebie, wszechobecnego i zabawnego. Terapeuta musi stać się kimś ważnym w życiu dziecka.

3. Faza tymczasowej akceptacji

Dziecko akceptuje prawie wszystkie proponowane mu zabawy, jednak najczęściej jest to pseudowłączanie się. Jego reakcje są niedojrzałe i przedwczesne, nie mogą być więc wskaźnikiem rzeczywistego zrelaksowanego angażowania w relacje z drugim człowiekiem.

4. Faza negatywnych relacji

Dziecko stawia opór wszelkim próbom spoufalenia się, sprzeciwia się. Zaczyna odrzucać współpracę. Terapeuta jednak cały czas kontynuuje swoją pracę, toleruje każde negatywne zachowanie dziecka. Taki sprzeciw może trwać od kilku do nawet kilkunastu sesji i przybierać różne formy.

5. Faza rozwoju i zaufania

W tej fazie dziecko doświadcza przyjemności, którą dostarcza bliska relacja z drugim człowiekiem. Musi minąć jednak trochę czasu, aby zaistniała prawdziwa zażyłość i szczery śmiech. Z czasem można włączać w spotkania inne osoby, można iść z dzieckiem do jego szkoły i poprawić jego samoocenę.

6. Zakończenie

a. przygotowanie- nauczyciele i rodzice zaczynają dostrzegać pozytywne zmiany w zachowaniu dziecka, zażyłość między dzieckiem i terapeutą jest tak duża, iż należy dziecko zacząć przygotowywać na rozstanie

b. zapowiedź rozstania- terapeuta musi zacząć tłumaczyć dziecku, iż niedługo ich spotkania się zakończą; z każdym kolejnym spotkaniem podaje liczbę spotkać, które im jeszcze pozostały

c. przyjęcie pożegnalne- służy ono utrwaleniu związków pomiędzy dzieckiem a jego rzeczywistym światem, dlatego zapraszamy na nie przyjaciół, rodzinę i nauczycieli; w trakcie tego przyjęcia 'oddaje się' dziecko rodzicom.

6.3. Planowanie sesji

6.3.1. Uwagi ogólne

Niektóre dzieci potrzebujące obecnie pomocy terapeutycznej miały kiedyś zbyt dużo lub zbyt mało doświadczeń sprzyjających powstawaniu przywiązania i osiągnięciu autonomii. Spotkania należy dostosować do dziecka. Część z nich wymaga czynności opiekuńczych, a nie prowokowania i narzucania się. Uczestniczące w terapii dzieci mają różne trudności i różne doświadczenia życiowe, różnią się stylem zachowania i stwarzają podczas zajęć różnorodne problemy, których zwalczanie wymaga różnych rodzajów aktywności terapeutycznej.

Autorka podaje kilka charakterystycznych zachowań, które mogą zmodyfikować nasz plan spotkania: objawy dyskomfortu psychicznego, lęk, nadmierne pobudzenie, domaganie się tłumaczenia, zwierzanie się z nieprzyjemnych przeżyć, okazywanie złości.

6.3.2. Sekwencje

Każda aktywność powinna być dokładnie zaplanowana podczas sesji. Pomiędzy rozpoczęciem a zakończeniem spotkania jest czas na zabawy ruchowe, jak również na relaks. Nie zawsze udaje nam się jednak utrzymać nasz plan. Musimy zwrócić uwagę na to, jakie potrzeby w danym momencie ma dziecko i dostosować się do nich. Niezależnie jednak od zaplanowanych aktywności , powitanie i bliskość fizyczna są najważniejszym elementem każdej sesji.

6.3.3. Początek

• Przywitanie- celem przywitania jest przekazanie dziecku naszego podziwu i zachwytu dla jego osoby, naszym zachowaniem (ekspresją twarzy, głosem) komunikujemy dziecku, że cieszymy się z ponownego spotkania z nim; każde powitanie powinno być intensywne, pogodne, nie może być ono formalne lub symboliczne;

• Czynności kontrolne- na początku każdej sesji możemy wprowadzić mierzenie wzrostu dziecka bądź jego wagi

6.3.4. Właściwa sesja.

A. Aktywności strukturalizujące- celem tych aktywności jest wyraźne określenie czasu i przestrzeni oraz wprowadzenie dziecka do mistrzostwa w jakiejś dziedzinie dzięki internalizacji reguł.

B. aktywności prowokujące- wprowadzenie tych aktywności pozwala zrealizować dwa cele: minimalna frustracja prowadzi do tego, że dziecko zaczyna doświadczać siebie jako kogoś oddzielnego i samodzielnego oraz uczy je, że walka, współzawodnictwo i konfrontacja mogą przebiegać bez lęku i złości, w bezpieczny , kontrolowany i zabawny sposób

C. narzucanie się- celem tej aktywności jest pokazanie dziecku gdzie jest ono a gdzie reszta świata, uświadamia mu, że jest kimś samodzielnym

D. aktywności opiekuńcze- uczą, że nie należy wypierać się potrzeb oraz że zakomunikowanie potrzeby nie zostanie odrzucone

6.3.5. Zakończenie.

1. Przyjęcie-celem przyjęcia jest zakończenie spotkania bez zerwania relacji z terapeutą i łagodny powrót dziecka do codziennego życia

2. Pożegnanie