Antropologia kultury - wykład 5:

WIERZENIA I OBYCZAJE W KULTURZE BUDDYJSKIEJ

ZESTAW ZAGADNIEŃ:

1. Buddyzm - dane statystyczne

2. Geneza buddyzmu i jego historyczny rozwój

3. Trzy wielkie odłamy buddyzmu:

• therawada (hinajana) - buddyzm pierwotny

• mahajana - buddyzm reformowany i buddyzm zen

• wadźrajana - buddyzm tybetański (lamaizm)

4. Kanon buddyjski - Tripitaka

5. Nauka Buddy:

• Cztery Szlachetne Prawdy

• Ośmioraka Ścieżka

• Prawo powstawania w zależności

• Doktryna trilakszana: anitja, duhkha, anatman

• Reinkarnacja i prawo karmana

• Nauka o wyzwoleniu - nirwana

6. Dekalog buddyjski

7. Święta i rytuały buddyjskie: Święto Kwiatów, Wesak, Monlam, Festiwal maślanych posągów, rytuały pogrzebowe

BUDDYZM - DANE STATYSTYCZNE

(wykresy, tabele, mapa)

GENEZA BUDDYZMU I JEGO HISTORYCZNY ROZWÓJ

BUDDYZM - jedna z trzech wielkich religii światowych, założona przez historycznego Buddę (SIDDHARTA GAUTAMA) w VI - V wieku p.n.e.

Siddharta Gautama (566 lub 563 - 480) - syn księcia z rodu Śakjów, którego niewielkie księstwo leżało na przedgórzu Himalajów (dzisiejszy Nepal), wybrał życie wędrownego ascety i był znany jako ŚAKJAMUNI - ,,milczący mędrzec z rodu Śakjów''.

Podczas medytacji w wieku ponad trzydziestu lat osiągnął OŚWIECENIE - stając się Buddą - czyli ,,oświeconym'', ,,przebudzonym'' i zaczął głosić nauki wędrując z jednej miejscowości do drugiej i gromadząc wokół siebie coraz więcej uczniów.

Historyczny rozwój buddyzmu - cztery wielkie okresy:

I. OKRES PRABUDDYZMU (6-5 w. Przed Chr.) - nauki głosił Budda a jego uczniowie dalej je rozprzestrzeniali

II. OKRES PODZIAŁU NA SZKOŁY (od połowy 4 w. Przed Chr.) - różniące się interpretacją nauki (hinajana - 18 szkół); mają miejsce sobory

III. POWSTANIE MAHAJANY (1 w. Po Chr.): dwa wielkie kierunki - Madhjamaka (Droga Środkowa) i Jogaćara (,,ćwiczenie jogi'' - szkoła ucząca poznania)

IV. POWSTANIE BUDDYZMU TYBETAŃSKIEGO (po 7 w. n.e.) - wadźrajana

Po 7 w. buddyzm wygasł praktycznie w kraju jego pochodzenia, Indiach

Od ok. 3 w. przed Chr. doszło do rozprzestrzenienia się buddyzmu na terenach położonych poza Indiami. Dopasowywał się on do lokalnych warunków.

Dziś HINAJANA i jej szkoła THERAWADA rozprzestrzenione są na:

Cejlonie (Sri Lanka), w Tajlandii, Birmie, Kambodży i Laosie

MAHAJANA - Chiny, Japonia, Wietnam, Korea

WADŹRAJANA - Tybet, Mongolia, Japonia

TRZY WIELKIE ODŁAMY BUDDYZMU

HINAJANA (,,mały wóz'') - Therawada (nauka najstarszych w zakonie):

• wskazuje przede wszystkim drogę do wyzwolenia (nirwana)

• spekulacje filozoficzne nie odgrywają żadnej roli (uważane są za przeszkodę)

• daje analizę sytuacji ludzkiej, natury istnienia i struktury osobowości

• wskazuje metody, które mogą doprowadzić do zniesienia cierpienia

• cierpienie, z którego trzeba się wyzwolić, jest uważane za realne

• wyzwolenie z kołowrotu wcieleń i osiągnięcie nirwany uważa za najwyższy cel

• można go osiągnąć jedynie przez odwrócenie się od świata i pokonanie cierpienia własnymi siłami

• w tym celu wyznawca hinajany musi wybrać bezdomność, tj. prowadzić życie mnicha

• osiągnięcie nirwany przez świeckiego nie jest możliwe

• ideałem hinajany odpowiadającym tym podstawowym założeniom jest ARHAT - święty, który mocą własnej siły zdobył wyzwolenie dla siebie samego (indywidualizm zbawienia)

• Budda jest uważany za osobistość historyczną, człowieka i nauczyciela, a nie za istotę transcendentną

MAHAJANA (,,wielki wóz''):

• wyzwolenie ma charakter wspólnotowy - wyznawcy mahajany chcą osiągnąć oświecenie, aby móc działać dla dobra wszystkich istot

• ideałem jest BODHISATTWA, którego najwybitniejszą cechą jest miłosierdzie (karuna)

• bodhisattwa udziela czynnej pomocy i jest gotów wziąć na siebie cierpienia wszystkich istot, a swe zasługi karmiczne przenieść na inne istoty

• mniejszy nacisk jest położony na życie klasztorne, w związku z czym wyzwolenie (nirwanę) może osiągnąć każdy

• można liczyć na czynną pomoc buddów i bodhisattwów

• Budda jest uważany za istotę transcendentną (doktryna trikaja - trzech ciał buddy)

• DHARMAKAJA - (,,ciało wielkiego ładu''): bezczasowe, nieprzemijające, pozbawione cech i wolne od wszelkiej dualności, duchowe ciało buddy, jego prawdziwa natura, wspólna wszystkim buddom, rzeczywistość transcendentna

• SAMBHOGAKAJA - (,,ciało zachwytu''): ciało buddów w ,,raju buddy'' (Czysta Ziemia), które rozkoszuje się prawdą w nim ucieleśnioną

• NIRMANAKAJA (,,ciało emanacji''): ciało ziemskie, w którym buddowie ukazują się ludziom, aby spełnić swe postanowienie doprowadzenia wszystkich istot do wyzwolenia. Mają zadanie, by głosić naukę. Są drogowskazami na drodze ku wolności od cierpienia, ale nie mogą wiernych bezpośrednio tam przenieść. Jak wszyscy ludzie podlegają nędzy chorowania, starości i śmierci, jednakże posiadają niebiańskie oko i niebiański słuch.

NAJWAŻNIEJSZE SZKOŁY MAHAJANY:

• Madhjamika (wywodzi się od Nagardźuny - 2/3 w. n.e.)

• Jogaćara (założona przez Asangę - 4 w. n.e.)

• w Chinach: Chan (zen), Huayan, Tiantai (,,szkoła niebiańskiej platformy'', kontynuacja nauki Nagardźuny)

• zen (sanskrycki odpowiednik: dhjana) - skupienie umysłu i medytacja prowadzące do zniesienia rozróżnienia ,,ja/ty'', ,,podmiot/przedmiot'', ,,prawdziwy/fałszywy''

• szkoły zen: kegon, tendai, amidyzm

WADŹRAJANA - BUDDYZM TYBETAŃSKI - LAMAIZM (,,wóz diamentowy'', ,,wadźra'', tybet. ,,dorje''- diament - symbol niezniszczalnego, Prawdziwa Rzeczywistość - śunjata: pustka, nieprzemijająca nie stworzona, nieskalana). Rozwinął się z nauk mahajany i wraz z nią przedostał się z Indii do Tybetu, Chin i Japonii.

Cechy charakterystyczne:

• rytualizm i praktyki magiczne

• symbolika światła i kulty seksualne

• wtajemniczenie w praktykę medytacyjną związaną z określonym bóstwem i wynikające z tego w sposób nieuchronny zobowiązania

• recytacja MANTR (naładowana mocą sylaba lub następstwo sylab, które dają wyraz określonym siłom kosmicznym i aspektom buddy; jest środkiem pomocniczym chroniącym umysł)

• obserwacja MANDALI (,,krąg, łuk, odcinek'': symboliczne przedstawienie sił kosmicznych w dwu lub trójwymiarowej formie; środek pomocniczy w medytacji)

• specjalne gesty rytualne (MUDRY: ,,pieczęć, znak'')

• zniesienie wszelkiego dualizmu, doświadczenie w oświeceniu fundamentalnej jedności

KANON BUDDYJSKI - TRIPITAKA: w całości zachował się jedynie ,,kanon palijski'' (pali - dialekt indyjski wywodzący się z sanskrytu). Z pism innych szkół zachowały się jedynie przekłady na język chiński. Najstarszy katalog z 518 r. n.e. wymienia 2113 dzieł. Kanon ten wydrukowano po raz pierwszy w 972 roku: KANGYUR/TENGYUR - ,,tłumaczenie objawienia Buddy'' - tybetański przekład kanonu z sanskrytu: ponad 300 tomów

TRIPITAKA (,,trójkosz'') - trzy części:

WINAJA-PITAKA - ,,kosz dyscypliny'': reguły i zarządzenia dotyczące życia mnichów (277 reguł) i mniszek (311 reguł)

SUTRA-PITAKA - ,,kosz pism'' - zawiera ponad 10 tysięcy kazań i dyskursów, które wygłosił Budda do swoich najbliższych uczniów

ABHIDHARMA-PITAKA - ,,kosz szczególnej nauki'' - zawiera teksty dotyczące filozoficznych aspektów nauki Buddy

NAUKA BUDDY:

CZTERY SZLACHETNE PRAWDY:

• prawda o cierpieniu (duhkha)

• prawda o powstaniu cierpienia

• prawda o zniesieniu cierpienia

• prawda o drodze prowadzącej do zniesienia cierpienia

OŚMIORAKA ŚCIEŻKA (ścieżka wiodąca do wyzwolenia z cierpień):

• właściwe rozumienie - zrozumienie Czterech Szlachetnych Prawd i nieosobowości istnienia (anatman)

• właściwe postanowienie - postanowienie wyrzeczenia się, postanowienie życzliwości i nieszkodzenia istotom żyjącym

• właściwa mowa - unikanie kłamstwa, obmowy i plotek

• właściwe działanie - wyrzeczenie się działań, które uchybiają obyczajności (śila)

• właściwe zarobkowanie - wyrzeczenie się zawodu przynoszącego szkodę innym istotom, jak rzeźnik, myśliwy, handlarz bronią, środkami oszałamiającymi itp.

• właściwy wysiłek - popieranie karmicznie zbawiennego i unikanie karmicznie niezbawiennego

• właściwa uwaga - nieustanne uważanie na ciało, zmysły, myśli i przedmioty myśli

• właściwe skupienie - skupienie umysłu, który osiąga swój punkt szczytowy w Czterech Stopniach Medytacji (dhjana)

PRAWO POWSTAWANIA W ZALEŻNOŚCI (pratitja-samutpada) - 12 części:

• NIEWIEDZA (awidja) - niepoznanie Czterech Szlachetnych Prawd i natury cierpienia istot, które warunkują formowanie i zamiary czynów

• ZAMIARY POPRZEDZAJĄCE CZYN (samskara: ,,odbicie, skutek'', ,,psychiczne siły kształtujące czyn'') - mogą być dobre, złe lub neutralne i odnoszą się do czynów cielesnych, językowych i myślowych - warunkują świadomość w następnym życiu jednostki

• ŚWIADOMOŚĆ (widźńana) - po śmierci istoty nie wyzwolonej świadomość ta wraca do łona matki i staje się przyczyną powstania ,,imienia i formy'', czyli składników cielesnego i duchowego

• CIELESNE I DUCHOWE (namarupa: ,,nazwa/forma'') - nowe empiryczne stworzenie, składające się z pięciu skandha (,,grupa, nagromadzenie'') - określenie pięciu grup, które łącznie stanowią wszystko to, co jest zwykle uważane za osobowość: cielesność, uczucia, postrzeganie, psychiczne siły kształtujące (samskara), świadomość (widźńana). Grupy te określa się jako grupy przywierania, ponieważ - poza przypadkiem arhatów i buddów - przywierają do nich żądze (tryszna) i tak się ich trzymają, że staja się one obiektem przywiazania i powodują cierpienie. Cechami skandha są: rodzenie się, starość, śmierć, trwanie i przemiana. To, jakie łono matki wybierze sobie świadomość, jest zdeterminowane jej jakością, która zależy od zamiarów czynów. W zależności od namarupa powstaje Sześć Podstaw

• SZEŚĆ PODSTAW (szadajatana) - sześć obszarów obiektów zmysłowych: wzroku, słuchu, powonienia, smaku, odczuć ciała i obiektów psychicznych, które stworzeniu ujawniają się po narodzeniu, by uwarunkować zetknięcie z otaczającym światem

• ZETKNIĘCIE Z OTACZAJĄCYM ŚWIATEM (spraśa) - wywołuje wrażenia

• WRAŻENIA (wedana) - z których dla niewiedzącego wyrasta pożądanie

• POŻĄDANIE (tryszna) - wyróżnia się: pożądanie zmysłowe, żądzę bycia i żądzę samozniszczenia. Niewiedza i pożądanie prowadzą po śmierci jednostki do powrotu do łona matki

• POWRÓT DO ŁONA MATKI (upadana) - gdzie powstaje nowe istnienie

• NOWE ISTNIENIE (bhawa) - któremu towarzyszy urodzenie się

• URODZENIE SIĘ (dźati) - do nowego pełnego cierpień istnienia, które przez starość i śmierć znajdzie swój koniec

• ŚMIERĆ (dźara)

Cały kompleks uwarunkowań obejmje 3 egzystencje:

• pojęcia 1-2 odnoszą się do przeszłej egzystencji

• pojęcia 3-7 odnoszą się do uwarunkowań

• pojęcia 8-10 odnoszą się do owoców obecnego życia

• pojęcia 11-12 odnoszą się do przyszłego życia

DOKTRYNA TRILAKSZANA (trzy cechy) - określenie trzech cech wszystkiego, co powstało jako uwarunkowane:

PRZEMIJALNOŚĆ (anitja: niestałość) - na przemijalności opiera się zdolność odczuwania cierpienia bytu, ponieważ takie zjawiska jak powstawanie, istnienie i przemijanie, które stanowią o przemijalności, są same w sobie cierpieniem

CIERPIENIE (duhkha)

BEZOSOBOWOŚĆ (anatman) - nie-ja, nieistotność: żadne ja w sensie jakiejś substancji nieprzemijającej, wiecznej, jednolitej i niezależnej nie istnieje wewnątrz indywidualnego istnienia

REINKARNACJA I PRAWO KARMANA

NAUKA O WYZWOLENIU - NIRWANA

NIRWANA - ,,zgaśnięcie'' - cel praktyk duchowych we wszystkich kierunkach buddyzmu

• w HINAJANIE - wyłączenie się z kołowrotu dalszych wcieleń i wstąpienie w całkowicie odmienny sposób istnienia; przezwyciężenie żądzy, nienawiści i urojenia, i uspokojenie pragnienia działania

• w MAHAJANIE - doświadczenie jedności z absolutem i szczęśliwości oraz wolności od więzów iluzji, uczuć i namiętności

DEKALOG BUDDYJSKI (śila: ,,zobowiązania, przykazania'') - dyrektywy etyczne regulujące postępowanie mnichów, mniszek i świeckich:

• unikanie zabijania (ahimsa)

• nie branie tego, co nie zostało dane

• unikanie niedozwolonych czynów seksualnych

• unikanie nieprawej mowy

• powstrzymywanie się od spożywania napojów oszałamiajacych

• unikanie po południu spożywania pokarmów stałych

• unikanie muzyki, tańca, widowisk i innych przyjemności

• wystrzeganie się stosowania perfum i ozdób

• unikanie spania w wysokich i miękkich łożach

• unikanie stykania się z pieniędzmi i innymi przedmiotami wartościowymi

PARAMITA (,,to, co osiąga inny brzeg'', ,,doskonalość'') - cnoty buddyjskie:

• DANA-PARAMITA (,,dar, jałmużna, ofiara'') - radość z dawania, szczodrość, dobroczynność i dawanie przedmiotów materialnych i wsparcie duchowe; okazywanie współczucia i przyjaźni, niezatrzymywanie zdobytych zasług dla siebie

• ŚILA-PARAMITA (obyczajność)

• KŚANTI-PARAMITA (cierpliwość)

• WIRJA-PARAMITA (wysiłek)

• DHJANA-PARAMITA (medytacja)

• PRADŹŃA-PARAMITA (mądrość)

ŚWIĘTA I RYTUAŁY BUDDYJSKIE:

WESAK (,,potrójne święto'') - święto urodzin historycznego Buddy, jego oświecenia i wstąpienia do nirwany

HANAMATSURI (,,Święto Kwiatów) - święto urodzin Buddy Śakjamuniego

LOSAR (Lo-gsar) - tybetańskie święto noworoczne (trwa 4 dni) kończy się ceremonią MONLAM CZHEN-MO - ,,wielkie święto modlitwy'', trwające trzy tygodnie, którego punktem kulminacyjnym jest

ŚWIĘTO MASŁA (maślanych posągów)

GUTOR - tybetańskie święto przednoworoczne - buddyści rozmyślają o wszystkich złych momentach przeszłego roku i usuwają je z pamięci

POSON - upamiętnia wprowadzenie na Sri Lance buddyzmu w III w. przed hr. Przez mnicha buddyjskiego Mahindę

BON (,,wiszący do góry nogami'') - najbardziej radosne i swawolne święto buddyjskie - japońscy buddyści wspominają wszystkich swoich zmarłych, składają na ołtarzach ofiarę z jedzenia i tańczą taniec bon

PARAWANA (koniec pory deszczowej) - buddyści zdobią swe domy i świątynie światłami. Przez cały miesiąc odbywają się uroczystości zwane KATHINA - ludność ofiaruje mnichom szaty z surowej bawełny

DAWANIE JAŁMUŻNY (giving alms: Tajlandia) - fotosy w Intrnecie

UPOSATHA (,,post'') - poświęcony refleksji religijnej świeckich żyjących poza klasztorami, którzy w te dni oddają się surowym praktykom

UROCZYSTOŚCI NA DRODZE ŻYCIA:

ŚLUBY MNISZE

CEREMONIA ZAŚLUBIN

ŚMIERĆ I POGRZEB

---