Trendy we współczesnej opiece instytucjonalnej
Opieka instytucjonalna w ostatnich latach wykazywała następujące tendencje:
coraz mniejsza liczba ośrodków stałego pobytu jak i dzieci umieszczanych w tych ośrodkach
zmiany w populacji dzieci oraz młodzieży umieszczanych poza domem
tworzenie niewielkich form
powstanie i szybki rozwój ekologicznej perspektywy
systematyzacja podejścia
potrzeba kontroli jakości
rosnące zróżnicowanie w oferowanych formach pomocy
W większości krajów Zachodniej Europy, zauważa się w ostatnich latach wyraźnie zmniejszającą się liczbę ośrodków stałego pobytu; np. w Szwecji niemal wszystkie tego typu instytucje zostały zastąpione przez intensywną pomoc pedagogiczną prowadzoną w rodzinach i tylko w wyjątkowych przypadkach nieskuteczności tych działań, dzieci były umieszczane w niedużych, specjalistycznych ośrodkach. To systematyczne odchodzenie od form opieki instytucjonalnej nie jest jednak związane ze zmianami zachodzącymi w populacji potencjalnych klientów, czyli na przykład - zmniejszającą się od II wojny światowej liczbą sierot - lecz z coraz bardziej zauważanym przez wielu badaczy, negatywnym wpływem tego rodzaju opieki na psychospołeczny rozwój dziecka. Redukcja tych ośrodków wiąże się również z innymi czynnikami:
zwiększenie tolerancji społeczeństwa na zachowania dewiacyjne
prężny rozwój różnych programów prewencyjnych
tendencja do zatrzymywania dzieci w ich środowisku domowym
Należy również zwrócić uwagę, iż wzrost profesjonalizmu w poszczególnych ośrodkach opieki oznacza również znaczny wzrost kosztów opieki prowadzonej w tych instytucjach. Aktualnie, powierzanie dzieci pod skrzydła opieki instytucjonalnej nie jest już rozumiane w sposób taki jak kiedyś - nie jest to rzecz naturalna, a wręcz przeciwnie - większość krajów uważa to za wyjście ostateczne. Skierowanie danego dziecka do takiej placówki jest poprzedzone rozważaniem wielu innych opcji, np. możliwość umieszczenia w rodzinie zastępczej. W wielu krajach placówki oferujące stałą opiekę zostały całkowicie zamknięte, natomiast w Belgii, w Niemczech czy we Włoszech, tradycyjny model całkowitej opieki zastąpiony został przez różne formy działania w środowisku lokalnym (np. programy opieki dziennej, samodzielne mieszkania pod nadzorem) oraz pracy z rodziną.
Okres dziesięciu lat, w których dzieci przebywały w instytucjach opieki, stwarzał coraz więcej problemów w ich sytuacji rodzinnej; odnotowano gwałtowny wzrost liczby rozwodów oraz pogorszenie się relacji miedzy rodzicami. Obecnie panuje więc tendencja zapewniania dzieciom opieki w rodzinach zastępczych albo organizowania różnych form pomocy środowiskowej, które zapobiegają ulokowaniu dzieci w zamkniętych instytucjach. Umieszczenie dziecka w takim ośrodku jest stosowane dopiero w sytuacji, gdy rodzina zastępcza i inne rozwiązania nie przyniosą pożądanych efektów. Należy tutaj zaznaczyć, iż młodzi ludzie posiadający poważne problemy są często kierowani do tych placówek z powodu obaw osób odpowiedzialnych za taką decyzję dotyczących tego, iż umieszczenie ich w rodzinie zastępczej nie da odpowiednich rezultatów. Warto również zwrócić uwagę, iż wychowankowie przebywający w tego typu ośrodkach, w wielu krajach stanowią przede wszystkim dorastającą młodzież, a nie małe dzieci i należy się spodziewać, iż liczba małych dzieci w tych instytucjach dalej będzie się zmniejszała.
Kolejnym trendem jest tendencja odchodzenia od dużych instytucji oraz tworzenie i rozwój niewielkich i samodzielnych ośrodków, co w wielu krajach doprowadziło do całkowitej likwidacji owych wielkich instytucji. Zazwyczaj proces ten zaczynał się od rozpadania się dużych struktur na mniejsze. Zdarzają się również sytuacje, iż kilka niedużych jednostek leży w jednym miejscu, lub gdy duże instytucje służą za centrum operacyjne dla sieci mniejszych i rozproszonych. Zatem muszą one być zakładane w zwykłych mieszkaniowych dzielnicach, z celem służenia niewielkiej grupie wychowanków. Takie ośrodki posiadają względną autonomię wobec organizacji nadrzędnych, natomiast wychowankowie ich mają możliwość korzystania ze wszystkich, dostępnych dla ogółu mieszkańców - przedmiotów użyteczności publicznej. Biorąc pod uwagę powyższe fakty, uznać należy, iż małe placówki w dużo większym stopniu sprzyjają działaniom zorientowanym na dziecko niż duże instytucje. Zmniejszenie liczby dzieci przebywających w ośrodkach całkowitej opieki doprowadzi również do zmniejszenia rozmiarów biurokracji kierowania tymi ośrodkami, co z kolei prowadzi do większej ilości czasu spędzanego z wychowankami przez wychowawców.
Obecnie, powszechnie uznanym jest również pogląd mówiący, iż wszelkie instytucje opieki będą dawały pożądane rezultaty tylko wtedy, gdy będą leżały niedaleko rodzinnego domu wychowanka (postulat ten jednak wciąż nie jest realizowany w wielu krajach). Dziecko pozostawione w takiej instytucji należy otoczyć indywidualną i osobistą opieką oraz zainteresowaniem takim, jakiego mogłoby się spodziewać we własnej rodzinie. Należy również (w miarę możliwości) dać mu szansę zdobywania doświadczeń takich jak mają dzieci mieszkające w domach rodzinnych. Ponadto, dziecko takie powinno mieć odpowiednie oparcie w osobach bliskich, w rodzinie (własnej lub innej), powinno chodzi wraz z innymi dziećmi z okolicy do szkoły oraz brać czynny udział w życiu społeczności zawierając znajomości i przyjaźnie zarówno z dziećmi jak i z osobami dorosłymi.
W ostatnich latach można zauważyć również profesjonalizację opieki instytucjonalnej i usług prowadzonych w tym zakresie. Jeszcze w latach 60-tych opieka instytucjonalna prowadzona w przeważającej licznie krajów Europy Zachodniej, była głównie nastawiona na potrzeby sierot lub opuszczonych, zaniedbanych i żyjących w ubóstwie dzieci. Dzieci te, przebywające w odpowiednich instytucjach, poddawane były często surowemu rygorowi edukacji, religii oraz pracy, będąc pod ciągłym nadzorem; zatem brak było tam jakiegokolwiek miejsca na indywidualne i podmiotowe traktowanie wychowanków.
Mimo wielu prób podejmowanych w ostatnich latach w zakresie profesjonalizmu oferowanych usług (między innymi przez podnoszenie kwalifikacji i umiejętności pracowników) - większość pracowników społecznych jest niedostatecznie przygotowana do wykonywania swojej pracy oraz nie mają oni jakiegokolwiek kontaktu z profesjonalistami.
Alternatywny dla instytucjonalnej opieki model doprowadził do zwiększenia się liczby rodzin zastępczych, których głównym celem stało się zapobieganie lokowaniu dzieci w zamkniętych placówkach; stosowane programy interwencyjne angażują zarówno dziecko, rodziców jak i szkołę. Głównym celem wszelkich działań jest niesienie pomocy jednostkom zagrożonym umieszczeniem w zamkniętej placówce.
Najnowszą alternatywę dla opieki instytucjonalnej stanowi program pomocy w utrzymaniu rodziny, przy czym istnieje duża różnorodność w programach nacelowanych na rodzinę; w typologii programów skoncentrowanych na rodzinie wyróżnia się następująco:
programy wspierania rodziny - czyli lokalne programy skoncentrowane wokół wspierania rodziców w pełnionych przez nich ich rolach; nie narzucają one warunków uczestnictwa poprzez wykluczanie niektórych z nich, unikają również stygmatyzacji, a najważniejszy ich cel stanowi podstawowa profilaktyka
programy działające w oparciu o rodzinę - są to programy oferujące wiele różnych usług rodzinom mającym trudności; oferowana pomoc zawsze ma miejsce w domu tych rodzin, służy szczególnie rodzicom wychowującym dziecko z upośledzeniem umysłowym; oferowana pomoc skupia się (w zależności od wieku dziecka) na pewnych aspektach rozwoju, jak na przykład komunikacja lub samodzielność w wykonywaniu określonych czynności czy współdziałanie w codziennym życiu rodziny
intensywna pomoc w utrzymaniu rodziny - program ten stworzony został dla rodzin znajdujących się w sytuacji kryzysu oraz kiedy istnieje konieczność ulokowania dziecka poza domem jak również w sytuacji rozważania powrotu dziecka do swojej rodziny; opiera się on na takich samych założeniach co inne programy pracy w rodzinie