Mdro i pikno literatury staropolskiej.
Literatura staropolska posiada swoisty urok polegajcy na poczeniu pikna literatury z jej dobrem i uytecznoci. ródem z jakiego koystali artyci redniowiecza bya Biblia. Przesania moralne Bibli stay si aspiracjami dla poetów i pisarzy redniowiecza. Starali si oni interpretowa poszczególne wartoci w duchu „Ewangelii”.
Interpretacje takie odczytane dzisiaj s czsto naiwne i prostolinijne. Przykadem tego moe by „Satyra na leniwych chopów” , w której niedopenienie zobowiza przez chopów traktowano jako wykroczenie przeciw harmoni spoecznej , jako grzech wobec Boga i spoeczestwa. W „Wierszu o chlebowym stole” spotykamy si z podobnym podejciem do rzeczywistoci. Wiersz uczy obyczajowoci przy stole , a dokadniej grzecznoci wobec pci piknej.
Najlepiej jednak byy odbierane nauki zawarte w legendach o witych. Nadprzyrodzone i niezwyke kwestie poruszane przez autorów stay si interesujcym tematem dla ówczesnego spoeczestwa. yciorysy przwdziwych witych tworzyy dzieje bohaterów redniowiecznych , których ycie byo wypenione wszelkimi wyrzeczeniami.
W takim wiecie naturaln staje si postawa w.Aleksego , który przez swe cierpienie - podobnie jak Hiob w Bibli - zblia si do Boga. Przez mk zostaje zbawiony , wic otrzymuje najwiksz nagrod jak moe otrzyma czowiek.
„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze mierci” przypomina o grozie wszechwadnej mierci , ale daje take pociech pync z równoci wszystkich ludzi wobec nieuchronnej mierci. Ta prawda , zdaje si by bardzo banaln , ale do dzi jest niezaprzeczon.
„Bogurodzica” jest utworem uznanym za arcydzieo polskiej liryki redniowiecznej. „Bogurodzica” jest modlitw skierowan do Pana Jezusa na porednictwem Najwietrzej Marii Panny i Jana Chrzciciela. Wierni zwracaj si do Syna Boego o ask szczliwiego ycia na ziemi i zbawienia. Utwór cechuje bogactwo epitetów , synonimów , rymów , archaizmów. Sama kompozycja jest wyrazem artyzmu autora. Czynniki te niewtpliwie przyczyniy si do podniesienia utworu do rangi hymnu.
W literaturze staropolskiej znaczn rol odegra Jan Kochanowski - twórca „Trenów” i zwolennik hasa Terecjusza „Nic co ludzkie nie jest mi obce”. Kochanowski wprowadzi równie termin „fraszka” symbolizujcy arcik, figielek. Nie zajmowa si problemami nietuzinkowego bohatera na którym ciy los caego wiata. Stara si przedstawi obraz XIXw. szlachty w krótkich , zabawnych historyjkach posiadajcych czsto bardzo gboki mora. Do najpopularniejszych fraszek moemy zaliczy m.in.:„Raki” „Na lip” „O kapelanie” „O ywocie ludzkim” „O mioci”
Tematy czerpane z ycia szlachty s zawarte w pieniach. Przykadem tego moe by Pie XIX.
„ ... I szkoda zwa czowiekiem , kto bydlce yje
Tkajc , lejc w si wszystko , póki zstawa szyje;
Nie chcia nas Bóg pooy równo z bestyjami:
Da nam rozum , da mow , a nikomu z nami.”
Sporód kanonu pieni wyania si jedna , wyjtkowa , zatytuowana: „Czego chcesz od nas Panie”. Ju tytuowe sowa oraz pierwszy fragment utworu:
„Czego za dobrodziejstwa , w którym nie masz
miary?
Koció Ci nie ogarnie , wszdy peno Ciebie;
Zota te , wiem nie pragniesz bo to wszystko
Twoje,
Cokolwiek na tym wiecie czowiek mieni
swoje.”
naprowadzaj nas na waciwy tok rozumowania.
Relacja czowiek-Bóg zostaa tutaj przedstawiona z pozycji pokornego , wypenionego wiar czowieka , który bdc gosem narodów pyta Boga , czego On chce , co wymaga od nas za „dobrodziejstwa , w których nie zna miary.” Pie jest równie form podzikowania i uwielbienia Stwórcy do którego wszystko i wszyscy nale. Dziki takiej formie i podniosej treci miao mona utwór ten podnie do rangi hymnu , co dla samego autora jest wielkim wyrónieniem. Wart zauwaenia jest równie pie , a raczej cykl pieni zawarty pod jednym tytuem : „Pie witojaska o Sobótce”. Jest to kolejny przykad fascynacji Kochanowskiego. W tym przypadku fascynacje te dotycz polskiej wsi , staropolskich tradycji , obyczajów. Obrzd tzw. Sobótki przypadajcej na letnie zrównanie dnia i nocy - 23 czerwca - by obchodzony przez masy ludzi yjcych na wsiach . Przez ludzi , którym uroczystoci sobótkowe pozwalay jeszcze bardziej zwiza si z przyrod nie tylko przez powicenie wody i ognia ale i przez prac , której na wsi nigdy nie brakowao , zwaszcza o tej porze roku. ”Treny „ uznane zostay w poezji wiatowej za arcydzieo literatury renesansowej. Tematem trenów jest gównie mier i al najbliszych. mier Urszulki - córeczki Kochanowskiego najprawdopodobniej skonia autora do napisania trenów skadajcych si z 19 utworów formujcych 5 czci:
- pochway cnót
- zalet zmarej córeczki
- demonstracji alu
- pocieszenia
- napomnienia
Kada z tych czci odnosi si do odczu ojca jakie dowiadczy po mierci córeczki. Taka wanie forma stanowi odbicie moralnej strony osoby Kochanowskiego , który stara si zobrazowa w trenach prawa panujce w szarej codziennoci. W trenach Kochanowski stara si zrozumie nieuchronno losu , który go dosign. W tym celu ucieka si do bliskiej mu przyrody (tren V) porównujc córeczk do „oliwki maej” , która omylnie zostaa cita przez nieostronego ogrodnika. W rzeczywistoci ogrodnikiem bya mier , która „rodne pokrzywy upatrujc” podcia oliwk yjc pod wysokim sadem. Treny s prób zrozumienia cierpienia. Autor odnosi si do mdroci jako do marki , która jest rozsdna , rozwana , która „jednakow myl tak w szczciu jako i w aobie zawdy niesie”. Mdro sama w sobie jest wspaniaa , nieomylna , jednak czowiek cho posiada potn wiedz w wielu przypadkach nie potrafi sobie pomóc i spada na dno:
Nieszczliwy ja czowiek , którym lata swoje
Na tym strawi , ebych by ujrza progi twoje!
Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony
I midzy insze jeden z wiela policzony.”
W kolejnych trenach poeta ucieka si do wiatopogldu chrzecijaskiego. Szuka Urszuli w niebie (tren X). Jednak na jego nawoywania odpowiada mu milczenie. To wyzwala u niego jeszcze wikszy al , w wyniku którego zaczyna powtpiewa w istnienie ycia pozagrobowego.
„Gdziekolwiek jest , jeli jest lituj mej aoci”
Cykl trenów zamyka tren XIX zwany „Snem” , który zamienia wszelkie cierpienia doznane z powodu mierci bliskiej osoby na nadziej , ch ycia , które nieubaganie toczy si dalej. W tytuowym nie Kochanowski widzi jakby na jawie swoj matk i Urszulk. Matka przemawia do niego dodajc mu otuchy do dalszego ycia. Matka poucza syna , e mier bya dla niej ask Boga , ulg od yciowych problemów. W takim przekonaniu pozostawiaj Jana Kochanowskiego , który w trenach znalaz odpowied na pytanie : „jak y?”
Treny J. Kochanowskiego uwaa si powszechnie za najwybitniejsze dzieo w caym dorobku literackim poety , za ukoronowanie jego twórczoci.
Kochanowski jest równie autorem dramatu zatytuowanego: „Odprawa posów greckich”. Jest to tragedia , w której zostay zawarte aluzje do polskiej rzeczywistoci. W utworze przedstawiony jest spór midzy Grekami i Trojanami o Helen - on greck , która zostaa porwana przez Aleksandra na Troj. Spór dyplomatyczny przeobrazi si w zagroenie wojenne. Utwór swoim kontekstem odnosi si do obyczajowoci polskiej. Autor dostrzeg elementy destrukcyjne wystpujce w polskim spoeczestwie. Niepokoia go , wrcz przeraaa , dominacja ludzi zdeprawowanych . Ludzi , którzy w yciu kierowali si jedynie wasnym interesem i dz pienidza. Autor sugeruje , e przedstawiciele tej grupy spo. bardzo czsto decyduj o losach pastwa. Kochamnowski nie przestaje na ujawnianiu tych zarzutów , obrazuje równie wynaturzenie tzw. „zotej modziey” od której zaley przyszo. Chór przypomina wadcom o odpowiedzialnoci za losy pastwa i nawizuje do obrony granic. Autor chcia poprze Stefana Batorego w jego zamiarach dotyczcych ekspansji na wschodzie.
Twórczo Jana Kochanowskiego porusza tematy czerpane z ycia ludzi , tych nietuzinkowych i tych szarych pospolitych , porusza w kadym ze swoich utworów sprawy dotyczce patriotyzmu i suby ojczynie.