Formy organizacyjno-prawne spółek i ich charakterystyka.
Na obecnym etapie rekonstrukcji gospodarki spółki stają się dominującym podmiotem gospodarki narodowej. Spotka jest umownym związkiem osób (wspólników) i ich kapitałów w celu prowadzenia zarobkowej działalności gospodarczej. Z definicji wynika, że spółka ma następujące cechy:
- jest umową pomiędzy wspólnikami, - wspólnicy wnoszą wkład kapitałowy,
- przedmiotem jej działalności jest głównie działalność gospodarcza,
- wspólnicy maj ą wytyczony cel,
- wspólnicy uzyskuj ą odpowiedni zysk od wniesionego kapitału.
Stronami umowy spółki są wspólnicy, którymi są osoby fizyczne lub osoby prawne, a także jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej. Przedmiotem wkładu kapitałowego może być wniesienie na własność spółki kwoty pieniężnej, jak i wartości rzeczowych - wkładów niepieniężnych np. nieruchomości, ruchomości, wierzytelności. Wkłady rzeczowe określa się mianem aportów. Wycena aportów nie powinna być zawyżona ani zaniżona. Zawyżenie wartości aportów obniża realną wartość kapitału zakładowego co
wprowadza w błąd wierzycieli. Zaniżenie wartości aportów wzbogaca niesłusznie pozostałych wspólników. Wspólne prowadzenie działalności gospodarczej cechuje dążenie do maksymalizacji zysku, głównie poprzez zwiększenie rozmiaru działalności gospodarczej. Wspólnicy łączą swe kapitały i wysiłki, albowiem każdy z nich z osobna nie byłby w stanie prowadzić przedsiębiorstwa w rozmiarze zamierzonym przez spółkę. Z punktu widzenia prawa rozróżnia się:
spółki handlowe (prawa handlowego).
spółki cywilne (prawa cywilnego).
Spółki handlowe działają według przepisów kodeksu handlowego z 1934 roku. Spółki handlowe, z punktu widzenia zakresu odpowiedzialności wspólników wobec wierzycieli spółki, dzieli się na:
- spółki osobowe,
- spółki kapitałowe.
Spółki osobowe opierają swą działalność w zasadzie na osobistej pracy wspólników w przedsiębiorstwie spółki. Wspólnicy ponoszą pełną odpowiedzialność cywilną za zobowiązania spółki. Do tych spółek zalicza się spółkę jawną i komandytową.
Spółki kapitałowe odpowiadają za zobowiązania wobec wierzycieli tylko kapitałem spółki, a więc wkładami wspólników. Wspólnicy natomiast nie odpowiadają swoim majątkiem osobistym za zobowiązania spółki wobec wierzycieli. Do tych spółek zalicza się spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością i spółkę akcyjną.
Spółki cywilne działają wg przepisów kodeksu cywilnego (art. 860-875). Ponadto ze względu na szczególny charakter spółki i szczególne uregulowania prawne, na obecnym etapie, rozróżnia się spółki:
- jednoosobowe,
- ciche,
- podmiotów zagranicznych i z ich udziałem (joint venture - wspólne przedsięwzięcie).
Jak wynika z przeprowadzonej klasyfikacji do spółek handlowych zalicza się: - spółkę jawną,
- spółkę komandytową,
- spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością (spółka z o.o.),
spółkę akcyjną (SA).
Spółka jawna jest przedsiębiorstwem zarobkowym, prowadzonym we wspólnym imieniu przez dwóch lub kilku wspólników, odpowiadających solidarnie całym swym majątkiem wraz ze spółką za jej długi. Spółka jawna powstaje na podstawie umowy, która powinna być zawarta na piśmie. Prowadzenie spraw spółki jest prawem i obowiązkiem każdego wspólnika, z tym, że na mocy umowy spółki lub uchwały wspólników zarząd spółką może przysługiwać tylko niektórym wspólnikom. Jednak w sprawach przekraczających zakres zwykłych czynności spółki potrzebna jest zgoda wszystkich wspólników.
Z tytułu udziału w spółce wspólnik ma prawo do:
- udziału w zysku za dany rok obrachunkowy,
- odsetek od udziału w wysokości od 4 do 100%,
- zwrotu wydatków poniesionych w sprawach spółki.
Zewnętrznym wyróżnikiem spółki jawnej jest nazwa jej przedsiębiorstwa, w której powinny wystąpić nazwiska wszystkich wspólników a przynajmniej jednego z dodatkiem, że jest to spółka, np. Warsztat Mechaniczny M. Walczak i Spółka lub Wytwórnia Zabawek l. Pieprzyk i Synowie.
Spółka jawna podlega rejestracji w rejestrze handlowym prowadzonym przez sądy rejonowe. Mimo rejestracji nie ma ona osobowości prawnej, bo przepisy kodeksu handlowego nie przewidują dla spółek jawnych nabycia osobowości prawnej, ponieważ nie posiada ona typowych cech osoby prawnej, szczególnie ze względu na odpowiedzialność wspólników całym swym majątkiem za zobowiązania spółki. Mimo braku osobowości prawnej spółka
jawna posiada pewne uprawnienia charakterystyczne dla osób prawnych, np. ma zdolność sądową (występowanie w procesie cywilnym w charakterze strony).
Spółka komandytowa jest przedsiębiorstwem, w którym część wspólników odpowiada za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem, jak w spółce jawnej, część zaś (co najmniej jeden wspólnik) nie podejmując ryzyka odpowiedzialności całym majątkiem - określa z góry maksymalną granicę swej odpowiedzialności. Taki wspólnik nazywa się komandytariuszem i nie ma prawa reprezentowania spółki. Ograniczona odpowiedzialność komandytariusza jest wpisywana do rejestru.
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością są obecnie w Polsce najliczniejszą grupą wśród spółek handlowych; na koniec 1995 roku stanowiły 95% ogółu zarejestrowanych spółek. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest formą organizowania małych i średnich przedsiębiorstw, przez niewielką lecz nie ograniczoną liczbę dobranych wspólników, którzy wnoszą wkłady kapitałowe, do wysokości których ponoszą za spółkę odpowiedzialność wobec wierzycieli.
Kapitał zakładowy spółki z o.o. musi wynosić minimum 4 tyś. zł. Dzieli się go na udziały nie mniejsze niż 50 zł. Wspólnicy wnoszą jeden lub więcej udziałów. Ponadto wspólnicy mogą mieć obowiązek spełniania odpłatnie powtarzających się świadczeń niepieniężnych, polegających na dostawie surowców spółce, wynajmie własnego lokalu itp. Wspólnikami mogą być osoby fizyczne i osoby prawne. Założenie przez wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością wymaga zawarcia umowy w formie aktu notarialnego. Tym samym powstaje w miarę trwała więź członków spółki.
Organami spółki z o.o. są:
- zgromadzenie wspólników,
- rada nadzorcza lub komisja rewizyjna,
- zarząd.
Na zgromadzeniu wspólników zapadają uchwały dotyczące wszystkich ważnych spraw spółki, np. rozpatrzenie i zatwierdzenie sprawozdania z działalności, bilansu oraz rachunku zysków i strat, postanowienia dotyczące roszczeń, zbycia lub wydzierżawienia przedsiębiorstwa spółki lub jej nieruchomości, zmiana umowy spółki, rozwiązanie spółki. Uchwały są podejmowane w zasadzie zwykłą większością głosów, z tym że wspólnicy dysponuj ą różną ilością głosów w zależności od wniesionych udziałów.
Rada nadzorcza lub komisja rewizyjna jako organ nadzorczy powoływana jest w spółkach, w których kapitał zakładowy przewyższa 25 tyś. zł, a wspólników jest więcej niż 50. Do obowiązków rady (komisji) należy stały nadzór nad działalnością spółki, badanie bilansów, rachunków zysków i strat oraz sprawozdań zarządu. W przypadku niepowołania organu nadzorczego kontrolę zarządu może sprawować każdy wspólnik. Zarząd jest organem kierującym spółką i reprezentującym ją na zewnątrz. Składa się z jednego lub większej liczby członków wybranych przez zgromadzenie wspólników. Członkowie zarządu ponoszą solidarną odpowiedzialność majątkową za szkody wyrządzone
w sposób zawiniony. Z tytułu udziału w spółce wspólnik ma prawo do zysku proporcjonalnie do wniesionych udziałów kapitałowych.
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością może przyjąć dowolną nazwę z dodatkiem „Spółka z o.o." Spółka z o.o. podlega rejestracji sądowej i z tą chwilą uzyskuje osobowość prawną. Spółka z o.o. w szczególnych przypadkach maże być jednoosobowa. Jednoosobowa spółka z o.o. powstaje wtedy gdy:
- kapitał zakładowy spółki posiada jedna osoba. Dzieje się tak najczęściej w przypadku wycofania się ze spółki wszystkich pozostałych wspólników i nabycie ich udziałów przez jednego wspólnika, a likwidacja spółki jest niecelowa,
- jedna osoba zakłada spółkę z o.o. Jest to podyktowane tym, że osoba zakładająca spółkę chce ograniczyć swoje ryzyko do odpowiedzialności w granicach wniesionego kapitału zakładowego.
Spółka akcyjna stanowi formę organizowania dużych przedsiębiorstw przez
zgromadzenie dużego kapitału w drodze emisji i sprzedaży akcji. Akcja jest dokumentem wystawionym przez spółkę, stwierdzającym uczestnictwo w spółce. Ma ona znaczenie papieru wartościowego. Nabywcę i posiadacza akcji zwie się akcjonariuszem. Za zobowiązania spółka akcyjna odpowiada tylko swoim majątkiem. Wyłączona jest osobista odpowiedzialność akcjonariuszy. Ze względu na fakt możliwości sprzedaży akcji przez akcjonariusza, luźny jest jego kontakt ze spółką. Kodeks handlowy wymaga, aby założycielami spółki akcyjnej były co najmniej trzy osoby, z wyjątkiem jednoosobowych spółek Skarbu Państwa lub związku samorządu terytorialnego. Kapitał akcyjny spółki, który jest odpowiednikiem kapitału zakładowego w innych typach spółek, musi wynosić minimum 100 tyś. zł, a dolna granica wartości nominalnej akcji l zł.
Akcjonariuszem może być osoba fizyczna lub prawna, która nabywa akcje. Spółka akcyjna powstaje w drodze aktu notarialnego.
Organami spółki akcyjnej są:
- walne zgromadzenie akcjonariuszy,
- rada nadzorcza i komisja rewizyjna,
- zarząd.
Najwyższą władzą spółki jest walne zgromadzenie. Podejmuje ono decyzje w
najważniejszych sprawach spółki oraz wybiera pozostałe organy spółki. Prawo uczestniczenia w walnym zgromadzeniu maj ą akcjonariusze, którzy mogą udokumentować posiadanie akcji.
Ilość posiadanych akcji decyduje o liczbie głosów. W zarządzie głos decydujący mają akcjonariusze posiadający tzw. kontrolny pakiet akcji. Spółka akcyjna może mieć oba organy nadzorcze tzn., radę nadzorczą i komisję rewizyjną. Obligatoryjna jest rada nadzorcza w spółce o kapitale akcyjnym ponad 500 tyś. zł. Zadania organów nadzorczych są podobne jak w spółce z o.o. Zarząd spółki akcyjnej jest zawsze organem kolegialnym kierującym spółką i reprezentującym ją na zewnątrz. Z tytułu posiadanych akcji akcjonariusze mają prawo do dywidendy, która uzależniona jest od wielkości osiąganego zysku przez spółkę akcyjną.
Spółka akcyjna może przyjąć dowolną nazwę, zawsze jednak powinna zawierać dodatek „spółka akcyjna" lub skrót: S A. Spółka akcyjna podlega wpisaniu do rejestru i z tą chwilą uzyskuje osobowość prawną.
Spółki z o.o. i spółki akcyjne mogą być na terenie naszego kraju prowadzone przez podmioty zagraniczne, lub z ich udziałem, z tym, że wkład podmiotów zagranicznych nie może być niższy niż 20% kapitału zakładowego (akcyjnego) spółki i wynosić minimum 50 tyś. zł. Podmiotami zagranicznymi uprawnionymi do uczestnictwa w spółkach na terenie kraju mogą być zarówno osoby fizyczne mieszkające za granicą, jak i osoby prawne mające siedzibę za granicą po uzyskaniu zezwolenia Ministra Skarbu Państwa. W stosunku do tych spółek wydano szereg szczegółowych przepisów. Przepisy dotyczące spółek podmiotów zagranicznych i z ich udziałem (joint venture) maj ą na celu stworzenie stabilnych warunków do dalszego rozwoju wzajemnie korzystnej współpracy kapitałowej między podmiotem krajowym i zagranicznym oraz zagwarantowanie podmiotom zagranicznym ochrony ich własności.
Spółki cywilne są formą trwałego, zorganizowanego współdziałania dwu lub więcej osób na podstawie zawartej umowy, w celu osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego. Każdy wspólnik musi wnieść wkład, a za pracę wspólnika nie przysługuje wynagrodzenie. Spółki cywilne podobne są do spółek jawnych - również nie maj ą osobowości prawnej, rejestruje się je w urzędzie gminy (a nie w sądzie). Udziałowcy odpowiadają całym swoim majątkiem za
zobowiązania spółki. Spółka cywilna jest formą korzystną dla prowadzenia prostej i ograniczonej działalności, np. małej hurtowni, zakładu rzemieślniczego.
Do lat osiemdziesiątych spółki funkcjonowały w naszym życiu gospodarczym tylko w wąskim zakresie. Spółki ukazywano bowiem jako klasyczny przykład kapitalistycznego wyzysku. Spółki działały przede wszystkim w handlu zagranicznym i gospodarce morskiej i byty to spółki z dużym udziałem Skarbu Państwa. Reforma gospodarcza z początku lat osiemdziesiątych zakładała celowość przywrócenia spółki jako ważnej i efektywnej formy prowadzenia działalności gospodarczej. Duży rozwój spółek rozpoczął się pod koniec lat
osiemdziesiątych. Spółki poza przedsiębiorstwami osób fizycznych, stały się najliczniejszą formą organizowania działalności gospodarczej. W 1995 r. zarejestrowanych było 4,4 tyś. przedsiębiorstw państwowych, 19,8 tyś. spółdzielni i aż 104,9 tyś. spółek. Zapoczątkowany ruch tworzenia spółek przynosi korzystne zmiany w życiu gospodarczym. Jest to droga przekształcania gospodarki planowej w gospodarkę rynkową. Spółki będą wypierać przedsiębiorstwa państwowe z ich dominującej roli. Można też zaobserwować ujemne tendencje w tworzeniu spółek, do których należą:
- spółki nomenklaturowe, tworzone przez osoby z tzw. nomenklatury partyjnej,
uzyskujące nieuzasadnione korzyści z mienia wnoszonego do spółki przez przedsiębiorstwa państwowe,
- spółki fakturowe, których działalność polega wyłącznie na zastąpieniu jednej faktury drugą, z doliczeniem wysokiej i nieuzasadnionej marży,
- spółki monopolowe, które są swoistą obroną starych struktur, polegającą na
przekształceniu się byłych zjednoczeń i zrzeszeń w spółki,
- spółki fikcyjne o małym kapitale zakładowym nie prowadzące w zasadzie działalności gospodarczej.