Minerały wszystko cz 2


Formy występowania

Kamienie szlachetne, jako składniki mineralne skał, występują obok innych minerałów. Mają one wtedy przeważnie kształty nieregularnych ziaren. Wydobycie tych kamieni wymagałoby urobienia większej ilości skały i poddanie jej procesowi mechanicznej przeróbki.

Pięknie uformowane kryształy spotyka się przeważnie na ściankach szczelin i w próżniach skalnych. W szczelinach tworzą się zwykle skupiska większej ilości kryształów nazywane szczotkami lub druzami. W pustkach skalnych natomiast występują w tzw. geodach. Środki tych kulistych skupisk wypełnione są przeważnie krzemionką w postaci kryształu górskiego lub jego odmian albo w postaci chalcedonu. Jakość kryształów w geodach można ocenić dopiero po ich przecięciu.

Największe i najładniejsze kryształy znajduje się w żyłach pegmatytowych.

Kamienie szlachetne, nawet bardzo rozproszone w pierwotnym miejscu występowania mogą ulec koncentracji w nagromadzeniach wtórnych. Dlatego od niepamiętnych czasów piaski rzeczne były intensywnie penetrowane przez poszukiwaczy.

Jakość kamieni szlachetnych i ozdobnych wydobywanych z piasków rzecznych lub morskich jest przeważnie bardzo wysoka, ponieważ kamienie spękane i uszkodzeniu uległy zniszczeniu podczas wietrzenia i transportu. Idąc wzdłuż koryta rzeki zawierającej w swoich osadach kamienie szlachetne trafi się do złoża pierwotnego.

Zbieranie kamieni szlachetnych i ozdobnych

Czytelnik, który dopiero zaczyna poznawać świat minerałów, powinien rozpocząć swą edukację od wizyty w muzeum geologicznym lub mineralogicznym.

W nich to właśnie można oglądać różne minerały w typowych dla nich postaciach. Poznanie minerałów w naturalnych postaciach i barwach zaowocuje z pewnością w trakcie samodzielnych poszukiwań w terenie. Nie należy się ograniczać jedynie do oglądania okazów, lecz niezbędne wydaje się sporządzanie notatek, w których należy uwzględnić wszystkie informacje przedstawione przy eksponowanych osadach, np.: wzór chemiczny minerału (obok nazwy), miejsce występowania i inne.

Zebrane w ten sposób informacje można nanieść na mapę (miejsce występowania), co daje rejonizację występowania kamieni szlachetnych i ozdobnych i ułatwi wybór miejsc poszukiwania kamieni.

Najbogatsze zbiory kamieni szlachetnych i ozdobnych zgromadzone są w następujących placówkach:

Wiele cennych wskazówek można również otrzymać w Polskim Towarzystwie Nauk o Ziemi.

Przy oddziale dolnośląskim Towarzystwa istnieje Ogólnopolska Sekcja Mineralogii i Gemmologii, zajmująca się kamieniami szlachetnymi i ozdobnymi. Również Sekcja Gemmologii działa przy Zarządzie Głównym Polskiego Towarzystwa Mineralogicznego - Kraków, Aleja Mickiewicza 30. Nawiązać tam można kontakt ze specjalistami oraz z doświadczonymi zbieraczami i w dyskusji z nimi wzbogacić swoją wiedzę.

Równocześnie należy zaopatrzyć się w podręcznik z dziedziny mineralogii oraz tzw. klucz do rozpoznawania minerałów, w którym są podane metody oznaczania minerałów. Dużą pomocą w poznaniu minerałów będzie uczestnictwo w
”Giełdach minerałów” organizowanych przez Oddziały Dolnośląski i Sudecki Towarzystwa Przyjaciół Nauk o Ziemi, które odbywają się we Wrocławiu i Wałbrzychu.

Na giełdach tych można zdobyć pierwsze okazy do swych przyszłych zbiorów.

Po opanowaniu podstawowych wiadomości teoretycznych oraz odwiedzinach w muzeach i giełdach, jeszcze przed wyruszeniem w teren skompletować należy niezbędny sprzęt.

W podstawowym wyposażeniu zbieracza kamieni szlachetnych i ozdobnych powinien się znaleźć:

Ponieważ rozpoznawanie minerałów na podstawie cech zewnętrznych opiera się na stwierdzeniu własności fizycznych za pomocą najprostszych narzędzi, dlatego do wyposażenia należy dodać:

Znalezionych minerałów nie wolno wypreparować, uderzając bezpośrednio w nie młotkiem. Postępując w ten sposób możemy je zniszczyć, a w postaci okruchów będą już miały mniejszą wartość użytkową.

Okazy należy wypreparować wraz z fragmentem otaczającej je skały, wykorzystując występujące często w skałach naturalne spękania. Bardzo często spotyka się skupienia wielu minerałów. Takie okazy mają dużą wartość muzealną i należy wypreparowywać je w całości. Podobnie należy postępować przy znaleziskach kamieni szlachetnych nie tworzących naturalnych kryształów (chalcedony, karneol, agat, jaspis itp).

Wykorzystując naturalne spękania w otaczającej skale, należy w miarę możliwości odbić ją, odsłaniając jak największą część minerału, a następnie uderzeniami młotka lub za pomocą dłuta oddzielić minerał od litej skały. Pamiętać należy również, że geod wypreparowanych ze skał wulkanicznych lub znalezionych w zwietrzlinie nie wolno rozbijać, aby nie spowodować rozpadnięcia ich na drobne części. Zebrane buły należy przeciąć na przecinarce do skał - w przypadku, gdy wnętrze będzie wypełnione agatem, należy płaszczyznę przecięcia poddać procesowi szlifowania i polerowania w celu wydobycia gamy barw występujących w agacie. Należy jeszcze poprzez przecięcie lub zeszlifowanie wykonać tzw. podstawę okazu i oto mamy pierwszy okaz własnej kolekcji.

Klasyfikacja

Podział na kamienie szlachetne i ozdobne jest właściwie sztuczny i tylko umowny - decyduje częstość występowania poszczególnych minerałów w przyrodzie.

Dawniej używany podział na kamienie szlachetne i półszlachetne obecnie jest powoli zarzucany. Dąży się do usunięcia tego podziału, którego główną podstawą jest wyższa lub niższa cena kamieni.

W jubilerstwie i zdobnictwie używa się obecnie około 120 odmian kamieni szlachetnych i ozdobnych. Szczególną pozycję zajmują organiczne substancje, np. bursztyny, perły, korale. Problem klasyfikacji kamieni szlachetnych i ozdobnych nie został jeszcze definitywnie rozwiązany.

Dotychczas nie została uzgodniona jednolita klasyfikacja kamieni szlachetnych i ozdobnych, a klasyfikacje proponowane przez poszczególnych autorów różnią się od siebie w zależności od stosowanych kryteriów. W wielu krajach europejskich w praktycznym użyciu jest klasyfikacja kamieni szlachetnych i ozdobnych Fersmana- Bauera, oparta na kryterium rzadkości i cenności poszczególnych kamieni. Również inne klasyfikacje współczesnych gemmologów biorą za podstawę te kryteria.

Niektórzy gemmolodzy wręcz uważają, że istniejące klasyfikacje mają charakter dość arbitralny i opierając się na jednym lub drugim kryterium nie mogą we właściwy sposób usystematyzować kamieni szlachetnych i ozdobnych. Jednakże stosunkowo wielka różnorodność kamieni szlachetnych i ozdobnych powoduje potrzebę ich systematycznego ujęcia. Istniejące klasyfikacje opierają się najczęściej na ich zastosowaniu i wartości rynkowej. Tego typu klasyfikacje najczęściej pojawiają się w literaturze radzieckiej. Natomiast gemmolodzy z krajów zachodnich na ogół nie stosują szczegółowych klasyfikacji, jedynie kryterium wartości, albo opierają się na mineralogicznej systematyce minerałów.

Zestawienie kamieni szlachetnych pod względem wartości (według A.E. Fersmana- 1920;Klausa i Slawsona- 1940).

Kamienie szlachetne (drogocenne):

-I klasa: diament, szafir, rubin, chryzoberyl, aleksandryt, szmaragd, spinel szlachetny, euklaz;

-II klasa: topaz, akwamaryn, beryl, czerwony turmalin, demantoid, fenakit, ametyst (ciemne odmiany), almandyn, uwarowit, hiacynt, opal szlachetny, benitoit;

-III klasa: granat, kordieryt, cyjanit, epidot, diopaz, turkus, waryscyt, kryształ górski, kwarc dymny, ametyst (jasne odmiany), chalcedon, agat, sardonyks, plazma, heliotrop, chryzopraz, praz, półopal, oliwin, kasyteryt, słoneczny kamień, księżycowy kamień, labrador, eleolit (odmiana nefelinu), sodalit, thomsonit, willemit, aksynit, dysten (cyjanit), datolit, prenit, obsydian, mołdawit, tytanit, enstatyt, anataz, andaluzyt, apatyt, bursztyn, agat, perły, korale, hematyt, piryt.

Kamienie ozdobne (kolorowe):

-I klasa: nefryt, jadeit, lazuryt, amazonit, labrador, rodonit, malachit, awenturyn, kryształ górski, kwarc dymny, agat i jego odmiany, jaspis, wezuwian, kwarc różowy, granit napisowy, chryzokola;

-II klasa: lepidolit, łupek fuksytowy, serpentynit, agalmatolit, steatyt, selenit, obsydian, morska piana, onyks marmurowy, fluoryt, sól kamienna, grafit, bursztyn;

-III klasa: gips (alabaster), marmur, porfir, brekcje, kwarcyt masywny i inne.

Klasyfikacja naturalnych surowców jubilersko-zdobniczych (według A.J. Ciurupy- 1973).

Podział Ciurupy jest podziałem technologicznym, ponieważ bierze pod uwagę przede wszystkim metody obróbki kamieni. Wydaje się, że klasyfikacja ta jest udana, gdyż technologia obróbki poszczególnych minerałów zależy od ich własności fizyczno-mechanicznych (twardość, przezroczystość, barwa, spójność) i od ich własności dekoracyjnych. Biorąc pod uwagę powyższe kryteria, wszystkie naturalne surowce używane w jubilerstwie i zdobnictwie dzieli Ciurupa na dwie duże grupy:

W tym podziale do kamieni szlachetnych (jubilerskich) zaliczamy przede wszystkim pojedyncze, dobrze wykształcone kryształy (monokryształy), rzadziej drobnokrystaliczne agregaty (turkus), zaś do kamieni ozdobnych należą przede wszystkim mono- i polimeralne agregaty krystaliczne i skały.

Kamienie ozdobne mają mniej efektowny wygląd, ich własności mechaniczne z reguły są gorsze. Wymiary tych kamieni są znacznie większe niż szlachetnych. Są one rzadziej oprawiane w metale szlachetne, stanowią natomiast materiał konstrukcyjny.

Ponieważ podział na dwie grupy jest umowny i nieprecyzyjny, Ciurupa w swej klasyfikacji wprowadza grupę pośrednią, tzw. kamienie jubilersko-ozdobne. Są to takie minerały i skały, które ze względu na własności mechaniczne i sposoby obróbki powinny należeć do ozdobnych, lecz ze względu na piękną barwę i na trwałość używane są również w jubilerstwie.

Ostatecznie zatem według wspomnianej klasyfikacji mamy trzy typy kamieni:

Typ I - kamienie jubilerskie (szlachetne)

Ze względu na przezroczystość, połysk i barwę kamienie szlachetne dzielą się na cztery podtypy.

Podtyp 1-1 - przezroczyste.

Najbardziej charakterystyczną cechą kamieni należących do podtypu 1-1 jest zdolność rozpraszania światła. Dlatego kamienie te szlifuje się, by na ich powierzchni wytworzyć liczne ścianki, które pozwalają wydobyć z niej więcej blasku. Znane są różnego rodzaju szlify (fasetkowy, rozetkowy, brylantowy, itp.), które podnoszą połysk, grę barw i zdolność dawania „ognia”.

Ze względu na twardość kamienie przezroczyste dzielą się na cztery grupy:

Grupa 1-1-1 - należy do niej tylko jeden kamień-diament (twardość 10 w skali Mohsa), który w wyrobach jubilerskich jest praktycznie niezniszczalny. Szlifuje się go tylko proszkiem diamentowym.

Grupa 1-1-2 - twardość kamieni tej grupy wynosi 7 lub powyżej 7. Należą tu odmiany korundu, berylu, turmalinu, granatu, chryzoberylu, spineli oraz pięknie wykształcone kryształy kwarcu, topazu, euklazu, fenakitu, cyrkonu, kordierytu, andaluzytu, staurolitu.

Grupa 1-1-3 - twardość od 7 do 5. Należą do tej grupy przezroczyste odmiany spodumenu, chryzolitu, cyjanitu, dioptazu, brazylianitu, tanzanitu, diopsydu chromowego, apatytu, benitoitu, aksynitu, skapolitu, thomsonitu, danburytu, uleksytu, kasyterytu, hambergitu, oraz zielonego obsydianitu i aktynolitu.

Grupa 1-1-4 - twardość poniżej 5. Do tej grupy należą: sfaleryt, fluoryt, cynkit, szelit.

Podtyp 1-2 - kamienie nieprzezroczyste, migotliwe (iskrzące się).

Kamienie należące do tego podtypu charakteryzują się silnym połyskiem metalicznym wypolerowanej powierzchni. Przeważnie nadaje się im szlif fasetkowy, polegający na naszlifowaniu na powierzchni kamienia licznych drobnych ścianek, zwanych fasetkami. Stosowane są również szlify kaboszonowe (zaokrąglone). Ten podtyp dzieli się na dwie grupy:

Grupa 1-2-1- kamienie jednorodne: hematyt (krwawnik), piryt, kobaltyn, psylomelan.

Grupa 1-2-2 - kamienie ornamentacyjne - charakteryzują się tym, że tworzą skupienia zbite, promieniste. Należą tu hematyty o budowie włóknistej, tzw. hematytowo-getytowe „szklane głowy” oraz kryptomelanowo-hollandytowe włókniste skupienia.

Podtyp 1-3 - kamienie półprzezroczyste (przeświecające).

Sposób wykorzystania tych kamieni zależy od ich barwy, stopnia przezroczystości, ornamentacji lub wewnętrznych efektów dekoracyjnych. Ze względu na te cechy wyróżnia się w tym podtypie cztery grupy:

Grupa 1-3-1- kamienie barwne. Z reguły wykorzystuje się je do wyrobu kabonoszów. Są to: karneol, sard, chryzopraz, barwne chalcedony, kwarc różowy, smitsonit, prehnit (prenit), dumortieryt, zoisyt, półprzezroczysty jadeit.

Grupa 1-3-2 - kamienie z ornamentacją lub dekoracyjnymi wrostkami. Formy wyrobów z nich są różne, często płaskie. Do tej grupy zalicza się różne rodzaje agatów, onyks, sardonyks (sardonik).

Grupa 1-3-3 - kamienie bezbarwne bez ornamentacji. Są one sztucznie barwione. Niekiedy używa się ich do wyrobu mozaik. Są to: chalcedon bezbarwny, kacholong (opal niebieskawy), halit, opal mleczny.

Grupa 1-3-4 - kamienie wykazujące grę barw (opale szlachetne), opalescencje (kamień księżycowy) lub połyskliwość (obsydian).

Podtyp 1-4 - kamienie nieprzezroczyste, matowe.

Zaliczamy tu naturalne materiały, wyróżniające się piękną, czystą barwą. Dzielą się one na dwie grupy: materiały wymagające mechanicznej obróbki, podczas której wytwarza się z nich różne wyroby, i te, które wykorzystuje się w stanie naturalnym, bez szlifowania powierzchni.

Grupa 1-4-1-należą tu: turkus, waryscyt i korale szlachetne.

Grupa 1-4-2 - perły.

Typ II - kamienie jubilersko-ozdobne

W zależności od zwięzłości i twardości dzielą się one na trzy podtypy. Są to kamienie o twardości powyżej 5 i o dużej spoistości. Dzięki tym własnością mogą one być użyte jako materiał do wyrobów jubilerskich.

Podtyp 2-1 - kamienie twarde o dużej spoistości.

Grupa 2-1-1- kamienie określane wspólną nazwą żadów (gade). Są to: nefryt i jadeit (żadeit), zielony granat (grossular) z Transwalu (tzw. transwalski żad), drobnowłókniste skupienia fibrolitu.

Podtyp 2-2-kamienie twarde o średniej spoistości.

Grupa2-2-1 - kamienie o intensywnej barwie: lazuryt, rodonit, amazonit, jaspis i unakit.

Grupa 2-2-2 - kamienie z ornamentacją: skrzemieniałe drewno, granit pismowy, krzemień pasiasty, jaspis, obsydian, heliotrop.

Grupa 2-2-3 - białomoryt, sokole i tygrysie oko, srebrzysty obsydian, awenturyn, masa perłowa.

Grupa 2-2-4 - kamienie wykorzystywane bez obróbki powierzchni:

podgrupa 2-2-4a - kamienie masywne i groniaste oraz nerkowate skupienia chalcedonu, smitsonitu i nefrytu.

podgrupa 2-2-4b - ametystowe i kwarcowe szczotki, groniaste skupienia uwarowitu, dendryty manganowe, rodzime srebro i miedź.

Podtyp 2-3-kamienie miękkie i średnio twarde.

Kamienie należące do tego podtypu obrabia się na tokarkach i robi się z nich różnorodne wyroby ozdobne. Podtyp ten dzieli się na dwie grupy:

Grupa 2-3-1 - stosuje się obróbkę termiczną. Należą do niej: bursztyny i gagaty.

Grupa 2-3-2 - obrabia się na zimno: malachit i jego naturalne imitacje, malachit azurytowy, serpentyn szlachetny i ozdobny (wężowiec), antracyt, węgiel kenelski (kenel).

Typ III-kamienie ozdobne

Pod względem twardości i techniki obróbki kamienie ozdobne dzielą się na 3 podtypy:

Podtyp 3-1 - twarde (twardość co najmniej 5).

Grupa 3-1-1 - kamienie o jednorodnej po wypolerowaniu powierzchni (skały o strukturze skrytokrystalicznej): obsydian, jaspis, lidyty, kwarcyty żelaziste, rogowce.

Grupa 3-1-2 - kamienie o wyraźnie zróżnicowanej, niejednorodnej powierzchni.

podgrupa 3-1-2a - jasny (lodowy) kwarcyt, granit amazonitowy.

podgrupa 3-1-2b - skały źle polerujące się: perydotyt, piroksenit, niektóre skarny.

podgrupa 3-1-2c - listwenit.

podgrupa 3-1-2d - eklogit, gnejs obfitujący w granat, skały turmalinowe.

podgrupa 3-1-2e - granitoidy, sjenity nefelinowe, gabra, labradoryty, porfiry, porfiryty itp.

Podtyp 3-2 - minerały i skały o średniej twardości (od 5 do 3).

Grupa 3-2-1 - kamienie przeświecające, powszechnie używane do wyrobów w cienkich przeświecających płytkach: onyks aragonitowy i onyks kalcytowy, fluoryt.

Grupa 3-2-2 - kamienie nie przeświecające lub słabo przeświecające: marmur typu carra, kalcyt, anhydryt, ałunit, serpentynit, skały chlorytowo-serpentynitowe.

Podtyp 3-3 - kamienie miękkie (twardość poniżej 3).

Grupa 3-3-1 - kamienie przeświecające i przezroczyste: alabaster, selenit, sól kamienna.

Grupa 3-3-2 - nieprzezroczyste lub słabo przezroczyste: grafit, skały chlorytowo-talkowe, agalmatolit, steatyt.

Rozpoznawanie na podstawie cech zewnętrznych

Aby ułatwić rozpoznawanie opisanych minerałów, zebrano najważniejsze cechy fizyczne w postaci zestawienia. Należy podkreślić, że cechy te przede wszystkim pozwalają na identyfikację kamieni nie oszlifowanych i są przystosowane do warunków pracy terenowej. Określenie kamieni oszlifowanych wymaga dokładnego oznaczenia własności optycznych: współczynników załamania światła, dyspersji, widm optycznych (absorpcyjnych) i gęstości. Własności te można oznaczyć, dysponując specjalną aparaturą gemmologiczną (refraktometrem, dychroskopem, spektroskopem, filtrem Chelsea itp.). Metody badań optycznych kamieni szlachetnych wykraczają poza zakres naszych rozważań.

Największe znaczenie przy oznaczaniu kamieni szlachetnych i ozdobnych mają takie cechy, jak: barwa, połysk, rysa oraz przezroczystość. Pomocnicze znaczenie mają obserwacje przełamu, twardości, łupliwości, a także wykształcenie kryształów i postacie ich skupień.

W celu oznaczenia kamieni należy przeczytać tekst opisu różnych własności, następnie określić barwę i przezroczystość i na tej podstawie wyszukać w

„zestawieniu barw i przezroczystości” odpowiadający im kamień. Po tych czynnościach wybrany kamień należy wyszukać w zestawieniu alfabetycznym i przystąpić do określania go według cech opisanych na końcu książki.

Zestawienie kamieni szlachetnych i ozdobnych według najczęściej spotykanych barw i przezroczystości:

Kamienie szlachetne i ozdobne odznaczają się bogactwem barw i ich odcieni. Wobec braku ścisłej i łatwej do zastosowania w praktyce ogólnej skali barw określa się je porównawczo. Stąd podział tych kamieni ze względu na barwę jest mało precyzyjny. Dlatego np. do grupy kamieni żółtych zalicza się również kamienie o barwie pomarańczowej, a do fioletowych liliowe i purpurowe.

Kamienie przezroczyste i półprzezroczyste (przeświecające)

Bezbarwne i białe: diament, apatyt, beryl (rzadko), beryllonit, hambergit, danburyt, kasyteryt (rzadko), kwarc, kornerupin, korund, opal (rzadko), skaleń (kamień księżycowy), pollucyt, skapolit, spodumen, topaz, turmalin (achroit), fenakit, fluory (rzadko), chryzoberyl (rzadko), cyrkon (po obróbce termicznej), spinel (na ogół syntetyczny).

Żółte: aksynit, diament (również naświetlony), amblygonit, apatyt, beryl, beryllonit, brukit, willemit, granat (andradyt, grossular, spessartyn), danburyt, datolit, idokraz, kasyteryt, cytryn, szkło kwarcowe, korund, obsydian, skaleń (ortoklaz), rodizyt (rhodizyt), rutyl (syntetyczny), skapolit, spodumen, sfen, topaz, turmalin, fenakit, chryzoberyl, sfaleryt, bursztyn.

Czerwone: diament (rzadko), granat (almandyn, pirop, spessartyn), korund (rubin), opal (opal ognisty), cynkit, cyrkon, spinel.

Różowe: beryl (morganit), kwarc różowy, korund, skapolit, spodumen (kuncyt), topaz (po obróbce termicznej), turmalin (rubelit).

Zielone: diament (barwa ta jest rzadko spotykana zarówno wśród diamentów naturalnych, jak i w okazach specjalnie naświetlonych), andaluzyt, apatyt, beryl (akwamaryn, szmaragd), granat (andradyt, grossular, uwarowit), datolit, dioptaz, idokraz, kwarc (praz, ametyst po obróbce termicznej), kornerupin, korund, oliwin, prehnit, rodizyt, spodumen (hiddenit), sfen, tektyt, turmalin, fibrolit, fluoryt, chryzoberyl (łącznie z aleksandrytem), cyrkon, spinel, euklaz, ekanit, enstatyt, epidot.

Niebieskie: aksynit (rzadko), diament (rzadko), apatyt, benitoit, beryl, dysten (cyjanit), kordieryt, szafir, topaz, turmalin, fibrolit, cyrkon (po obróbce termicznej), zoisyt, spinel, euklaz.

Fioletowe: apatyt, ametyst, korund, skapolit (kuncyt), taaffeit, fluoryt, spinel.

Brązowe: aksynit, diament (także naświetlony), anataz, andaluzyt, granat (grossular), idokraz, kasyteryt, kwarc zadymiony, rutyl, sinhalit, sfen, turmalin, chryzoberyl, sfaleryt, bursztyn.

Półprzezroczyste i nieprzezroczyste

Białe: gips (alabaster), jadeit, koral, kalcyt (marmur), opal, sepiolit, steatyt, chalcedon.

Żółte (z połyskiem metalicznym): markasyt, piryt.

Czerwone: koral, tugtupit, chalcedon (heliotrop, karneol, jaspis).

Różowe: apofyllit, granat (masywny grossular), koral, perła, rodizyt, rodonit, rodochrozyt, stichyt, zoisyt.

Zielone: turkus, wardyt, waryscyt, hemimorfit, granat (masywny grossular), żad (jadeit, nefryt), idokraz (kalifornit), awenturyn, malachit, serpentyn, smitsonit, chalcedon (plazma, praz), chryzopraz.

Niebieskie: azuryt, turkus, dumortieryt, lazuryt, lazulit, sodalit, fluoryt („niebieski John”), chryzokola.

Brązowe: staurolit, chalcedon.

Czarne: diament, gagat, hematyt, kasyteryt, onyks, turmalin, sfaleryt, spinel, izeryn, chromi.

Zestawienie kamieni szlachetnych i ozdobnych według współczynników załamania światła i dwójłomności (według F.G.H. Smitha-1972)

W celu identyfikacji kamieni według najważniejszych własności optycznych zestawiono je według wzrastających współczynników załamania światła.

Współczynniki te oraz dwójłomność są ważnymi cechami charakterystycznymi, które w wielu przypadkach ułatwiają identyfikację również oszlifowanych kamieni. Do dokładnych pomiarów współczynnika załamania światła używa się specjalnych przyrządów i stosuje się różne metody. Są one dokładnie opisane w podręcznikach gemmologicznych. Jeśli w tym zestawieniu dla danego minerału przytacza się tylko jedną wartość współczynnika załamania to znaczy, że jest to minerał izotropowy, może on krystalizować w układzie regularnym lub być ciałem bezpostaciowym (np. szkłem). Jeśli podaje się dwie wartości głównych współczynników załamania światła to znaczy, że minerał jest optycznie anizotropowy i wykazuje dwójłomność.

Zastosowanie luminescencji do oznaczania kamieni szlachetnych i ozdobnych

Luminescencja minerałów, w tym niektórych kamieni szlachetnych i ozdobnych, polega na tym, że absorbują one pewien rodzaj energii, a następnie emitują ją w postaci promieniowania widzialnego. Energia wzbudzania może być dostarczana przez promieniowanie elektromagnetyczne (fotoluminescencja), bombardowanie elektronami (katodoluminescencja), ogrzewanie (termoluminescencja), reakcję chemiczną (chemiluminescencja), odkształcenia mechaniczne (triboluminescencja) itp.

Luminescencja kryształów zależy przede wszystkim od sieci krystalicznej minerału. Najczęściej wiąże się ona z występowaniem w minerale domieszek spełniających rolę aktywatorów lub innych defektów struktury.

W badaniach mineralogicznych istotną rolę spełniają dwa typy luminescencji: 1)fluoroluminescencja i 2)fosforescencja.

Termin - fluorescencja - wywodzi się od minerału fluorytu, na którym G. Stokes zaobserwował po raz pierwszy niebieskawe świecenie, wywołane przez promieniowanie ultrafioletowe zawarte w świetle słonecznym. Jeśli emisja promieniowania kończy się jednocześnie z zanikiem wzbudzenia, mówimy zwykle o fluorescencji, jeżeli natomiast trwa jeszcze jakiś czas po zaprzestaniu wzbudzania (teoretycznie 10 do -6s), mamy do czynienia z fosforescencją.

W praktyce mineralogicznej fotoluminescencja znalazła zastosowanie w analizie luminescencyjnej, która polega na obserwowaniu wtórnych efektów świetlnych zachodzących w wyniku naświetlania minerału promieniami ultrafioletowymi. Niektóre minerały zachowują bowiem w tych warunkach charakterystyczne barwne świecenie.

Scheelit (szelit), ważna ruda wolframu, jest tak zbliżona wyglądem zewnętrznym do kalcytu lub dolomitu, że rozpoznanie go w złożu jest trudne. Pod wpływem promieni ultrafioletowych scheelit świeci niebiesko. Ułatwia to jego identyfikację w warunkach terenowych lub kopalnianych. Również do identyfikacji kamieni szlachetnych i ozdobnych stosuje się źródła promieniowania ultrafioletowego.

Zwykle stosuje się promieniowanie o długości fali 200-400 nm. Ze względów praktycznych wyróżnia się bliski ultrafiolet obejmujący zakres 300-400 nm i ultrafiolet daleki o zakresie 200-300 nm. Jak podają N.R. Sobczak i P. Kostecki (1980 r.) spośród stosowanych źródeł promieniowania ultrafioletowego najlepsze rezultaty uzyskuje się przy stosowaniu odpowiednio skonstruowanych lamp rtęciowych, wyposażonych w filtry korekcyjne. Według tych autorów na wyróżnienie zasługują 3 typy lamp:

Istotą wszystkich lamp stosowanych w badaniach gemmologicznych jest zdolność do emisji promieniowania widzialnego. Intensywność tego promieniowania musi być jednak odpowiednio korygowana. Z jednej strony światło widzialne przesłania bowiem delikatne barwy fluorescencyjne, z drugiej - jego brak uniemożliwia uzyskanie odpowiedniego kontrastu. Korekcji dokonuje się przez specjalną konstrukcję lamp lub dobór odpowiednich filtrów.

Filtry korekcyjne stosowane razem z lampami, które są źródłem dalekiego ultrafioletu, wykonywane są zwykle w taki sposób, że ich wewnętrzna struktura odpowiada strukturze szkła bańki lampy. Odpowiednio dobrana grubość filtru pozwala przepuszczać około 70% promieniowania ultrafioletowego o wymaganej długości fali.

5.Skamieniałości

Informacje ogólne

Od najdawniejszych czasów ludzie znajdowali w poszczególnych warstwach skorupy ziemskiej, nawet położonych w znacznej odległości od morskich wybrzeży, muszelki, a w głębokich pokładach węgla w kopalniach-odciski skamieniałych i zwęglonych resztek dawnych roślin lądowych. Już w V w. p.n.e. Grecy, na podstawie skamielin, doszli do wniosku, że niejeden współczesny im ląd był niegdyś dnem morskim. Jednak w kilka stuleci później uważano skamieliny za skutek działania sił nadprzyrodzonych. Przypuszczano, że spadły one z nieba albo, że zostały wymodelowane przez jakieś tajemne siły. Niektórzy wprawdzie uważali je za resztki żywych organizmów, ale sądzili, że to wody potopu przyniosły je z oddalonych miejsc, będących ich pierwotnym środowiskiem życiowym. Dopiero w XVIII w. francuski przewodnik G. Buffon wykazał, że skamieliny są pozostałościami zwierząt i roślin różnych od współczesnych, z czego wypływa wniosek, że gatunki wciąż się zmieniają.

Z jego imieniem łączy się dziś powstanie nowej dyscypliny geologicznej -paleontologii.

Można powiedzieć, że większość obumarłych organizmów w ciągu stosunkowo krótkiego czasu znikła z powierzchni Ziemi. Tylko niektóre, bardzo nieliczne przetrwały w całości lub jako resztki przez długie okresy geologiczne i zachowały się do dziś. Warunkiem przetrwania tych resztek albo całych organizmów było pokrycie ich drobnoziarnistą warstwą osadową. Warstwa ta chroniła je od wpływów powietrza, a tym samym od całkowitego rozkładu. Liczne pozostałości lądowych zwierząt i roślin zachowały się w wapiennych lub krzemowych pokładach pokrywających dna jaskiń. Świetnie zachowane okazy mamutów (Elephas primigenius) znaleziono w głębi wiecznie zmarzniętego gruntu na Syberii. Dużo delikatnych części roślinnych, np. kwiatów i drobnych owadów uratowało się dzięki temu, że zostały pokryte żywicą izolującą je od otoczenia, a wydzielaną z pradawnych drzew. Najlepsze możliwości konserwacji miały zwierzęta morskie i jeziorne, skryte w wapiennych muszelkach, zagrzebanych w mule lub piasku głębszych i spokojniejszych wód. Najlepiej zachowały się twarde części organizmów (kości, zęby, wapienne albo krzemionkowe muszle i skorupy, konary, pnie, twarde owoce itd.). Tylko w wyjątkowo sprzyjających okolicznościach zachowały się też delikatne, albo miękkie części ciała zwierząt i roślin, jak np. skóra, mięśnie, skrzydła owadów, pierze, kwiaty i inne.

Naukowcy, a także zbieracze-amatorzy znaleźli już miliony skamielin, co nie przeszkadza, że skamieniałe rośliny lub zwierzęta nie są zjawiskiem powszechnym. Jeśli resztki żywych organizmów znajdują się na skalistym i płytkim dnie morskim, częściej zostają one rozdrobnione przez falowanie i prądy morskie, a ich twarde części roztarte w proch powoli twardnieją i w wyniku tzw. procesów diagenetycznych przetwarzają się w skały. Jeśli martwy organizm przykryty zostanie warstwą piasku lub mułu, to szczątki jego mogą się zachować. Stopniowo, w miarę jak muł będzie się zmieniał w kamień, miękkie części ciała będą podlegać procesom gnilnym, ale części twarde na ogół się zachowają, skamieniałe dzięki przesyceniu substancjami mineralnymi. Substancje mineralne rozpuszczone w wodzie powlekają resztki organizmu, a niekiedy przenikają do wnętrza ciała i wzmacniają także jego wewnętrzną strukturę. Substancjami powodującymi twardnienie może być kalcyt, dolomit, fosforan wapnia, kwarc, limonit, siarczany metali ciężkich, krzemiany (glaukonit), a nawet takie pierwiastki, jak Cu, Ag, S. Niekiedy cały organizm ulega rozkładowi pozostawiając tylko swój odcisk w skale. Jeśli w odcisku nagromadzą się osady mineralne, powstaje wierny odlew zewnętrznego kształtu danego organizmu.

Skamieniałe rośliny zachowały się głównie dzięki procesowi zwęglenia. Proces ten polega na rozkładzie substancji organicznej bogatej w węgiel, bez dostępu powietrza lub przy bardzo małym jego dostępie, na tlenek węgla, wodę, metan i węgiel. W ten sposób z nagromadzonych szczątków roślinnych powstały rozległe pokłady węgla mające niezmiernie ważne znaczenie praktyczne. Resztki roślinne zachowały się również w skutek inkrustacji za pomocą tych samych substancji, które powodują petryfikację ciał zwierzęcych. Jeśli np. liść wpadł w błoto, które szybko wyschło i stwardniało, to jego kształt i struktura z obydwu stron odcisnęła się w mule, a po całkowitym rozkładzie liścia pozostał tylko wierny jego odcisk.

Do skamieniałości zaliczamy także pozostawione przez zwierzęta, utrwalone w skale ślady: tropy, nory, sfozylizowane odchody. Nazywamy je skamieniałościami przewodnimi lub ichnoskamieniałościami.

Wielu skamieniałości o drobnych rozmiarach nie sposób dostrzec nieuzbrojonym okiem.

Na podstawie mikroskamieniałości paleontolodzy datują próbki skał, wydobyte ze znacznych głębokości przy pomocy wierceń badawczych.

Do mikroskamieniałości zaliczamy szczątki drobnych organizmów morskich: otwornic, małych, dwuskorupkowych małżoraczków, a także zarodniki roślinne i inne.

Aby skamieliny zachowały się do dziś, skały w których się one znajdowały nie mogły zostać naruszone przez żadne mechaniczne, ani chemiczne procesy, które przebiegały w ciągu długich okresów geologicznych i przebiegają do dziś w skorupie ziemskiej. Należą do nich ruchy górotwórcze fałdujące skorupę ziemską, wybuchy wulkanów, krążenie wody, wietrzenie skał, zlodowacenie, przypływ i odpływ morza, różne reakcje chemiczne i wreszcie przemysłowa i rolnicza działalność człowieka.

Wydobycie skamielin ze skał, w których zostały „uwięzione” nie jest sprawą prostą, przede wszystkim dlatego, że wiele z nich jest bardzo kruchych i delikatnych. Czasami można rozpuścić otaczającą substancję metodami chemicznymi, ale najczęściej trzeba ją po kawałeczku odłupywać dłutami. Specjaliści wymyślili kilka sposobów wydobywania ich ze skał tak, by się nie zniszczyły. Praca ta wymaga jednak w każdym wypadku wiele czasu i doświadczenia. Zapaleni zbieracze szybko się na ogół tego uczą. Skamieliny oddają nieocenione usługi nauce. Cała nasza znajomość historii Ziemi opiera się właściwie na ich dokładnym poznaniu. Dla określenia tzw. paleontologicznego, stratygraficznego lub względnego wieku skał osadowych, wchodzących w skład skorupy ziemskiej, olbrzymie znaczenie mają tzw. skamieliny przewodnie. Są to szczątki organizmów, które znajdują się w jednej warstwie, albo kompleksie warstw, były więc w określonym, stosunkowo krótkim okresie geologicznym bardzo rozpowszechnione. Można je łatwo identyfikować, mają bowiem większe rozmiary, wyraźnie odróżniają się od gatunków pokrewnych. Po krótkim okresie bujnego rozkwitu wymarły one bezpotomnie. Niekiedy cała grupa zwierząt charakteryzuje dany okres. Znalezienie dajmy na to choćby najmniejszego kawałeczka jakiegoś trylobita (kopalnego stawonoga) w skale od razu wyznacza nam jej wiek na erę paleozoiczną. Jeśli z kolei uda się nam stwierdzić, że dana pozostałość stawonoga należy do rodzaju Xystridura, wiemy już, że skała z której pochodzi znalezisko, powstała również w erze paleozoicznej, w okresie geologicznym zwanym kambrem. Podobnie bardzo istotną rolę odgrywają tu skamieliny innych zwierząt, np. ramienionogów - z rodzajów Stringocephalus i Uncites (pochodzą z okresu średniego dewonu), grapolitów (z górnego syluru), mięczaka Asteroceras (z okresu jurajskiego), płaza Saltopasuchus (z okresu triasu), pierwotniaka Globigerina (z okresu kredy), gada Iguanodon (z okresu kredy) itd. Ze skamielin roślinnych wymienić należy: paprotnik Psilophyton (z okresu syluru), widłak Lepidodendron, skrzyp Sphenophylum oraz nagozalążkową roślinę Sphenopteris (z okresu karbonu).

Wiek skamieniałości

Paleontolog, podobnie jak geolog i archeolog, pracuje w obrębie dwu rodzajów czasów: „czasu względnego” i „czasu absolutnego”. Czas względny służy do uporządkowania zdarzeń w stosunku do jakiegoś innego zdarzenia; czas absolutny wskazuje przypuszczalny wiek w latach. W paleontologii rozpatrujemy okresy rzędu milionów lat.

Skamieniałości znajdujemy najczęściej w skałach osadowych. W skałach metamorficznych są one bardzo rzadkie i w zasadzie nierozpoznawalne. Wiek względny skał osadowych jest stosunkowo łatwy do określenia. Najstarsze warstwy skał (osadów) leżą najgłębiej w taki sposób, o ile tylko nie nastąpiło odwrócenie kolejności warstw, że każda warstwa jest młodsza od tej, na której leży, starsza zaś od tej, która ją przykrywa. Określenie absolutnego wieku skamieniałości jest problemem znacznie trudniejszym. Najstarsze dokumenty pisane przez człowieka sięgają zaledwie 5000 lat wstecz. Trzeba więc poszukać innych metod.

1. Metoda przyrostów rocznych w pniach drzew, którą często posługują się archeolodzy, pozwala sięgnąć głębiej w przeszłość o około 3000 lat.

2. Metoda warstwowa, która polega na liczeniu rocznych warstewek iłów warstwowych lub wstęgowych, na przemian jaśniejszych (w lecie) i ciemniejszych (w zimie), które odłożyły się w jeziorach położonych w pobliżu czwartorzędowych lodowców. Te osady pozwalają poznawać przeszłość aż do 15000 lat.

3. Procesy wykorzystujące rozkład promieniotwórczy dają się oceniać na podstawie zmian chemicznych, jakim ulegają skały.

Wiemy, że promieniotwórczy uran 238 przemienia się z czasem w trwały ołów 206; tor przechodzi w ołów 208, uran 235 (rodzina aktynowców) w ołów trwały 207, a węgiel 14 w azot. Porównując w badanych skałach zawartość ołowiu 206 z uranem, można określić wiek najstarszych nawet skał, mających ponad 3 miliardy lat. Węgiel C14 przemienia się szybciej niż uran, a może on być używany do oznaczania wieku skamieniałości sprzed 30000 lat, a nawet starszych.

Te określenia wieku są dość czułe, ale mogą zawierać błędy z przyczyn dotychczas nie znanych. Jeśli więc można zmierzyć dla jakiejś skały cztery stosunki: Pb 207 / Pb 206; Pb 208 / U 238; Pb 207 / U 235 i Pb 208 / Th 232 oblicza się z nich cztery liczby wieku skały, które powinny być jednakowe, często jednak występują między nimi znaczne różnice. Jednakże zgodne rezultaty, jakie się też niekiedy otrzymuje, dają już trafny pogląd na wiek zjawisk geologicznych.

6.Informacje prawne

Karta zbieracza i kolekcjonera minerałów

W poprzednich rozdziałach przedstawione zostały podstawowe wiadomości o genezie, cechach fizyczno-chemicznych, klasyfikacji i miejscu występowania kamieni szlachetnych. Ten rozdział zawiera natomiast informacje prawne i niezbędne wiadomości praktyczne.

Zbieractwo jest najstarszą i najtańszą metodą eksploatacji minerałów i surowców jubilerskich, które najczęściej występują w złożach w stanie silnego rozproszenia. Pozwala ono bez wprowadzania dodatkowych robót górniczych ochronić przed zniszczeniem pewną część cennych surowców. Zbieractwo uprawiane hobbystycznie w połączeniu z turystyką jest zarazem nową, coraz powszechniejszą formą rekreacji i krajoznawstwa łączącego się z elementami poznania walorów przyrodniczych regionu. Jako ekstensywna forma korzystania z zasobów przyrody, przy spełnianiu pewnych wymogów nie stanowi i nie powinno stanowić zagrożenia dla środowiska przyrodniczego. Jednocześnie stanowić może ważny element racjonalnej gospodarki złożem.

Jednakże, aby zbieractwo mogło dobrze spełniać swoją rolę bez naruszania wymogów ochrony środowiska, zasad bezpieczeństwa, wymogów organizacyjnych i przepisów prawnych, istnieje pilna potrzeba ujęcia ruchu zbieraczy minerałów w pewne ramy organizacyjne. Rolę tę spełnia Karta zbieracza i kolekcjonera minerałów, której wprowadzenie pozwoli także zintensyfikować pozyskiwanie okazów mineralogicznych, surowców jubilerskich, rzadkich okazów geologicznych i skamielin.

Projekt karty zbieracza i kolekcjonera minerałów opracowany przez Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi, po uwzględnieniu zgłoszonych w czasie szerokiej konsultacji uwag i wniosków, został zatwierdzony uchwałą Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk o Ziemi w dniu 15.04.1981 r. Ustalając regulamin Karty zbieracza i kolekcjonera minerałów kierowano się zasadą, iż zbieracze i kolekcjonerzy minerałów mają moralny oraz społeczny obowiązek przyczyniania się do racjonalnej gospodarki zasobami złóż, a także kierowania się w swoim postępowaniu zasadami ochrony środowiska.

Karta określa ogólne zasady pozyskiwania minerałów oraz ustala prawa i obowiązki jej posiadacza.

I. Zasady ogólne

1. Kartę wydaje Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk o Ziemi lub upoważnione przez niego Oddziały terenowe.

2. Podstawą do wydania karty jest:

a) posiadanie odpowiednich kwalifikacji stwierdzonych decyzją komisji powołanej przez ZG PTPNoZ lub ukończenie specjalistycznego kursu i złożenie egzaminu przed komisją powołaną przez ZG albo przez upoważniony Zarząd Oddziału PTPNoZ.

b) złożenie uroczystego przyrzeczenia o postępowaniu zgodnym z zasadami określonymi w karcie.

c) ważne członkowstwo PTPNoZ.

d) uiszczenie opłaty za Kartę w wysokości ustalonej przez ZG.

3. Osobom posiadającym odpowiednie przygotowanie zawodowe lub szczególnie zasłużonym dla zbieractwa kamieni może być na wniosek geologa wojewódzkiego, Oddziału PTPNoZ lub Polskiego Towarzystwa Mineralogicznego nadana honorowo Karta zbieracza i kolekcjonera minerałów. Zasady określone w punkcie 2 nie mają wtedy zastosowania.

4. Karta wydawana jest na okres lat 5 i musi być potwierdzana corocznie przez organ wydający kartę.

5. Jednostki wydające Karty zobowiązane są do prowadzenia ich rejestru.

6. Warunkiem prolongowania Karty jest spełnienie wymogu określonego w punkcie 2c.

7. Utrata ważności Karty następuje wskutek:

a) decyzji organu wydającego Kartę o utracie jej ważności na skutek naruszania jej postanowień.

b) dobrowolnego zrzeszenia się.

c) upływu terminu ważności Karty.

II. Uprawnienia posiadacza Karty

1. Penetracja dowolnego terenu z wyjątkiem terenów zamkniętych (m.in. parki narodowe, rezerwaty przyrody, zamknięte uprawy ogrodnicze, rolne i leśne) i gruntów prywatnych.

2. Pozyskiwanie okazów mineralogicznych, surowców i jubilerskich, rzadkich okazów geologicznych, skamielin z powierzchni terenu, nieczynnych wyrobisk i hałd, odsłonięć terenowych, koryt rzek i potoków.

3. Wstęp na tereny czynnych odkrywkowych zakładów górniczych celem pozyskania okazów, po uprzednim uzyskaniu zgody kierownika ruchu zakładu górniczego.

4. Prawo do uzyskania potwierdzenia od geologa wojewódzkiego o dokonanym odkryciu wystąpień minerałów.

5. Korzystania na zasadach ulgowych z urządzeń do obróbki kamieni, będących wyposażeniem PTPNoZ.

6. Pierwszeństwo w prezentowaniu kolekcji zebranych okazów mineralogicznych na wystawach i giełdach organizowanych przez PTPNoZ.

7. Korzystanie z porad, konsultacji i ekspertyz organów i jednostek PTPNoZ.

III. Obowiązki posiadacza Karty

1. Prowadzenie pozyskiwania minerałów w sposób nie naruszający przepisów ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska, prawa geologicznego, prawa górniczego oraz przepisów o bezpieczeństwie i higienie pracy.

2. Stałe uzupełnianie wiedzy fachowej.

3. Pozostawianie po sobie penetrowanego terenu w należytym stanie i przypominanie o tym obowiązku tym, którzy go zaniedbują.

4. Sporządzanie ustalonych meldunków i dokumentów dla jednostki, która wydała Kartę, a w szczególności informowanie o:

a) dokonanym odkryciu złoża mogącego mieć wartość użytkową.

b) obiektach przyrodniczych, o szczególnych walorach i wartościach naukowych, w celu wzięcia ich pod ochronę.

c) znalezieniu okazu mogącego mieć wartości naukowe, w celu umieszczenia go w muzeum.

d) zauważonych nieprawidłowościach w gospodarowaniu zasobami surowców mineralnych i naruszeniach środowiska, w celu podjęcia skutecznych interwencji.

5. Inspirowanie działań zmierzających do rekonstrukcji i rewaloryzacji krajobrazu.

6. Odpowiedzialność cywilna i karna za wyrządzone szkody.

7. Zbywanie pozyskiwanych okazów tylko jednostkom skupu, wyznaczonym przez Prezesa Centralnego Urzędu Geologii lub muzeum krajobrazowym.

Informacje o trybie i sposobie uzyskania Karty zbieracza i kolekcjonera minerałów uzyskać można w Zarządzie Głównym i w Oddziałach Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk o Ziemi.

Wykaz jednostek uprawnionych do skupu kamieni szlachetnych i ozdobnych:

Wymienione jednostki mogą prowadzić ponadto terenowe punkty skupu, których adresy można uzyskać w jednostkach centralnych.

Skup kamieni od zbieraczy odbywa się anonimowo; za dostarczone okazy uzyskać można wynagrodzenie według cennika ustalonego decyzją nr 4/78 Dyrektora Naczelnego Kombinatu Wyrobów z Metali Szlachetnych i Platerów Polsrebro z dnia 28 stycznia 1978 r. na podstawie upoważnienia nr 60/77 Przewodniczącego Państwowej Komisji Centralnej.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Minerały wszystko cz 3
Minerały wszystko cz 1
prawo, fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
MIŁOŚĆ DO WSZYSTKICH cz druga bis
Tematy Zaliczeniowe, fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
PYTANIA NA ZALICZENIE Z FIZYKOTERAPII, fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
biologia, fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
KINZO(1), fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
15112006, fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
Oskrzela, fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
FIZ, fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
Wyklad z fizykoterapii 25.10, fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
Witam, fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
cwiczenia rozluzniajace, fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
sledziona , fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
KINEZYTERAPIA- wykład 3, fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
KINZO, fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2
MIŁOŚĆ DO WSZYSTKICH cz druga zmod, Teksty, Miłość
fizykoterapia 08112006, fizjoterapia materiały WSZYSTKO cz.2

więcej podobnych podstron