Przypisy i słownik terminów orientalnych
Przypisy do części I
WYKAZ SKRÓTÓW
SEN O SPOTKANIU Z PROROKIEM
Skrócone nazwy języków: ar. - arabski; gr. - grecki; hebr. - hebrajski; kr. - krymskotatarski; mong. - mongolski; nowogr. - nowogrecki; osm. - osmańskoturecki; pers. - perski; rum. - rumuński; słów. - języki słowiańskie; tur. - turecki (osmański; także wyrażenia ogólnotureckie, wspólne dla osmańskiego i krymskotatarskiego); węg. - węgierski.
Inne skróty: h. - hidżra; M. - Morze; m. - miasto; m-ko - miasteczko; w. - wiek, wieś; wym. - wymowa. Pozostałe nie wymagają objaśnień.
W przypisach, mówiąc o naszym autorze tureckim, skracamy też stale wyraz Czelebi (Cz.) - właściwie tylko jego tytuł.
Dzieło swe rozpoczął Ewlija Cz. opowiadaniem o śnie, w którym ukazał mu się "serdecznie umiłowany i upragniony" przezeń Prorok. Dzięki owemu cudownemu spotkaniu z Mahometem spełniły się jego młodzieńcze marzenia o podróżach, a co ważniejsza - powstała jego Sejahatname, tj. "Księga podróży".
W atmosferze żarliwej religijności dawnych wieków sny muzułmanów o Mahomecie nie należały do rzadkości. Ewlija Cz. opowiada na przykład, jak Prorok, pojawiając się we śnie sułtanowi Selimowi II i jego wezyrowi, doprowadził do tego, że sułtan spełnił śluby i w podzięce Ałłahowi za zdobycie Cypru (1573) wzniósł wielki meczet w Adrianopolu (Sejahatname, t. III, s. 438). Znany jest wypadek w Stambule w r. 1636, kiedy sen, w którym Mahomet ściął pewnego mułłę, rozgłoszony przez nieprzyjaciela tegoż, przyprawił owego biedaka o rychłą śmierć ze zgryzoty. Por. J. v. H a m m e r, Geschichte des Osmanischen Reiches, t. V, Pest 1829, s. 214-215. Najwytraw-niejszemu myślicielowi tureckiemu XVII w. śnił się Prorok dwakroć i w obu wypadkach udzielił mu rad i odpowiedzi na nurtujące go problemy z dziedziny wiedzy i religii. Por. The Balance of Truth by K a t i b C h e -1 e b i, Translated with an Introduction and Notes by G. L, L e w i s, Lon-don 1957, s. 145-146. Sen o Mahomecie - "orędowniku wiernych" przed obliczem Ałłaha - u spragnionego podróży i przygód młodzieńca wydaje się nam przeto zupełnie zrozumiały.
Czytelnika polskiego wprowadzi to opowiadanie w duchowy klimat dawnej Turcji oraz zapozna z wieloma momentami z wczesnej historii islamu, liturgią muzułmańską, z licznymi realiami stambulskimi, a wreszcie z żywym i barwnym stylem Ewliji Cz.
1 We wstępach do dzieł autorów muzułmańskich po pochwale Ałłaha następuje zawsze pochwała Mahometa.
2 Jedno z licznych u Ewliji Cz. powiedzeń arabskich.
3 Prawdziwy, Król królestwa (lub: Król królestwa niezrównanego), Stworzyciel - trzy z setki tzw. "najpiękniejszych nazw" Ałłaha. Owe nazwy i epitety Boga odmawiają muzułmanie jako swoistą modlitwę różańcową.
371
Zebrał je oraz objaśnił po polsku W. Kazimirski (tłum.), Gulistan, czyli Ogród różany Sa'dego z Szyrazu, Paryż 1876, s. 321-322.
4 Dwuwiersz w języku arabskim.
5 cień Ałłaha na ziemi - tytuł sułtanów tureckich.
6 rząd i ład dwóch kontynentów - tytuł sułtanów osmańskich jako władców obszernych terytoriów po obu stronach Bosforu. Tytuł ten brzmiał właściwie: "sułtan dwóch kontynentów i dwóch mórz", czyli M. Czarnego i "Białego" (Egejskiego i Śródziemnego).
7 Gazi (ar. "rycerz") - przydomek wielu sułtanów tureckich.
8 Murad IV - sułtan turecki (1623-1640). Przeprowadził on pewne reformy w wojsku oraz toczył wojny z Persją o Erywań i Bagdad. Stosunki z Polską za jego czasów, uregulowane traktatami z Zygmuntem III w r. 1623 i Władysławem IV w r. 1634, układały się na ogół pokojowo, chociaż swawola Kozaków z jednej strony, a napady Tatarów i atak Abaza Mehmeda paszy na Kamieniec w r. 1633 z drugiej stwarzały wiele momentów zapalnych.
9 Ahmed I - sułtan turecki (1603-1617).
10 Mehmed III - sułtan turecki (1595-1603). Toczył wojny z Austrią i szachem perskim Abbasem I Wielkim (1586-1628). Sprawy z Polską uregulował traktatem pokoju w r. 1598.
11 Murad III - sułtan turecki (1574-1595). W wojnach z Persją uzyskał tereny kaukaskie i dostęp do M. Kaspijskiego. Sprawy z Polską uregulował traktatami w r. 1577 z królem Stefanem i w r. 1588 z Zygmuntem III. W jego czasach wzmogła się korupcja i wewnętrzny upadek Turcji oraz rozpoczął się długi okres intryganckich "babskich rządów" jego matki i rywalizujących ze sobą żon.
12 Selim II - sułtan turecki (1566-1574), syn Sulejmana i słynnej Rok-solany, branki ruskiej, podobno córki popa z Brzeżan; przezwany przez historyków tureckich wzgardliwie Pijanym i Żółtym. Rządy za niego sprawował ambitny i skory do wojen Serb, wielki wezyr Mehmed pasza Soko-łowić (tur. Sokołlu).
13 Sulejman I - sułtan turecki (1520-1566), w Turcji zwany Prawodawcą, w Europie - Wspaniałym. Toczył zwycięskie wojny z Iranem oraz z Węgrami (1526 - bitwa pod Mohaczem, 1541 - zajęcie Budy); w r. 1529 podjął nieudaną próbę zdobycia Wiednia (por. o tym tu s. 141 i n.). W polityce europejskiej, skierowanej przeciw papiestwu i Habsburgom, oparł się on na sojuszu z Francją i Polską (traktaty pokoju i przyjaźni z Zygmuntem Starym w r. 1525, 1528 i 1533 oraz z Zygmuntem Augustem w r. 1553).
14 Selim I - sułtan turecki (1512-1520), zwany Okrutnym. Znakomicie powiększył państwo osmańskie przez podbój wsch. terenów Azji Mn., części kaukaskich posiadłości Iranu, a przede wszystkim Syrii i Egiptu (1517), co dało mu też władzę nad świętymi miastami islamu (Mekką ł Medyną) oraz tytuł kalifa. Z Polską utrzymywał stosunki pokojowe.
15 Bajezid II - sułtan turecki (1481-1512), zwany Świętym. Przydomek
372
ten zdobył sobie fanatyczną religijnością oraz potępieniem "nowinkarstwa" swego znakomitego ojca, sułtana Mehmeda II, który nie bał się kontaktów z "giaurską" Europą. Religijność godził wszakże z wojnami, dzięki którym uzyskał terytoria weneckie w Grecji (1499-1503), Hercegowinę oraz porty mołdawskie - Kilię i Akerman (1484). Jego wojny na wschodzie, z sąsiadami muzułmańskimi, były nie tak udane. Pokój z Polską, zawarty w r. 1489 na okres dwóch lat i periodycznie ponawiany, zamącił jedynie najazd Turków na Ruś i Małopolskę w r. 1498.
16 Mehmed II - sułtan turecki (1451-1481), zwany Zdobywcą lub Ojcem Zwycięstwa za zdobycie Konstantynopola (1453) oraz podbój obszarów w Azji Mn., na Bałkanach i na Krymie (1475 - zajęcie przez Turków posiadłości genueńskich na Krymie i nad M. Azowskim, podporządkowanie chanatu krymskiego zwierzchnictwu Porty). Oprócz cech świetnego wodza posiadał też wielkie zalety umysłu, co wyrażało się m.in. w śmiałych kontaktach z Europą w dziedzinie techniki i kultury.
17 Dżem - legendarny mędrzec i władca perski, zwany też Dżemszidem.
18 Murad IV zdobył Bagdad w r. 1638.
19 R. 1041 h. przypadł na lata 1631-1632 n.e. Data zresztą wątpliwa, gdyż dalej mówi autor o r. 1040 h. (por. przyp. 23).
20 Irem - legendarne m. w Arabii płd., słynne z parków i wspaniałej architektury, której też zawdzięcza nazwę "Irem na kolumnach wsparty".
21 Nazwę swą zachował Konstantynopol także w czasach tureckich, choć była ona przez Turków używana rzadko. Turcy stosowali jej ar. przeróbkę Kustantinije.
22 Chluba Stworzeń - epitet Mahometa; "przeczysty ogrójec" - wzniosła nazwa grobu Proroka w Medynie.
23 aszura (ar.) - dziesięć pierwszych dni miesiąca muharrema, a szczególnie dzień 10, stanowiący święto na pamiątkę ocalenia Noego, którego muzułmanie czczą jako proroka. W r. 1040 h. owo święto przypadło na 19 sierpnia 1630 r. n.e.
24 Stambuł (właściwie /.stanowi) - tur. nazwa Konstantynopola, urobiona z gr. zwrotu is ten Polin, tj. "do Miasta". Bizantyjczycy nazywali swą stolicę zazwyczaj tylko "Miastem", podobnie jak Rzym był potocznie nazywany Urbs.
25 al-Furkan (ar. "Rozróżnienie") - nazwa Koranu jako świętej księgi, w której w rzeczach religii zostało przeprowadzone "rozróżnienie" prawdy od fałszu i zabobonu.
26 Jemisz - przystań na płd. (prawym) brzegu Złotego Rogu, nieco wyżej od Nowego Mostu, który dziś łączy właściwy Stambuł z Galatą, dzielnicą na płn. (lewym) brzegu Złotego Rogu.
"- " Saad ibn abi Wakkas - przyjaciel Mahometa, jeden z najpierwszych wyznawców islamu, później dowódca wojsk muzułmańskich w wojnach z pogańskimi Arabami oraz Persami.
373
28 Kerbela - m. w Iraku o 100 km na płd.-zach. od Bagdadu. W r. 680 została tu stoczona krwawa bitwa między kalifem Jezidem a jego przeciwnikami, którzy uważali, że godność kalifa winni piastować tylko potomkowie Mahometa.
29 Abu Bekr, Omar, Osman, Ali - czterej pierwsi kalifowie, tj. następcy Proroka, nazywani "czterema wybranymi przyjaciółmi" jego.
30 Uwejs el-Karni - jeden z wodzów muzułmańskich.
31 Bilal - niewolnik abisyński w Mekce, jeden z pierwszych wyznawców islamu, później muezzin Mahometa w Medynie.
32 Amr Ijar az-Zamiri - może Amr bin Al-As as-Sahmi, wódz muzułmański, zdobywca Egiptu.
33 Hamza - stryj Mahometa, wsławiony bohaterstwem w wojnach z przeciwnikami islamu, przezwany "lwem Ałłaha i Jego Proroka".
34 Azow (tur. Azak) - m. nad M. Azowskim, które pozostając od r. 1475 we władzy Turków często było atakowane przez Moskwę i Kozaków dońskich.
35 Islamboł - nazwa Konstantynopola, nadana mu po zdobyciu jego przez Turków w r. 1453. Składa się ona z nazwy religii muzułmańskiej i skróconego gr. polis "miasto", które u Turków przechodziło w boi, więc oznacza "Islampol" lub "Islamogród". Nazwy tej używali Turcy rzadko; u Persów zachowała się ona po dziś dzień.
36 W czasie, gdy Ewlija Cz. miał ów sen o Proroku, panował na Krymie chan Dżanibek Gerej (1627-1635).
37 Hasan - starszy z dwóch wnuków Mahometa, syn jego córki Fatimy i jego kuzyna Alego, kalifa w latach 656-661. Po śmierci ojca prawa swoje do kalifatu odprzedał Hasan swemu przeciwnikowi Muawiji.
38 Husejn - młodszy wnuk Mahometa. W przeciwieństwie do brata Hasana podjął on walkę zbrojną z Muawiją i w r. 680 zginął w bitwie pod Kerbela.
39 O tytule imam por. Słownik terminów.
40 Allah akbar (ar.) - "Ałłah jest wielki (dosłownie: "największy")".
41 Werset o tronie Ałłahowym - słynny werset 256 sury II Koranu. Zwany jest on tak od ostatnich słów swoich: "Tron Jego (tj. Ałłaha) ogarnia niebiosa i ziemię..."
42 subhanullah (ar.) - "chwała Ałłahowi".
43 elhamdulillah (ar.) - "sława (lub: "dzięki") Ałłahowi".
44 amin (ar.) - "amen".
45 Tewhid (ar.) - "głoszenie (wyznawanie) Jedyności [Ałłaha]". W liturgii muzułmańskiej nazywa się tak chóralna recytacja utworów poetyckich, sławiących Ałłaha oraz rozwijających tezy monoteizmu, które stanowią sedno nauki Mahometa.
46 Zdanie w języku arabskim. 374
47 szefaat (ar.) - "orędownictwo". Dla lepszego zrozumienia tekstu pozostawiono w przekładzie wyraz ar. oraz dodano słowa "cię proszę".
48 Wysłannik (lub: Posłannik) Ałłaha - epitet Mahometa.
49 W ten sposób, z zasłoną na twarzy (którą często zakrywa płomień bijącego od niej świętego blasku) przedstawiają Mahometa również miniatury muzułmańskie.
50 Chakani - poeta turecki z drugiej połowy XVI w., autor dziełka pt. "Konterfekt święty", opisującego osobę Proroka.
51 Zdanie w języku arabskim.
52 Sad - nazwa sury XXXVIII Koranu od tajemniczej litery S (zwanej sad) na jej początku. Słowa "I daliśmy...", przytoczone tu przez Ewliję Cz., to początek wersetu 29 tej sury; jej wersety 29-38 opowiadają o biblijnym królu Salomonie.
53 Ja-Sin - nazwa XXXVI sury Koranu od stojących na jej początku liter J (ja) i S (sin). Sura ta, nazwana przez Mahometa "sercem (tj. sednem) Koranu", opowiada o zmartwychwstaniu zmarłych, o Bożym przebaczeniu, nagrodzie dla sprawiedliwych itd. Muzułmanie odmawiają ją przy łożu konającego i na grobach swoich świętych oraz w innych okolicznościach jako modlitwę szczególnie skuteczną.
54 "Jeśli przyjdą" - pierwsze słowa sury LXIII Koranu, zwanej właściwie "Obłudni", ponieważ Ałłah przestrzega w niej Mahometa, aby nie wierzył obłudnikom, "jeśli przyjdą" do niego i będą go zapewniać, że wierzą w jego posłannictwo.
55 Obie sury o uciekaniu się do Pana - dwie ostatnie sury Koranu (CXIII-CXIV), zwane tak od pierwszych słów ich: "Uciekam się do Pana świtu" i "Uciekam się do Pana nad ludźmi" - mianowicie pod opiekę Ałłaha przed złymi ludźmi i złymi duchami.
56 Fatiha (ar. "Otwierająca, Rozpoczynająca") - I sura Koranu, będąca najczęściej odmawianą modlitwą muzułmańską.
57 sejahat (ar.) - "podróż". Słowo to łatwo pomylić z szefaat z powodu ich podobieństwa dźwiękowego, a ponadto zachodzi tu typowe freudowskie "przejęzyczenie".
58 Kasympasza - portowa dzielnica Stambułu na płn. (lewym) brzegu Złotego Rogu, zwana tak od imienia jej założyciela, Giizeldże Kasyma paszy (XVI w.).
5<ł Ewlija Cz. bynajmniej nie przesadza mówiąc o siedmiu dziełach, które przestudiował pragnąc poznać historię rodzinnego miasta. Siady tej lektury w jego dziele przeanalizowała uczona turecka dr M. E ren, Evliya Celebinin Seyahatn&mesi brinci cildinin kaynaklari iizerinde bir arastirma ["Studium o źródłach pierwszego tomu "Księgi podróży" Ewliji Czelebiego"], Istanbul 1960.
60 Mustafa (ar. "Wybraniec") - tu epitet Mahometa jako wybrańca Bożego.
375
61 Mekka - rodzinne m. Mahometa, które z powodu niechęci jego mieszkańców do islamu opuścił on w r. 622 n.e., a w r. 630 zdobył - bez większego trudu, gdyż bramy miejskie, poza jedną tylko, otwarto mu dobrowolnie.
62 Chajbar - oaza o 150 km na płd. od Medyny, siedziba bogatej gminy żydowskiej, zdobyta przez Mahometa w r. 628 fortelem.
63 Badr - oaza na brzegu M. Czerwonego, o 150 km na płd.-zach. od Medyny. Mahomet rozgromił tu w r. 624 zbrojną karawanę kupców mek-kańskich.
64 Hunajn -oaza, koło której w r. 630, niedługo po zdobyciu Mekki, Mahomet pokonał czekające na niego w zasadzce liczne wojsko nieprzyjaciół islamu i w iC|h obozie wziął bogate łupy.
65 Machlatejn (?) - miejscowość nieznana.
66 Muawija -wódz muzułmański, kalif w latach 661-680.
67 Chalid ibn Walid - słynny wódz arabski, przezwany "mieczem islamu".
88 Ebu Ejjub Ansari - uczestnik pierwszych walk muzułmanów o Konstantynopol, który zginął pod jego murami na płd. brzegu Złotego Rogu i został tam pochowany. Grób jego został odnaleziony przez Turków po zdobyciu Bizancjum w r. 1453 i otoczony wielką czcią, a meczet zbudowany przez nich w sąsiedztwie tego grobu stał się widownią uroczystych ceremonii przy wstępowaniu sułtanów tureckich na tron.
89 Abdulaziz - syn kalifa Walida I, uczestnik walk z Bizancjum w latach 709-710 i późniejszych.
70 Wyprawy lądem i morzem na Konstantynopol podejmowali Arabowie już od r. 653, a pierwszy atak ich floty na to miasto odbył się w r. 672. Bizancjum stawiło skutecznie czoło Arabom i padło dopiero pod ciosami Turków w r. 1453.
71 W ostatnim zdaniu tego wstępnego rozdziału przechodzi Ewlija Cz. do opowieści o Stambule. Opuszczamy je ze zrozumiałych względów.
Przypisy do części II
PODROŻĘ PO EJALECIE RUMELIJSKIM I OCZAKOWSKIM
(1651-1653)
Od snu Ewliji Cz. o spotkaniu z Mahometem dzieli nas co najmniej dwadzieścia lat. Błogosławieństwa i obietnice, udzielone mu wtedy przez Proroka, spełniły się: przez ten czas zdążył Ewlija Cz. przewędrować wiele prowincji państwa osmańskiego, zwiedził nawet - na razie pobieżnie - Krym (por. tu s. 185-192), był świadkiem wielu doniosłych wydarzeń. W sierpniu 1650 roku wuj jego, Melek Ahmed pasza, został powołany na urząd wielkiego wezyra. Był to wielki moment również w życiu naszego autora, mógł bowiem teraz poznać z bliska wiele spraw dworu stambul-skiego, które też potem opisał. Dobry jak anioł, ale też niepraktyczny i naiwny Melek (ar. "Anioł") niedługo jednak utrzymał się na tym równie zaszczytnym co niebezpiecznym stanowisku. W sierpniu r. 1651 został on pozbawiony pieczęci wielkowezyrskiej i zesłany do Sylistrii, siedziby namiestników ejaletu zwanego formalnie oczakowskim, a jesienią r. (1652 przeniesiony do Sofii, stolicy Rumelii, gdzie pozostał do czerwca 1653 r. Ewliji Cz. dało to możność zwiedzenia nie znanych mu do tego czasu europejskich posiadłości sułtanów tureckich aż po bułgarskie miasta nad Dunajem na granicy z Wołoszczyzną, po Babadag w dzisiejszej rumuńskiej Dobrudży oraz po Sofię i jej malownicze okolice. Uczestniczył również w wyprawie Meleka paszy przeciw Kozakom pustoszącym wówczas wybrzeża M. Czarnego oraz oglądał bitwę z nimi w okolicy Warny (Bałczyk).
Z licznych podróży Ewliji Cz. po Półwyspie Bałkańskim i podległych Porcie terenach na płn. od Dunaju mogliśmy jedynie te uwzględnić w naszej książce. Wybraliśmy zresztą takie prowincje państwa osmańskiego, które w dawnej Rzeczypospolitej budziły żywe zainteresowanie zarówno w czasie pokoju, jak też wojny z jej muzułmańskimi sąsiadami. Turcy i Tatarzy oczakowscy, dobrudzcy, sylistryjscy i rumelłjscy (tudzież skorzy do samosądu nad nimi Zaporożcy) spędzali sen z powiek strażnikom wschodnich rubieży Rzpltej, a paszowie sylistryjscy zawsze odgrywali wielką rolę w sprawach granicznych między Polską a Turcją. Tędy wiodły drogi naszych kupców i dyplomatów zdążających do Stambułu, a wiele miast, opisanych tu przez Ewliję Cz., opisali też trzej nasi posłowie do Porty w XVI w.: Erazm Otwinowski (1557), Piotr Zborowski (1568) i Andrzej Taranowski (1569), których relacje ogłosił J. I. Kraszewski, Podróże i poselstwa polskie do Turcji, Kraków 1860.
377
Odnośne partie dzieła Ewlijł Cz. nieraz już były opracowywane i przekładane na języki europejskie. Ostatnio wysoko ocenił jego zapiski z tych terenów prof. H. J. K i s s l i n g, który omówił krytycznie część tekstów przetłumaczonych przez nas (Beitrage żur Kenntnis Thrakiens im 17. Jahr-hundert, Wiesbaden 1956, s. VII ł 5-36).
Informacje Ewliji Cz. o wcześniejszych dziejach interesujących nas tutaj terenów nie zawsze zasługują na wiarę. Za to jeśli chodzi o tak ważny w dziejach stosunków polsko-tureckich w. XVII, czytelnik polski znajdzie tu bogaty w szczegóły obraz owego spichlerza i bazy wypadowej Turków w ich wojnach z Rzpltą. Ale przebijający wszędzie u Ewliji Cz. militarny potencjał tych terenów to tylko jeden z aspektów ich życia pod panowaniem tureckim. Warto tu zwrócić uwagę m.łn. na stosunki Turków z ludnością chrześcijańską w Bułgarii i na zagadnienia gospodarcze. Do idylli było w tych sprawach daleko, ale niesprawiedliwe byłoby też mniemanie, że panowaniu tureckiemu w tym kraju towarzyszył nieprzerwany ciąg gwałtów i grabieży. Nie twierdzi tak dzisiaj nawet obiektywna nauka bułgarska, a uważne wczytanie się w tekst Ewliji Cz. również doprowadzi nas do wniosku, że Turcy troszczyli się tam o bezpieczeństwo i ład powszechny, rozwijali rzemiosła ł handel, a pewne innowacje w rolnictwie, wprowadzone przez Turków (hodowla jedwabników, uprawa róży lub wspomniana tu uprawa ryżu koło Płowdiwu), stanowią po dziś dzień podstawę dobrobytu poważnej części narodu bułgarskiego.
*
1 Oczaków - m-ko na Ukrainie, na zach. brzegu limanu dnieprowsko-buskiego, ongiś warowny zamek, założony w r. 1498 przez chana krymskiego Mengli Gereja I, później zaś zajęte przez Turków. Tatarzy zwali je Dżan-kerman, tj. "Nowe Miasto", "Nowogród", Osmanowie zaś Ozi kalesi lub Ozu kalesi, tj. "Zamek Dnieprzański" (od Ozi, Ozii, tj. "rzeka" - nazwy Dniepru zarówno u Turków, jak i u Tatarów). Ejalet oczakowski obejmował Dzikie Pola oczakowskie oraz tereny na płd. od Oczakowa aż po Dunaj. Namiestnik tamtejszy przebywał zazwyczaj w Sylistrii, stąd też w źródłach polskich stale mowa o paszy sylistryjskim jako gospodarzu terenów okolicznych Oczakowa, na pograniczu z Rzpltą. O sprawach tych por. tu s. 45.
2 Rumelia (tur. Rum eli, dosłownie "kraj Romajów", tj. Bizantyjczy-ków) - europejskie posiadłości Turcji po Dunaj z wyjątkiem Bośni oraz wybrzeży i wysp M. Egejskiego. Siedzibą bejlerbeja Rumelii było najpierw bułgarskie m. Płowdiw (zdobyte przez Turków w r. 1363), później zaś Sofia (od r. 1385). f
3 Topczyłar (tur. "Puszkarze, Bombardierzy")-w. za murami Konstantynopola, w sąsiedztwie Ejjubu (por. przyp. 6). Tu znajdował się pałacyk Mełek Ahmeda paszy.
4 Dawudpasza - równina na płd. od Topczyłar, za bramą Topkapu (tur. "Brama Armatnia"). Okolica ta bywała miejscem pierwszego postoju wojsk tureckich w czasie wypraw na państwa europejskie.
378
5 Właściwa tur. nazwa tego m-ka brzmi Kiiczuk Czekmedże. Ewlija nazywa je po pers.-ar. Czekmedże-ji Sagyr, wobec czego i my przełożyliśmy tę nazwę. Leży ono o 20 km na zach. od Stambułu.
6 Ejjub - dzielnica Stambułu na prawym brzegu Złotego Rogu, poza murami miejskimi. Nazwę swą bierze od imienia pogrzebanego tam rycerza arabskiego Ejjuba, o którym por. przyp. 68 do cz. I.
7 Tekke Dżamii (tur.-ar.) - "Dżamija Klasztorna", tj. położona w sąsiedztwie domu czy klasztoru derwiszów.
8 Czarszy Dżamii (pers.-ar.) - "Dżamija Rynkowa", tj. położona na rynku.
9 Janko syn Madijana - postać nieznana (pewno zmyślona przez Ewliję. Cz.). Z jego imieniem wiąże Ewlija Cz. wiele wydarzeń z dziejów Konstantynopola i Bałkanów.
10 A. A d n a n Adivar, Osmanh Tiirklerde ilim ["Nauka u Turków osmańskich"], Istanbul 1964, s. 133, uważa, że "kronikarz król Junwan", o którym czytamy u Ewliji Cz. wielokrotnie, to uczony niemiecki Johann Oarion (1499-1537), którego łacińską "Kronikę", bardzo popularną w Europie, przełożył na turecki znakomity Katłb Czelebi. Jest to jednak raczej Jan VI Kantakuzen - regent, potem też cesarz (czyli "król"!) i zarazem historyk bizantyjski z XIV w.
11 Demirkapu (tur. "Żelazna Brama")-przełom Dunaju między Karpatami Płd. i płn.-zach. częścią Starej Płaniny oraz rumuńskimi miastami Orsova i Turnu-Severin. Na prawym brzegu Dunaju zachował się tu żeglowny kanał z czasów cesarza Trajana (98-117). Kanał ten jest o wiele krótszy, niż sądził Ewlija Cz., mierzy bowiem zaledwie 3 km.
12 Miejscowość o nazwie Tachtały (tur. "Zbudowana z desek") nad Dunajem jest nieznana.
13 Azadły (pers.-tur. "Wolny" lub "Wolni") - miejscowość nieznana. Jej nazwa przypomina polskie nazwy miejscowości Wola itp.
14 Jenibagcze (tur.-pers. "Nowy Ogród") - okolica na zach. krańcu Stambułu, koło bramy Topkapu. Przecina ją nie kanał poprowadzony aż od Dunaju, lecz potoczek, który wypływa o 2,5 km za murami miasta.
15 Brania o nazwie Łanga (gr.) musiała znajdować się nad M. Marmara, w okolicy dzisiejszego parku Łanga (lub Ułanga).
16 Jenahłsar (gr. Genna z dodatkiem ar. hisar "zamek") - miejscowość o 10 km na płn.-zach. od Pynarhisar (por. przyp. 17).
17 Pynarhisar (tur.-ar. "Zamek nad Potokiem") - m-ko w Turcji o 85 km na wsch. od Adrianopola.
18 Kyrkkilise (tur.-ar. "Czterdzieści Kościołów") - dziś Kyrkłareli, m. o 50 km na wsch. od Adrianopola. Pynarhłsar i Kyrkkilise leżą nad niewielkimi rzeczkami wypływającymi z niewysokich gór Istrandża położonych na płn. od tych miast.
19 Prowadia - m. we wsch. Bułgarii, o którym por. tu s. 30-32.
20 Miasteczko to, położone o 35 km na zach. od Stambułu, nazywa się
?7 - Księga podróży...
379
Biijiik Czektnedże. Ewlłja Cz. nazywa je po ar. Czekmedże-ji Kebir, wobec ' czego i my przekładamy jego nazwę. Kamienne mosty w obu Czekmedżach istniały jeszcze za cesarza Justyniana (482-565), a sułtan Sulejman Wspaniały wzniósł tu nowy.
21 Sinan - najznakomitszy architekt turecki (1498-1578), twórca ponad 300 różnych budowli na terenie całego państwa osmańskiego. Był on z urodzenia Grekiem. Imię Abdulmennan (ar. "Sługa [Ałłaha] Miłościwego"), jakim autor nasz nazywa jego ojca, to imię fikcyjne, jakie Turcy nadawali zawsze chrześcijańskim rodzicom poturczeńców. Dla odróżnienia od swojego ucznia a zarazem imiennika bywa ten Sinan nazywany Kodża, tj. "Stary" (tur.).
22 Kewser (ar. "Obfite") - rzeka czy też źródło w raju, o którym opowiadają legendy muzułmańskie.
23 Siliwri - m. w Turcji nad M. Marmara, o 60 km na zach. od Stambułu, zdobyte przez sułtana Mehmeda II w r. 1454. *
24 Adrianopol (po tur. Edirne) - m. w Turcji niedaleko granicy greckiej, zdobyte przez Murada I w r. 1365, stolica sułtanów osmańskich aż do zdobycia Konstantynopola (1453).
25 Murad I - sułtan turecki (1359-1389), który znacznie powiększył posiadłości osmańskie w Azji Mn. i Europie.
26 Kosowe Pole - kotlina w płd.-zach. Serbii, w której dnia 15 (?) czerwca 1389 r. rozegrała się bitwa Turków z Serbami, zakończona śmiercią króla serbskiego Łazarza, a zarazem zabójstwem sułtana Murada I przez rycerza serbskiego Miłosza Kobilicia.
27 Zdania historyków co do okoliczności tego zabójstwa są rzeczywiście rozbieżne.
28 Bajezid I Piorun - sułtan turecki (1389-1402). Świetny ten wódz oblegał Konstantynopol przez 7 lat, atoli daremnie.
29 Sirkedżi (tur. "wytwórca i sprzedawca octu") - dzielnica Stambułu w pobliżu pałacu sułtańskiego.
30 Ewlija Cz. myli się tu: Alemszach był synem Bajezida II, zmarł zaś w r. 1510, więc nie mógł zdobyć Siliwri za Bajezida I Pioruna. Atak ,tego sułtana na Siliwri, jak mówi wyżej sam nasz autor, został przez Greków odparty.
31 Brusa - m. w Azji Mn., stolica osmańska do r. 1365.
32 Anatolia (gr. "Wschód"; po tur. Anadołu) - bizantyjska nazwa zach. części Azji Mn., obecnie nazwa całego półwyspu.
33 Saadi Baba - jeden z licznych derwiszów, których groby są otoczone wielką czcią i stanowią cel pielgrzymek wiernych.
34 Mehmed pasza zwany Hajdaragazade (tj. "syn Hajdara agi") - kajma-kam, uduszony w r. 1655 za spisek przeciw sułtanowi Mehmedowi IV. Wiadomość o jego śmierci, późniejszej od opisanej tu podróży, dodał Ewlija Cz. widocznie przy ostatecznej redakcji tej partii "Księgi podróży".
380
35 Mehmed pasza z przezwiskiem Bojnu Egri (tur. "Krzywa Szyja") - wielki wezyr od kwietnia do września 1656 r.
36 Czorłu - m-ko o 40 km na płn.-zach. od Siliwri, dziś stacja kolejowa na linii Stambuł - Adrianopol.
37 Murad I, zdobywca Adrianopola, zajął Czorłu nie w r. 720 h. (1320 n.e.), lecz w 761 (13*0).
38 Burgaz (właściwie Liileburgaz) - m. w Turcji o 150 km na płn.-zach. od Stambułu.
39 Idrun - Adrianopol. Nazwa ta przypomina płd.-słow. nazwę tego miasta: Odryn.
40 Alina syn Janka - postać nieznana. Imię Alina, niby męskie, przypomina imię gr. Helena, które nosiła m.in. matka cesarza Konstantyna Wielkiego.
41 Istrandża - rz. wpadająca do jeż. Terkos o 30 km na płn.-zach. od Stambułu.
42 Mehmed pasza - Serb rodem ze wsi Sokół i stąd zwany Sokołowićem, a przez Turków Sokołłu, wielki wezyr w latach 1565-1578 (tj. za Sulejmana Wspaniałego, Selima II ł Murada III), wsławiony energią i mądrością tudzież licznymi budowlami i fundacjami na dobroczynne cele.
43 Chudawendigiar Gazi - dwa tytuły, które łącznie stanowią przydomek Murada I. Podana tu data zdobycia Burgasu jest mylna (por. wyżej przyp. 37).
44 Mehmed pasza z przydomkiem Żal (jest to imię legendarnego bohatera perskiego), który zawdzięczał swej wielkiej sile, wsławiony tym, że własnoręcznie wykonał wyrok śmierci Sulejmana Wspaniałego na następcy tronu, sułtanie Mustafie (1553). ,
45 Ibrahim pasza z przydomkiem Tawaszi (ar. "Eunuch") - jeden z wezyrów Sulejmana Wspaniałego, kajmakam w czasie jego wojny z Persją
w r. 1554.
46 Brama Syliwryjska - jedna z bram w dawnych bizantyjskich murach na zach. granicy Konstantynopola.
47 Kaligrafia jest jedną z najwyżej rozwiniętych gałęzi sztuk plastycznych w świecie muzułmańskim, a kunsztowne napisy różnej treści pta-nowią w krajaqh muzułmańskich wysoko cenioną ozdobę ścian budowli sakralnych i świeckich.
48 R. 956 h. przypadł na 1549 n.e., kiedy Mehmed Sokołowiić dopiero rozpoczynał swą karierę i tak wspaniałego meczetu nie mógł wystawić. Datę właściwą uzyskamy sumując cyfrowe wartości liter drugiego pół-wiersza (litery alfabetów semickach - podobnie jak wzorowanego na nich alfabetu greckiego - oznaczają także liczby). Dają one r. 977 h., tj. 1569- 1570 n.e., gdy Sokołowić, jako wielki wezyr Selima II, podjął był niefortunną wyprawę na zagarnięty przez Moskwę Astrachań. Kudsi to pse-
27*
381
udonim autora tego okolicznościowego wiersza, wskazujący, że pochodził on z Jerozolimy (po ar. Kuds, tj. właściwie "Świętość", "Świątynia").
49 Ergene - rz. w Turcji (lewy dopływ Maricy), nad którą leży m. Lii-leburgaz.
50 Rum (ar. "Rzym") - nazwa cesarstwa wsch.-rzymskiego u Arabów, przeniesiona później na państwo osmańskie.
51 Adziam (ar. adżam "obcy") - ar. nazwa Persów i Persji, używana także przez Turków, a od nich w w. XVI-XVIII przejęta także do języka polskiego (kobierce "adziamskie", tj. perskie).
52 Mehmed pasza Sokołowić został śmiertelnie raniony sztyletem przez pewnego Serba przebranego za derwisza w momencie, gdy wieczorem w domu swoim przyjmował skargi i petycje ubogich.
53 Arabskie litery tego chronogramu tworzą datę 973 r.h. (1565-1566 n.e.), tj. pierwszego roku wielkiego wezyrstwa Sokołowića.
54 Opis drogi Ewliji Cz. z Liileburgaz na płn. nie wnosi niczego istotnego, toteż go opuszczamy.
55 Ajtos (po tur. Ajdos) -m-ko w Bułgarii o 30 km na płn.-zach. od portowego m. Burgas, słynne z uprawy wina. Nazwę taką nosi także m-ko w Turcji w okolicy Kyrkkilise oraz szczyty górskie na terenie Azji Mn. Ewlija Cz. myli się chyba, wywodząc ją od imienia założyciela miasta (choć w starożytności było znane męskie imię gr. Ajthos). K i s s l i n g, o.c., s. 21 wywodzi nazwę tę z nowogr. aetos "orzeł".
56 R. 814 h. przypadł na lata 1411-1412 n.e.
57 Musa Czelebi - jeden z czterech synów Bajezida I Pioruna, który panował w latach 1410-1413, a poległ w walce ze swoim bratem i rywalem Mehmedem I.
58 Czenge - góra lub niewielkie pasmo we wsch. części Bałkanów (Kam-czijska Płanina), w sąsiedztwie miejscowości o tejże nazwie, o której autor mówi nieco dalej.
59 Wsi o nazwie Kurdmahallesi (tur.-ar. "Dzielnica Wilków") dostępne nam mapy nie notują.
60 Czenge - m-ko o 35 km na płn. od Ajtos, zwane również Owczaga (obecnie, jak się zdaje, przemianowane na Komunari).
61 Prowadia (po tur. Prawadi) -m. o 30 km na płn.-zach. od Czenge, opisane przez autora nieco dalej.
62 Jenikoj (tur. "Nowawieś") - m-ko o 10 km na płn. od Czenge, zwane przez Bułgarów Nowe Seło (ostatnio, jak się zdaje, przemianowane na Dyłgopol).
63 Nazwę Kamczija (z tur. Kamczy "Bicz") noszą dwie rzeki w Bułgarii. Jenikoj (Nowe Seło) leży nad rz. Golama Kamczija (bułg. "K. Wielka"). Nad jej prawym dopływem, zwanym Luda Kamczija (bułg. "K. Szalona"), leży m-ko Czenge (dziś Komunari).
382
64 Morea (po tur. Mora) - średniowieczna nazwa Peloponezu.
65 Gumiildżine - m. w Grecji (Tracja Zach.), zwane po gr. także Ko-motini.
66 Anadołuhisary (tur.-ar. "Zamek anatolijski") - bizantyjski zamek z końca XIV w. na azjatyckim brzegu Bosforu, o parę km na płn. od Stambułu.
67 Od Jenikoj (Nowego Seła), poprzedniego popasu Ewliji Cz., jest Prowadia oddalona o 20 km na płn.-zach.
68 Dobrudza - historyczna kraina między dolnym Dunajem a M. Czarnym, której część płn. z głównym m. Konstancą należy dziś do Rumunii, a część płd. z głównym m. Tołbuchin - do Bułgarii. Nazwę swą zawdzięcza Dobrotyczowi lub Dobryczowi, wojewodzie bułgarskiemu, który w drugiej połowie XIV w. założył tu osobne księstwo. - Hluni (?), o którym mówi Ewlija Cz., to jedna z licznych u niego postaci zmyślonych.
69 Kruszewac - m. w Serbii, przez Turków zwane Aładżahisar (tur.-ar. "Pstry zamek)".
70 Tulcza (pisownia rum.: Tulcea) - m. w Dobrudży rumuńskiej.
71 Smenderewo (po tur. Semendere) - m. w Serbii, o 40 km na płd.-wsch. od Belgradu.
72 Iskyr - rz. w Bułgarii (dopływ Dunaju), która wypływa z Rodopów o 70 km na płd. od Sofii i następnie przecina Równinę Sofijską.
73 Kumrałkum (tur. "Ceglaste Piaski") - nieznana z innych źródeł nazwa stepów akermańskich u Ewliji Cz.
74 Akerman (kr. Akkerman, tj. "Białygród" - odpowiednik wcześniejszej nazwy słów. Białogród lub rum. Cetatea Alba) - warowne m. u ujścia Dniestru, zdobyte w r. 1484 przez Bajezida II, później stolica Budża-ku, tj. "Kąta" (tur.), między Dniestrem a Dunajem. Dziś należy do Ukraińskiej SRR oraz nosi nazwę Biełgorod Dniestrowskij.
75 Czyngis chan (1155-1227), słynny założyciel imperium mongolskiego, w triumfalnym pochodzie na zachód dotarł jedynie do Azji Środkowej (Samarkanda, Buchara).
76 Tochtamysz - chan Złotej Ordy (1377-1395), w Polsce znany z tego, że w r. 1393 przysłał poselstwo na dwór Jagiełły w Krakowie.
77 Ewlija Cz. ma tu niewątpliwie na myśli Dobrotycza (por. przyp. 68), który istotnie żył współcześnie z Tochtamyszem.
78 Mehmed bej - wezyr Musy Czelebiego, bejlerbej Rumelii, który padł w r. 1422 pod m. Iznik w Azji Mn. Był on synem Michała, greckiego pana okolic góry Olimp koło Brusy, który przeszedł na islam i odegrał znaczną rolę w tureckim podboju Hellady, za co uzyskał zaszczytny tytuł Gazi.
79 Plewna (lub Plewen) - m. w Bułgarii płd. nad rz. Wid.
80 Ewlija Cz. ma tu na myśli ustawy czy też statuty (ar. kanun, z gr.)
383
Sulejmana Wspaniałego-Prawodawcy, który m.in. uregulował terytorial-no-administracyjny podział Turcji.
81 Opisane tu zjawisko polega na tym, że na przedmiotach zanurzonych w pewnych źródłach osadzają się rozpuszczone w wodzie minerały.
82 Ewlija Cz. mówi tu o jednym z licznych miejsc kultu grobów świętych (derwiszów) muzułmańskich. Opis wyżej zorganizowanej formy tego kultu znajdziemy na s. 57 i n. oraz 70 i n.
83 Edże - przydomek "Stary", utworzony z adży - powszechnej w Turcji i na Krymie gwarowej formy wyrazu ar. hadżdży, hadży "pielgrzym" (tytuł �pielgrzymów do Mekki).
84 Sulejman pasza - syn Orchana, a wnuk Osmana, założyciela dynastii sułtanów tureckich, drugi z kolei wezyr osmański. Dokonany przez niego podbój niewielkiego terytorium koło Gajllipoli na brzegu Cieśniny Dardanelsfciej ,(1356) dał początek zwycięstwom Osmanów w Europie. Ewlija Cz. rnyli się przypisując mu zdobycie Prowadił. Zdobycie tego miasta, które sam autor odnosi do r. 814 h. (1411-1412), przypada na okres rządów Musy Czelebiego, kontynuatora dzieła podboju Bałkanów, prowadzonego przez innego Sulejmana - emiira Sulejmana, władcy osmańskiego w latach 1403-1410.
85 Kapudagy (tur. "góra Brama", gr. Cyzicus) - płw. na płd.-wsch. brzegu M. Marmara. Z portu na tym plw. wyruszył Sulejman pasza na podbój europejskich posiadłości Bizancjum.
86 Madara - w. o 30 km na zach. od Prowadii po drodze do Szumen (por. przyp. 90), słynna z tego, że w jej sąsiedztwie, na terenie starożytnego zamczyska, znajduje się wykuta w skale płaskorzeźba przedstawiająca nieznanego rycerza (tzw. "Jeździec z Madary").
87 Wsi Alajbeji (nazwa od tytułu właściciela) na dostępnych nam mapach nie ma.
88 O Czytakach jest mowa na s. 41, 50, 62, 84 i 109. Ewlija Cz. podaje też próbki ich języka, który wykazuje cechy odmienne od osmańskiego (t. III, s. 357-358; tu opuszczone). Wzmianki o ich religii brak, ale chodzi tu o muzułmańską ludność turecką Bułgarii płn.-wsch. i Dobrudży, wywodzącą się częściowo od Pieczyngów, osiedlonych tam jeszcze przez Bizancjum (1055), częściowo zaś od późniejszych kolonistów osmańskich i tatarskich. Czytak to pospolite w Bułgarii przezwisko tych miejscowych Turków. Obok nich mieszkają na owych terenach również Gagauzowie, lud turecki, wyznający chrześcijaństwo obrządku greckiego. Zagadnienia te omówił znakomity orientalista polski, badacz folkloru tureckiego na Bałkanach, prof. T. Kowalski (1889-1948) w pracach pt. Les Turcs et la langue turąue de la Bulgarie du Nord-Est, Kraków 1933 oraz Les elements ethniąues turcs de la Dobroudja, "Rocznik Orientalistyczny", t. XIV (Lwów 1939), s. 66-80.
89 Wsi o tej nazwie (zapewne od imienia jej właściciela) na mapach nie znajdujemy.
384
90 Szurnen (u Ewliji Cz. Szumnu) - Szumią, dziś Kołarowgrad, m. o 50 km na płn.-zach. od Prowadii, zamieszkałe dotąd w znacznej części przez Turków, bogate w zabytki architektury tureckiej. Zdobył je nie Bajezłd I, leqz wódz turecki Ali pasza w r. 1389 - jeszcze za życia Mu-rada I, a ta nazwa miasta jest znana od X w.
91 Nikopol (po tur. Nigebołu i Nijebołu) - m. w Bułgarii nad Dunajem, o 180 km na płn.-zach. od Szumen. Por. jego opis tu na s. 39 i n.
92 Ganai efendi - rejent kancelarii Melek Ahmeda paszy.
93 Mowa o wyprawie Osmana II na Polskę w r. 1621, zakończonej klęską Turków pod Chocimem.
94 Durchandży - pewno Turchan (Turhan), w. w sąsiedztwie m. Szumen. Por. M. Tayyib G o k b i l g i n, Rumelide Yiiriikler, Tatarlar ve Evlad-i F&tihan ["Jiirukowie, Tatarzy i potomkowie zdobywców w Ru-melii"], Istanbul 1957, s. 149. (O Jiiriikach por. przyp. 237).
95 Hezargrad (po bułg. Razgrad) - rn. o 50 km na płn.-zach. od Szumen, założone przez Turków, słynne z wyrobu kobierców i uprawy wina. Opis jego, nie wnoszący nowych elementów do obrazu Bałkanów w XVII w., opuszczamy.
90 Ruszczuk - Ruse, m. w Bułgarii nad Dunajem, o 60 km na płn.-zach. od Razgradu, na granicy z Rumunią (ongiś z Wołoszczyzną). Opowiadanie Ewliji Cz. o jego początkach jest zmyślone. W rzeczywistości powstało ono na miejscu osady rzymskiej Sexanta Prista ("60 statków"), gdzie - jak wskazuje nazwa - istniał wówczas port wojenny. Swój charakter, jako ważny punkt strategiczny, zachował Ruszczuk także w czasach panowania tureckiego.
97 Timur - znakomity wódz i założyciel państwa obejmującego Azję Śr., Iran ł inne tereny, zwany Kulawym (tur. Aksak Temir; pers. Timur-i Lang, a stąd jego nazwa w Europie: Tamerlan), zm. w r. 1405. Po przegranej bitwie z Tamerlanem pod Ankarą w r. 1402 Bajezid I dostał się do niewoli, w której też zmarł w niespełna rok potem.
98 Mehmed Czelebi - sułtan Mehmed I (1413-1421), syn Bajezida I, następca swego brata i rywala Musy Czelebiego.
99 O Jerkoki (Dżurdżewie) por. niżej s. 37-38 i przyp. 105.
100 Ahmed I, .sułtan turecki (1603-1617). O wspomnianym tu kapitanie floty dunajskiej za czasów tego sułtana nie mamy żadnych wiadomości.
101 Ostrzyhom (nazwa polska) - m. Esztergom na Węgrzech nad Dunajem, o 40 km na płn.-zach. od Budapesztu, zajęte przez Turków w r. 1543 i ponownie w 1595.
102 Rustem pasza - zięć sułtana Sulejmana Wspaniałego (mąż sułtanki Mihrimah, jego córki z Roksolany) i jego wezyr w r. 1544.
103 W rzeczywistości istnieje tylko jeden język rumuński, wspólny dla mieszkańców dawnej Mołdawii i Wołoszczyzny.
385
104 Monety wołoskiej o nazwie penz nie było. Jest to wyraz węg. (penz, z języków słów.), który oznacza wszelki "pieniądz".
105 Jerkóki (tur. "Korzeń ziemi") - m. w Rumunii nad Dunajem, naprzeciw bułgarskiego m. Ruse (Ruszczuka), znane pod nazwą rum. Giur-giu (wym. Dżurdżu) i bułg. Dżurdżewo, urobionymi od nazwy tur. Przytoczona przez Ewliję Cz. nazwa jego Czół (tur. "Pustynia") z innych źródeł nie jest znana. Zamek tutejszy zbudował rzeczywiście Mehmed I, ale niie w r. 816 h. (1413), lecz w trzy lata później.
106 Bukareszt, ongiś siedziba hospodarów wołoskich, jest oddalony od Ruszczuka i Dżurdżewa o 60 km. Wiadomość o darach, jakie hospodar wołoski przysłał bawiącemu na granicy Wołoszczyzny Melek Ahmedowi paszy, jest przeto zrozumiała. Co do ilości tych darów, to Kwlija Cz. niewątpliwie przesadza swoim zwyczajem i tutaj.
107 Ergani - m-ko w Anatolii, niedaleko źródeł rz. Tygrys.
108 Nikopol, zwany przez Ewliję Cz. przedtem Nigebołu lub Nijebołu, jest tu i dalej nazwany Inebolu lub raczej Inebuli, jak wskazuje podana dalej fantastyczna etymologia tej jego nazwy. Por. s. 39 i przyp. 111.
109 wsi Obłakowa (lekcja niepewna) na mapach nie ma.
110 Swisztowa (po tur. Zisztowa) - m. w Bułgarii nad Dunajem, o około 60 km na płd.-zach. od Nikopola, w czasach tureckich ważny ośrodek rzemiosł i handlu oraz forteca na granicy właściwych posiadłości osmańskich. Miasto powstało niedaleko ruin osady rzymskiej Novae, znanej od I w.n.e. Opowiadanie Ewliji Cz. o jego początkach nie zasługuje na wiarę.
111 Nazwa Nikopola (gr. Nikopolis) składa się z wyrazów nike "zwycięstwo" i polis "gród", "miasto", więc znaczy "Miasto Zwycięstwa". Ewlłja Cz. pomylił nowogr. poli "miasto" z nowogr. puli "ptak" (wyrazem w nazwach miast zgoła niemożliwym!) i wywodząc je mylnie od imienia jego fikcyjnego założyciela, ucieka się do zmyślonego, jak się zdaje, nowogr. wyrazu ine "raj" (ten nazywa się u Greków paradisos). Nikopol został założony w r. 629 przez cesarza Herakliusza.
11? Chodzi tu o akcza (aspry).
113 "Rusznice wewnątrz gwintowane" nie były bynajmniej wynalazkiem rusznikarza tureckiego z Nikopola, gdyż pojawiły się w Europie już w w. XVI.
114 Sułtanka Kaja - żona Melek Ahmeda paszy, córka sułtana Ibra-hima, siostra Mehmśda IV panującego w czasach, o których tu mowa.
115 Wałłahi! (ar.) - "Na Ałłaha!"
116 Redżeb pasza - wielki wezyr od lutego do maja r. 1632, zgładzony na rozkaz sułtana Murada IV. Był on drugim mężem siostry tegoż, suł-tanki Gewherchan. Por. o nim też s. 67 i przyp. 198.
117 Sijawusz pasza - wielki wezyr od 21 sierpnia do 30 października 1651 r., niefortunny następca Melek Ahmeda paszy na tym zaszczytnym,
386
ale też niebezpiecznym najwyższym urzędzie w Turcji osmańskiej. Nie był on żonaty z córką Redżeba paszy, jak twierdzi Ewlija Cz., lecz był trzecim (przedostatnim) mężem wdowy po tymże, tj. sułtanki Gewherchan.
118 Melek Ahmed pasza i Sijawusz pasza byli spowinowaceni przez swe żony, sułtanki osmańskie. Obaj byli z pochodzenia Abchazami, tedy mogli być również związani prawdziwym pokrewieństwem.
119 Chodzi tu o Turchan Chadidże, matkę aktualnie panującego pady-szacha.
120 Mehmed IV, podówczas chłopię niespełna dziesięcioletnie (ur. 2 stycznia 1642 r.).
121 Kyzłaraga Sulejman - eunuch, który doprowadził do usunięcia Sijawusza paszy ze stanowiska wielkiego wezyra.
122 Mehmed pasza z przydomkiem Giłrdżi (tur. "Gruzin", z racji jego pochodzenia) - wielki wezyr od 30 października 1651 r. do 19 czerwca 1652 r.
123 Tu mowa o krwawym przewrocie pałacowym w Stambule w dniu 2 września 1651 r., podczas którego została w bestialski sposób uduszona "stara walide", babka sułtana Mehmeda IV, oraz pomordowani liczni jej stronnicy. Bezstronni historycy tureccy, jak np. znany i u nas Naima świadczą, że Sijawusz pasza nie był winny tej zbrodni.
124 Sijawusz sprawował rządy wielkowezyrskie przez dni 70.
125 Sijawusz stracił urząd i całe mienie wskutek tego, że kyzłar;ga oskarżył go o sprzeniewierzenie wielkich sum skarbowych. Zarzut był niesłuszny.
126 O Babadagu por. niżej s. 68 i n. oraz przyp. 200.
127 Arabadżyłar (tur. "Woźnice", "Furmani") - w. po drodze z Ruszczuka do Sylistrii, o 80 km na płd.-wsch. od Ruszczuka, a o 32 km na płd.-zach. od Sylistrii.
128 Zilkade r. 1061 h. trwał od 16 października do 14 listopada 1651 r. n.e.
129 Sylistria (po bułg. i tur. Silistra) - m. w Bułgarii płn.-wsch. nad Dunajem, o 130 km na płn.-wsch. od Ruszczuka, w czasach tureckich właściwa siedziba paszów oczakowskich.
130 Darigazijan (ar.-pers.) to "Siedziba Rycerzy (muzułmańskich)", Sed-diiman (ar.) zaś - "Mur Wiary (muzułmańskiej)". Sens tych dwu literackich, praktycznie nie używanych nazw Sylistrii, z których drugą dla lepszego jej zrozumienia można by oddać jako "Przedmurze Wiary (muzułmańskiej)", tłumaczy autor nieco dalej.
131 R. 794 h. trwał od października r. 1391 do listopada r. 1392 n.e. W rzeczywistości Turcy posiedli Sylistrię w r. 1390
132 Dar-i 7/fafc (ar.-tur.) znaczy "Stolica Wołoszczyzny". Ta trzecia literacka nazwa Sylistrii u Turków odpowiada prawdzie tylko o tyle, że
387
paszowie sylistryjscy spełniali nadzór z ramienia Porty nad Wołoszczyzną.
133 "Słowem Ałłahowym" nazywają muzułmanie Koran wierząc, że został on w całości podyktowany Mahometowi przez Boga. Wyraz hafiz objaśniony w Słowniku terminów.
134 Dzielnice Zulfikara agi i Rankowicia biorą swe nazwy od imienia czy nazwiska założyciela (fundatora), dzielnica Charadżdży - od tytułu jakiegoś "poborcy haraczu". Paszyńska była siedzibą paszy. W Derwisz-efendi mieszkał kiedyś pobożny derwisz, o którym czytamy dalej. Cza-nakczy to dzielnica "Garncarzy" (tur.); Bazarjeri to "miejsce bazaru" ("Targowica", "Rynek"). W Akkuju znajdowała się jakaś "Biała Studnia", w Daragaczy - "szubienica", w Mahkeme - "sąd", w Namazgiah - "dziedziniec modłów" (dalej mowa o takim dziedzińcu w dzielnicy Cza-jyr), w Kurszunłu zaś - meczet "Pod Ołowiem", o którym autor opowiada nieco dalej.
135 Buda, zajęta przez Turków w r. 1541, była siedzibą namiestnika zarządzającego całą turecką częścią Węgier.
136 Sarajewo (tur. Saraj Bosna) - stolica Bośni, ongiś siedziba paszy - namiestnika ejaletu Bośni.
137 Uskiidar - Skutari, m. na azjatyckim brzegu Bosforu, dzielnica Konstantynopola.
138 Kralowa (?) - miejscowość nieznana.
139 Husejn pasza syn Nasucha paszy - namiestnik Rumelii w r. 1643.
140 Kenan pasza ("Kodża", t j. Stary) był na przełomie dwudziestych i trzydziestych lat XVII w. namiestnikiem oązakowskim (sylistryjskim); prowadził walki z powstańcami w Rumelii, a w porozumieniu z Rzpltą akcję przeciw Zaporożcom, którzy nękali tureckie posiadłości nad M. Czarnym. Ewlija Cz. wspomina o nim dalej kilkakrotnie. ,
141 Wyraz transa, jakoby nazwa statków dunajskich, jest niejasny.
142 Rebiiilewwel r. 1062 h. trwał od 11 lutego do 11 marca r. 1652 n.e. Ewlija Cz. myli się tu: odnośna zmiana na stanowisku wielkiego wezyra nastąpiła 15 zilkade r. 1061 h. (30 października 1651 r.). O Kożda Giir-dżim Mehmedzie paszy. por. przyp. 122.
143 3 rebiiilewwela r. 1062 h. - 13 lutego 1652 r. n.e.
144 Nazwa dzielnicy Czajyr znacjzy "Łąka", "Pastwisko" (tur.).
145 12 rebiiilewwela r. 1062 h., tj. 22 lutego 1652 r. n.e., przypadł nie na poniedziałek, lecz na czwartek.
146 Adały - nazwa tur. od ada "wyspa". Wsi takiej na mapach nie znajdujemy.
147 Aluzja do nazwy wsi (por. przyp. 144). Wsi tej na mapach nie ma.
148 Wsi Rengler (pers.-tur. "Kolory") na mapach nie znajdujemy.
149 Hadżyogłupazary - m. w Bułgarii (płd. Dobrudza) o 45 km na
388
płn.-zach. od Warny, a o 75 km na płd.-wsch. od Sylistrii, dziś zwane Tołbuchin. Nazwę jego ("Bazar syna hadżego", tj. pielgrzyma do Mekki) Ewlija Cz. dalej słusznie wywodzi od patronimu założyciela. Od XVI w. miasto jest znane pod nazwą skróąoną Bazardżyk lub Bazarczyk (pers.-tur. "Ryneczek") i tak brzmiała ona do niedawna (rum. Bazargic, wym. Bazardżlk), jednak została zmieniona przejściowo na Dobricz. Muzułmanie (Turcy i Tatarzy) oraz liczne meczety (aż 12) do dziś dnia nadają swoiste piętno starej części tego miasta.
150 Nazwy tych dzielniic( pochodzą przeważnie od imion założycieli. Dzielnica Eski (tur.) to "Stara"; tam też musiała znajdować się Eski Dżami, "Stara Dżamija". Czawuszpazary i Czawusz Dżamii (to bazar i dżamija Czawusza (por. Słownik terminów). Czarszy Dżarnii to dżamija Na Rynku.
151 Ahmed pasza syn Mehmeda paszy Kopriilego, wielkiego wezyra w latach 1656-1661 - następca ojca na stanowisku wielkiego wezyra (1661-1676), znany z historii wojen turecko-polskich.
152 Derwisz Mehmed pasza - ongiś namiestnik oczakowski i(sylistryj-sfci), później admirał floty sułtańskiej ("kapudan pasza"), w końcu wielki wezyr od 23 marca 1653 r. do śmierci w dniu 29 października 1654 r.
153 wsi o nazwie Kuduman (lekcja niepewna) na drodze z Hadżyogłupazary (dziś Tołbuchin) do Bałczyku i Warny dostępne nam mapy nie notują.
154 Batowa - okolica na płd.-zach. od Bałczyku. Tekke (tur. "Klasztor (derwiszów)" - w. o 10 km na zach. od Bałczyku, która swą nazwę zawdzięcza znajdującemu się tam klasztorowi derwiszów, opisanemu dalej przez Ewliję Cz.
IBS z wymienionych tu miejscowości Warna objaśnień nie wymaga. Bałczyk (tur. "Błoto") to m-ko nadmorskie o około 50 km na płn. od Warny, zamieszkałe do dziś częściowo przez Turków i posiadające piękny sitary meczet. Kawarna to miejscowość nadmorska o 15 km na płn.-wsch. od Bałczyku. Giilgrad to tur.-bułg. nazwa przylądka Kaliakra na płn.-wsch. od Warny. Mangalia to portowe i letniskowe m-ko w płn. (rumuńskiej) części Dobrudży, o około 70 km od Bałczyku, w pobliżu którego zatrzymał się nasz autor.
156 Ewlija Cz. jest jedynym autorem, który spisał miejscowe legendy o świętym derwiszu Ak Jazyłym. Dane jego nie są jednak ścisłe: nie możemy np. uwierzyć, by mąż ów żył od XI/XII w. aż do czasów Mura-da II (1421-1451).
157 Balch - m. w płn. Afganistanie.
158 Buchara - m. w Azji Sr. (Uzbecka SRR).
159 Chorasan - kraina w płn.-wsch. części Iranu.
160 Ahmed Jesewi (tj. z Jesi, m-ka w dzisiejszej Kazachskiej SRR) - mistyk, założyciel osobnego zgromadzenia derwiszów i poeta (druga po-
389
łowa XI w.), który w wielkim stopniu przyczynił się do umocnienia islamu wśród Kirgizów i Kazachów.
161 Bektasz z tytułem hadży (ar. "pielgrzym" do Mekki) i przydomkiem Weli (ar. "Święty") - derwisz turecki (XIV w.), założyciel zgromadzenia derwiszów bektaszytów, patron korpusu janczarów jako swoistego muzułmańskiego zakonu rycerskiego.
162 Orchan - syn Osmana, założyciela dynastii tureckiej, drugi władca osmański (1326-1359).
153 Murad II - sułtan turecki (1421-1451), ojciec słynnego Mehmeda II, o którym por. przyp. 16 do cz. I. - Arsłan bek - drugi syn znanego nam już Greka Michała (por. przyp. 78).
164 Galata - dzielnica Konstantynopola na płn. (lewym) brzegu Złotego Rogu. Znajduje się tam wieża zbudowana przez cesarza Zenona (474-491), wysoka na 68,5 m, z której szczytu rozciąga się wspaniały widok na miasto i morze.
165 O Alim por. przyp. 29 do cz. I. Ewlija Cz. ma tu na myśli grób jego w Bagdadzie.
lee Tu mowa o grabie Husejna w Kerbeli. Por. przyp. 28 i 38 do cz. I.
167 Bałczykbaszy (tur., dosłownie "początek Bałczyku") - może okolica rzeczki w pobliżu m. Bałczyk.
168 Kilia - m. w Rumunii w delcie Dunaju, zdobyte przez Bajezida II równocześnie z Akermanem w r. 1484.
169 Opisana tu zwycięska bitwa Melek Ahmeda paszy z Kozakami (tym razem dońskimi) w Bałczyku wiąże się z ich napadem na czarnomorskie wybrzeże Anatolii, o którym pisze historyk turecki Naima. Naima opowiada tylko o 16 czajkach kozackich, o incydencie zaś w Bałczyku nie wie. Ewlija Cz. przesadził malując grozę sytuacji (podwoił bowiem liczbę napastników), w całości jednak relacja jego wygląda na prawdziwą. Zachodnie brzegi M. Czarnego bywały nieraz celem wypraw Kozaków (Dońców lub Zaporożców). Turecką miniaturę z XVII w. ze sceną walki morskiej Turków z Kozakami koło Warny reprodukuje G. M. Meredith-- O w e n s, Turkish Miniatures, London (British Museum) 1963, tabl. XXV.
170 Tu pomyłka: opisana bitwa odbyła się w r. 1062 h.
171 Konstanca (po tur. Kustendże} - wielkie m. portowe w płn. (rumuńskiej) części Dobrudży. Powstało ono w okolicy osady greckiej Tomi z VI w. p.n.e., dzięki inicjatywie cesarza Konstantyna Wielkiego (ok. 280-377), któremu też zawdzięcza swą nazwę (pierwotnie Constantiana).
172 Kalwara - postać zmyślona.
173 Genua - m we Włoszech, które od r. 1261 władało płd.-wsch wybrzeżem Krymu i terenami nad M. Azowskim. Genua stanowiła republikę.
174 Kaffa (po tur. Kefe) - m. na Krymie (dziś Fieodosija), o którym Ewlija Cz. opowiada w opisie tego półwyspu (tu s. 317 i n.)- Od r. 1261
390
do 1475 była ona centrum administracyjnym genueńskich posiadłości na Krymie i nad M. Azowskim.
175 Konstantyn XI, ostatni cesarz bizantyjski, poległy w dniu zdobycia Konstantynopola przez Turków (29 maja 1453).
ne Terkoz, Amasra, Synopa i Trapezunt - porty na czarnomorskim wybrzeżu dzisiejszej Turcji.
177 Ewlija Cz. myli się tu: sukcesy oręża tureckiego, o których tu mowa, przypadły na okres panowania Mehmeda II.
178 Gedik Ahmed pasza - wódz turecki, który w r. 1475 położył kres panowaniu Genueńczyków na Krymie i w rejonie M. Azowskiego zdobywając Kaffę, Azow i pomniejsze kolonie ich tamże.
179 Chios (po tur. Sakyz) - wyspa u zach. wybrzeży Azji Mn., która pozostawała we władaniu Genui (dziś grecka).
180 Pijale pasza z przydomkiem Kodża (tur. "Stary") - admirał floty sułtańskiej w latach 1554-1578, wsławiony rozbojami na M. Śródziemnym, rodem Chorwat. Opisany tu atak jego na Chios nastąpił w poniedziałek wielkanocny (14 kwietnia) 1566 r.
181 Czeszme (tur. "Źródło", "Studnia") - port na zach. brzegu Azji Mn., oddzielony od wyspy Chios cieśniną szerokości 10 km.
182 Kiremitlik (gr.-tur. "Fabryka dachówek") - zapewne nazwa m. Chios lub Kastron, stolicy wyspy Chios, a może m-ka Kardamila lub m-ka Kalamoti na tejże wyspie.
IBS Tu gra słów: imię Pijale to wyraz pospolity pijale (pers.) "fioła", "czara", "puchar".
184 Rodos, który od r. 1309 znajdował się we władzy kawalerów maltańskich, został zdobyty przez Turków w r. 1530. Genueńczycy z Chios nie mogli tedy w r. 1566 uciekać tam przed Turkami.
iss Ewlija Cz. mija się tu z prawdą: chrześcijanie nie zostali wypędzeni z Chios w r. 1566, a "król" tej wyspy nie został "islamem zaszczycony", tj. nawrócony na islam, takiego bowiem króla nie było. Pijale wywiózł tylko dwunastu patrycjuszy sprawujących rządy na wyspie, a zwolnił ich dopiero po usilnych staraniach papieża i zaprzyjaźnionego z Turcją króla francuskiego. Nieco dalej autor nasz mówi, że na islam przeszedł nie "król", lecz jeden z genueńskich "kapitanów" na Chios. Ile prawdy jest w tych jego słowach, trudno dociec.
186 O m. Babadag w Dobrudży por. s. 66 i n. oraz przyp. 200.
187 Szehzade Dżamii (pers.-ar. "Dżamija księcia") została wzniesiona przez Sulejmana Wspaniałego w r. 1521, po śmierci jego syna Mehmeda. Meczet Sulejmanije, zwany tak od imienia tego władcy, został ufundowany przez niego również znacznie wcześniej od zwycięstwa Pijalego paszy, które poprzedziło zgon sułtana zaledwie o cztery miesiące.
188 Karasu (tur. "Czarnawoda") - m. Cernayoda w Dobrudży rumuńskiej nad Dunajem, o ponad 50 km na płn.-zach. od Konstancy.
391
189 Chodzi tu o często zalewaną przez Dunaj naturalną dolinę koło m. Karasu (Cernavoda), która - w przeciwieństwie do miasta - dotąd zachowała nazwę turecką. Karasu i jego okolicę opisał Ewlija podczas powrotu z Babadagu (tu s. 78).
190 O m. Karaharman por. s. 67-68 i przyp. 196.
191 Tulcza (pisownia rum.: Tulcea) - m. w Dobrudży rumuńskiej nad płd. odnogą Dunaju.
192 Besztepe (tur. "Pięć Wzgórz") - górzysta okolica na płd.-wsch. od Tulczy, koło m-ka Mahmudia.
193 Są to resztki tzw. Wału Trajana, który ciągnął się ongiś od brzegu M. Czarnego aż po Dunaj, do dzisiejszego Karasu (Cernavoda).
194 U Ewliji Cz.: "Bana Kiistendże". Jest to Kiustendił lub Kiustendił-Bania (bułg. "K. Zdrój"), m. o 60 km na płd.-zach. od Sofii.
195 w tekście tureckim puste miejsce na nazwę wsi.
196 Karaharman - m-ko w Dobrudży rumuńskiej o 30 km na płn. od Konstancy. Nazwa jego składa się z tur. kara "czarny" i pers. charman (u Turków harman) "młócka", "gumno", "klepisko", toteż jej objaśnienie u Ewliji Cz jest wielce prawdopodobne. Na mapach bywa ono niekiedy zwane Kara Kerman (krym. "Czarnogród"), dziś zaś nosi oficjalną nazwę Karaorman (tur. "Czarny Las", wg pisowni rum.: Caraorman).
197 Sałtyk z przydomkiem Sary (tur. "Żółty", tj. "Bladolicy" lub "Jasnowłosy") - derwisz turecki z XIII w., czczony jako święty przez muzułmańską ludność Bałkanów.
198 O Redżebie paszy por. przyp. 116. W latach 1623 - ok. 1628, po świetnym zwycięstwie nad Kozakami na M. Czarnym w r. 16^2, był on admirałem floty sułtańskiej ("kapudanem paszą").
199 Ewlija Cz. myli się: w okolicach Karaharmanu nie ma żadnej naturalnej ani sztucznej odnogi Dunaju. Niewielkie rzeczki, jakie wpadają tu do M. Czarnego, nie pozostają w żadnym związku z Dunajem.
200 Babadag - m w Dobrudży rumuńskiej nad zalewem morskim o tejże nazwie (rum. "Lacul Babadag", tjj. "jeż. Babadag") o 50 km na płn. od Karaharmanu (Caraorman). Nazwę j"go Babadagy, tj. "Góra Ojczulka" - pogrzebanego tam derwisza - objiaśnił Ewlija Cz. słusznie. Nazwa ta bywa często skracana (Baba; tak te>ż tu, s. 76). Dzięki znajdującemu się tam grobowi świętego Sałtyka stanowił Babadag w przeszłości ważny ośrodek religijno-kulturalnego życia muzułmanów dobrudzkich. Dziś grobowiec ten jest jedną z atrakcji turystycznych tego miasta i całej Dobrudży.
201 Nazwa Jenisała, złożona z osm. jeni "nowy, -a, -e" i obcego osmań-szczyźnie, tatarskiego iwyrazu sala "wieś" (prawdopodobnie pożyczka z języków słów.; por. roś. sieło, ukr. seło), wskazuje, że było to początkowo "Nowe Sioło" tatarskie. Miejscowość ta, dziś m-ko Enisala, leży o 8 km na wsch. od Babadagu, nad morskimi zalewami Babadag i Razelm.
392
202 O Kenanie paszy por. przyp. 140. Był on żonaty z sułtanką Atike, córką sułtana Ahmeda I.
203 O tej zmianie na stanowisku paszy oc"zakowskiego (sylistryjskiego) czytamy dokładniej na s. 76.
204 Ułu Dżami (tur.-ar.) - "Dżamija Wielka".
205 Uzun Imam (tur.-ar.) - "Długi Imam" (przezwisko duchownego).
206 Opisany tu grobowiec Sary Sałtyka w Babadagu zwracał na siebie uwagę posłów polskich, którzy jeździli tędy do Stambułu i z powrotem. E. Otwinowski zanotował, że "w tem miasteczku Babie jest bałwochwalstwo u grobu Mikołajowego, dirbisze albo mniszy tureccy". Por. Kraszewski, o.c., s. 10. Autor polski dostrzegł tu bardzo ciekawy związek kultu świętego-derwisza muzułmańskiego z popularnym na Bałkanach kultem świętego greckiego. Grób Sary Sałtyka pokazują też w innych miejscowościach na Bałkanach, np. koło albańskiego m. Kruji. Por. J. Grzegorzewski, Albania i Albańczycy, Lwów 1914, s. 129 i n., gdzie autor, zasłużony nasz orientalista, przytacza zasłyszaną w Kruji legendę o Sałtyku uderzająco podobną do tej, jaką Ewlija Cz. opowiada w związku z opisem Babadagu w t. II, s. 137 i n. swej Sejahatname.
207 Wszystkie wymienione tu dzieła o Sałtyku zaginęły.
208 Ewlija Cz. nazywa Gdańsk stale Danska ( z węg. Dancka). O Gdańsku opowiada on również we wspomnianej wyżej, a pominiętej przez nas relaqji o Sałtyku w t. II swego dzieła. Czytamy tam, że w owym mieście "w ziemi polskiej" położonym znajduje się jedna z siedmiu trumien z cudownie rozmnożonymi zwłokami tego krzewiciela islamu, który za życia walczył właśnie w Gdańsku z podszywającym się pod jego imię mnichem chrześcijańskim. Wiedząc już o związku kultu Sary Sałtyka z kultem św. Mikołaja możemy przypuszczać, że o gdańskim epizodzie z życia tego derwisza i o pogrzebaniu jego ciała w Gdańsku mówi Ewlija Cz. dlatego, że dowiedział się o istnieniu w tym mieście kościoła św. Mikołaja. Informację tę mógł on zdobyć od Tatarów, którzy w r. 1650 jeździli przez Gdańsk do Szwecji, w poselstwie od chana Islam Gerejalll do królowej Krystyny. Por. echa tego poselstwa tu, s. 194 i 202 oraz przyp. 78 do cz. IV.
209 O miejscowości Arpaczukuru (tur. "Jęczmienny Jar") w historii wojen Osmanów z ich wschodnimi sąsiadami nie słychać, a Siwas i To-kat - dwa miasta w Anatolii wsch. - nigdy nie były zajęte przez Persów. Ewlija Cz. miał na myśli zapewne wojnę Bajezida II z mameluckim Egiptem, na skutek której, po przegranej Turków pod Aga Czajyry (tur. "Łąka Agi"; nazwa przypomina nieco Arpaczukuru!), utracili oni przejściowo miasta Adanę i Tarsus w Anatolii płd.-wsch. Wypadki te rozegrały się w r. 1488.
210 Czóldżi (tur. "Pustelnik") - przydomek Bajezida II z innych źródeł nie znany. O sułtanie tym por. przyp. 15 do dz. I.
211 Wyprawa ta odbyła się w r. 1484.
393
212 O Kara Szemseddinie (tur.-ar. "Czarne Słońce Wiary") por. s. 73.
213 Wyraz ar. Jatahna znaczy "zdobyliśmy", a suma wartości liczbowych liter tego wyrazu tworzy datę r. 539 h. (1144-1145 n.e.). Mołdawska wyprawa Bajezida II przypadła na r. 889 h!
214 Salsal - postać legendarna.
215 Mekką i Medyną władali sułtanowie osmańscy od r. 1517.
216 Ak Szemseddin (tur.-ar. "Białe Słońce Wiary") - derwisz, duchowy opiekun sułtana Mehmeda II, który też odegrał wielką rolę przy zdobyciu Konstantynopola przez tegoż.
217 Mengli Gerej I - chan krymski (1467-1474, 1475-1476 i 1478-1514).
218 O derwiszu Kydemli Dede por. s. 84-85.
219 Zilhidżdże r. 1062 h. trwał od 3 listopada do l grudnia 1652 r. n.e.
220 Tarchundży Ahmed pasza objął urząd wielkiego wezyra dnia 19 czerwca 1652 r. ł sprawował go do 18 lutego r. 1653. Data, którą_ podaje Ewlija Cz., odnosi się zapewne do momentu wystawienia listów wielkiego wezyra do Melek Ahmeda paszy z wiadomością o objęciu przezeń steru rządów, a zarazem fermanu sułtańskiego o zmianie na stanowisku namiestnika cczakowskiego (sylistryjskiego).
221 Dni 21-29 zilhidżdże r. 1062 h. przypadły na 23 listopada - l grudnia r. 1652 n.e. Z dalszego tekstu wynika, że jest to data otrzymania przez Melek Ahmeda paszę fermanu o jego przeniesieniu do Sofii, wystawionego widocznie na początku zilhidżdże.
222 Niewielkich wsi Jajła (tur. "Połonina", "Hale") i Inechanczeszmesi (lub może Ajnachanczeszmesi, pers. "Studnia przy chanie-karawanseraju Lustrzanym") na mapach nie znajdujemy.
223 Esterabad (pers. "Muligród", "Mulice") - m-ko w Dobrudży rumuńskiej na linii kolejowej z Tulczy do Warny o 50 km na płd. od Baba-dagu, dziś zwane Ester.
224 Karamuradły - m-ko o 5-6 km na płd. od Esterabadu (Esteru), a o 60 km na płd. od Babadagu, zwane zwykle Karamurat (tur. "Czarny Murad"; wg pisowni rum. Caramurat). Przed ostatnią wojną nosiło ono nazwę Ferdinand I.
225 Por. o tym przyp. 188 i 189. Od Karamuradły (Caramurat) do Karasu (Cernavoda) jest około 30 km na płd.-zach.
226 Owe wędrowne pieśniarki i muzykantki nazywa Ewlija Cz. gujende (pers. "narrator", "narratorka"; "bajarz", "ba j arka").
227 Z Karasu (Cernayoda) nad Dunajem dotarł Ewlija Cz. najpierw do Hadżyogłupazary (Bazarczyk, Tołbuchin), potem do muzułmańsko-buł-garskiej wsi Arnawudłu (dziś Tiirk-Arnaut, m. o 50 km na zach. od Warny), w końcu zaś do Kópriikojii (tur. "wieś Mostowa", dziś m-ko o 20 km na płd.-wsch. od Szumen). Stamtąd był już tylko dzień drogi do Czałykkawak (tur. "Krzywa Topola"). Nazwę tę nosi nie tylko wspomniana przez niego wioska, lecz także ważna przełęcz w Bałkanłe Wsch. lub Ma-
394
łym na wysokości 402 m npm, o 25 km na płd. od Kóprukojii. Tak nazywa autor dalej również góry w tej okolicy.
228 Nazwa tej wsi pochodzi od nazwy okolicznych gór. Jest to nazwa tur.; bałkan znaczy "łańcuch górski (pokryty lasami)".
229 Opowiadanie o czarach bułgarskiej wiedźmy należy między liczne, przez Ewliję Cz. zmyślone, bajki włożyć.
230 Nazwa wsi Dobrał wywodzi się z języka bułg. Wieś Dilawer efendi bierze nazwę od pers. imienia jej tureckiego właściciela (dilawer "śmiały", "chrobry"). Saraj - nazwa od znajdującego się w okolicy tej sułtańskiego pałacyku (pers. saraj).
231 Sliwen (u Turków Islimije) - m. w płd.-wsch. Bułgarii, do dziś bogate w zabytki architektury tureckiej oraz dotąd - jak w w. XVII - stanowiące ważny ośrodek rzemiosła i przemysłu sukienniczego, kobier-niczego i garbarskiego.
232 Jamboł (tur. Jambołu; z gr. Diampolłs) - m. o 25 km na płd.-wsch. od Sliwen. Jego okolice stanowiły dobra krymskiej dynastii Gerejów.
233 Nowa Zagora (tur. Jeni Zagra; u Ewliji Cz.: Zagra Jenidżesi) - m. o 30 km na płd.-zach. od Sliwen, ważny węzeł komunikacyjny oraz ośrodek zainicjowanego tu przez Turków przemysłu jedwabniczego.
234 R. 766 h. trwał od września r. 1364 do września r. 1365 n.e.
235 Szahin pasza z przydomkiem Lala (pers. "Wuj"; tu "Ochmistrz" sułtanów osmańskich) - wódz turecki za Murada I, wsławiony podbojem Bałkanów.
236 Czirmen - m. Czirpan w Bułgarii, o 70 km na płd.-zach. od Nowej Zagory.
237 Juriik (tur., od jurumek "chodzić") - nazwa koczowników tureckich, trudniących się przeważnie pasterstwem.
238 Simaw - m-ko w Anatolii zach., o 120 km na płd. od Brusy.
239 Memisz to zdrobniała forma imienia Mehmed, Memet. O tym sułtanie por. przyp. 98.
240 O m. Płowdiw por. s. 86-88 oraz przyp. 250.
241 Okolicy o nazwie Adatepe (tur. "Wzgórze-Wyspa") na mapach nie znajdujemy.
242 O derwiszu tym była już mowa na s. 74. Kazachowie (tur. Kazok) to lud turecki Azji Śr. (Kazachska SRR), których terytoria graniczą na wsch. z Chinami.
243 Stara Zagora - m. w żyznej okolicy na płd. stokach Srednej Góry o 35 km na płd.-zach. od Nowej Zagory, znane ze źródeł leczniczych oraz jako ośrodek rolnictwa i węzeł komunikacyjny. Rozwinęło się z trackiej osady Berrhoea, przez Rzymian ufortyfikowanej i nazwanej Augusta Traiana. Nazwa słów. Zagora jest znana od VIII-IX w. Nazwa bułg. Stara Zagora pojawiła się później jako przekład tur. Eski Zagra. Zamek tam-
28 - Księga podróży...
395
tejszy, utrzymany w stanie obronnym przez Bizancjum i Bułgarów, został zburzony po zdobyciu go przez Lala Szahina paszę (1365-1366).
244 "Czerwone Jajko" to nazwa Wielkanocy (od koloru pisanek) u Turków i Tatarów. Po gr. Wielkanoc nazywa się Pascha lub Labri, jajko zaś - augo, co przypomina pierwszą część przytoczonej przez Ewliję Cz. starożytnej nazwy St. Zagory, ale "czerwony" po nowogr. - kokkinos, "pisanka" zaś - to paschaliatiko augo. Nazwa Augandira to niewątpliwie przekręcona łaq. nazwa tego grodu Traiana (Augusta Traiana).
245 Abaza to tur. nazwa kaukaskich Abchazów, którzy dostarczali wiele jasyru na rynki stambulskie, przy czym wielu z tych niewolników dochodziło w Turcji do wysokich stanowisk.
245 Tak dosłownie tłumaczy się użyty tu przez autora termin pers.-ar. bad u hawa, oznaczający różne podatki dorywcze, a więc niejako "przyniesione przez wiatr i powietrze". Por. V. P. MJutafćijewa, O osmańskiej kategorii podatkowej "bad u hava", "Przegląd Orientalistyczny", 1958, nr 3 (27).
247 Jeni Dżami (tur.-ar.) - "Nowa Dżamija".
248 -yy tym miejscu znajdują się w tekście tureckim dwie niezrozumiałe nazwy tkanin: 2091 i melai (?). (
249 Chodzi tu o biblijnego Józefa syna Jakuba. Historię jego znają muzułmanie z sury XII Koranu.
250 piowdiw - drugie co do wielkości m. Bułgarii, wielki ośrodek gospodarki i kultury. Od St. Zagory jest Płowdiw oddalony o 80 km na płd.-zach. Jego bułg. nazwa pochodzi od trackiej nazwy itej starożytnej osady - Pulpudewa "gród Filipa", drugiego tego imienia króla macedońskiego (359-336 p.n.e.). Ewlija Cz. nazywa je po tur. Filibe, wyprowadzając tę nazwę słusznie od gr. formy owej antycznej nazwy - Filip-popol(is). Płowdiw został zdobyty przez Turków w r. 1365 i aż do r. 1385 był siedzibą paszów namiestników Rumelii. Turcy uczynili wiele dla rozwoju tego miasta, a m.in. wprowadzili tu uprawę ryżu, o czyni Ewlija Cz. pisze nieco dalej.
251 Podróż do Wiednia odbył Ewlija Cz. w r. 1665. Por. cz. III.
252 Marica (po tur. Mericz; gr. Hebros) - rz. długości 490 km, która wypływa spod góry Musałła koło słynnego monasteru Rilskiego w Bułgarii, a wpada do M. Egejskiego tworząc w dolnym biegu granicę między Turcją i Greqją.
253 Szehabeddin (ar. "Meteor Wiary") - wódz turecki w pierwszej połowie XV w.
254 Fareskor (ar. Fariskur), Manzala, Rosetta (ar. Reszid), Damietta (ar. Dumiat) - miasta i porty w delcie Nilu, słynne centra uprawy ryżu i handlu nim.
2" Wielbłądy te służyły jako zwierzęta juczne w wyprawach tureckich wojsk; tak np. wielką ilość ich pozostawili Turcy w r. 1683 pod Wiedniem.
396
"Miasteczko", o którym tu mowa, to tylko dzielnica Płowdiwu, który jest zbudowany po obu stronach Maricy.
256 Antar - legendarny bohater arabski, którego czyny opiewa wielki epos pt. Sirat Antar, tj. "Żywot Antara" lub "Opowieść o Antarze". Por. G. R o u g e r, Romans Antara, przeł. F. Mirandola, Lwów-Poznań b.d.
257 Tatarpazardżyk - dziś Pazarczyk, m. nad Marica o 36 km na zach. od Płowdiwu, słynne z uprawy ryżu. Jego pierwotna nazwa tur. brzmi Tatarpazardżygy "Mały Targ Tatarski"; pochodzenie jej tłumaczy Ewlija Cz. nieco dalej. i
258 Despot (także Despoto, Dospat) - góry Rodopy w płd. Bułgarii.
259 Ibrahim pasza - Grek, ulubieniec Sulejmana Wspaniałego, wyniesiony przez niego ze stanu niewolnicjzego do godności wielkiego wezyra (1523-1536), a następnie za nadmierne panoszenie się skazany na śmierć przez uduszenie.
260 Aleppo (ar. Haleb) - m. i zamek w Syrii, zdobyty przez sułtana tureckiego Selima I w r. 1516.
261 Kandia - stolica Krety, spustoszona przez Turków dwukrotnie w w. XVI, oblegana w r. 1648-1649, a zdobyta dopiero w r. 1669.
262 Atmejdany (tur. "Plac Konny") - dawny Hippodrom (gr. "Tor wyścigów konnych") w Konstantynopolu, w pobliżu pałacu sułtańskiego, gdzie odbywały się rozmaite igrzyska i uroczystości.
263 Muzułmanie są obowiązani do pięciu modłów dziennie o ściśle określonych godzinach.
264 Sułtanka Ajsza - córka Murada III, żona Ibrahima paszy, wielkiego wezyra od kwietnia do października r. 1596 (r. h. 1004-1005).
265 Arabskie litery tego chronogramu wyrażają datę r. 1004 h., tj. pierwszych miesięcy wielkiego wezyratu Ibrahima paszy. Sułtanka Ajsza wybudowała zatem tę studnię (lub rozpoczęła jej budowę) w podzięce Ałła-howi za pomyślny obrót spraw jej męża. l
268 Opis tej zmyślonej podróży Ewliji Cz. po Czechach, Polsce i Szwecji znajdzie Czytelnik tu na s. 193 i n. Wzmianka o 40 latach podróży autora jest tu dodatkiem późniejszym (około r. 1680).
267 Ichtiman (po tur. Ihtiman) - m-ko o 70 km na płn.-zach. od Tatar-pazardżyku (Pazardżyku), zdobyte przez Lala Szahina paszę w r. 1365, Za czasów rzymskich znajdował się tu warowny obóz, którego ruiny zachowały się do dziś dnia i o nich to zapewne mówi Ewlija Cz. Etymologia jego nazwy, podana przez Ewliję Cz., nie zasługuje na wiarę (nazwa Ichtiman wywodzi się raczej od dawniejszego Sztiponje).
268 Samokow - rn-ko o 35 km na płd.-zach. od Ichtłmanu, zdobyte przez Turków podobnie jak to w r. 1365.
269 Bęben stanowił jedną z oznak dowódcy w Turcji.
270 Chodzi tu o Greka Gazi Michała, o którym por. przyp. 78.
28*
397
271 Ormanły (tur. "Lesista") - w. na mapach nie notowana.
272 Asaf - legendarny "wezyr" biblijnego króla Salomona, sławiony przez muzułmańskich autorów za nieubłagane zwalczanie politeizmu i wielką mądrość.
273 Aluzja do przydomka paszy (ar. Melek znaczy "Anioł").
274 Sofia była stolicą Rumelii od r. 1385. Leży ona na miejscu osady tracko-rzymskiej Serdica, zwanej później przez ludy słowiańskie Sred-cem. Nazwa dzisiejsza, znana od w. XIV, pochodzi od nazwy tamtejszego kościoła (cerkwi) św. Zofii.
275 Historię Noego znają muzułmanie z licznych wzmianek w Koranie, a szczególnie z nazwanej jego imieniem sury LXXI.
276 Kalimun - postać zmyślona.
277 Egipt i piramidy opisał Ewlija Cz. w t. X swej "Księgi".
278 Idris - ar. imię Henocha, jednego z legendarnych praojców" ludzkości, wielkiego wędrownika, mędrca i nauczyciela ludzi w dziedzinie wielu sztuk i umiejętności. Postać ta, wywodząca się z podań babilońskich, przelotnie wspomniana w Starym Testamencie, do legend arabskich dostała się z późniejszej literatury żydowskiej.
279 Misraim - postać zmyślona. Podobne imię nosił syn Chama, o którym czytamy w l Księdze Mojżeszowej, X, 6 i 13 (hebr. Micraim; tak brzmi też hebr. nazwa Egiptu, który po ar. nazywa się Misr).
280 Fustat (ar. al-Fustat) - stara dzielnica Kairu.
281 Syrfiail - postać zmyślona. Jej imię przypomina tur. nazwę Serbów (Syrf).
282 Sofa - postać zmyślona przez Ewliję Cz. dla wyjaśnienia nazwy Sofii.
283 władca bułgarski imieniem Manuel nie jest znany. Chodzi tu zapewne o cesarza bizantyjskiego Manuela I Komnena (1143-1180), który toczył wojny z Bułgarami, a którego śmierć dała temu narodowi możność odbudowania własnego państwa ze stolicą w Tyrnowo.
284 Jezus Chrystus jest uznany w Koranie za proroka i jednego z nielicznych wysłanników Ałłaha, stąd też bywa przez Turków nazywany stale hazret-i Ysa, tj. "Pan Jezus".
285 Chodzi tu o legendarną św. Sofię, patronkę kościołów zarówno w Konstantynopolu (dziś meczet Aja Sofia), jak i w dawnym Sredcu (Sofii). Wyraz aj, aja to nowogr. forma klasycznego hagios, hagia "święty, -a".
286 Witosza (lub Witosz, jak u Ewliji Cz.) - pasmo gór w sąsiedztwie Sofii z najwyższym szczytem Czerni Wrych (2290 m npm), pokryte lasami i żyznymi łąkami.
287 Łaźnia Kadiaskera - jedna z licznych łazien w Stambule. Opowiadanie o sarkofagu ze zwłokami św. Zofii, umieszczonym na kolumnie
398"
w pobliżu tej łaźni (może chodzi tu o tzw. Kyztaszy, "Kamień Dziewicy", tj. kolumnę cesarza bizantyjskiego Marcjana) to oczywiste zmyślenie.
288 EWHja Cz. myli się tu. Turcy zdobyli Sofię nie w r. 706 h. (1306- 1307 n.e.), lecz 784 (1382).
239 Zdobycie Sofii nie przyszło Turkom tak łatwo. Miasto opierało się im przez parę lat, a wódz turecki Bałaban beg (a nie "pasza") zmusił je do poddania się dopiero wtedy, gdy w sposób zdradziecki pojmał bułgarskiego komendanta zamku.
290 W tekście tur. jest tu mylnie Kurd baglary ("Wilcze sady"), dalej jednak stale Koru bagłary ("Leśne sady"). Z uwagi autora (tu s. 103), że w "gaju" tym nie ma ani jednego drzewa suchego, wnosimy, że tur. koru "gaj", "lasek" pomylił on z tur. kuru "suchy".
291 Bali efendi - derwisz, który żył za panowania Sulejmana Wspaniałego. Czytamy o nim tu na s. 103 i n.
292 Wzgórza Łozna to Łozenska Pianina, pasmo górskie na płn.-wsch. krańcu Równiny Sofijskiej, gdzie też znajduje się w. Łożeń. Innych wsi, o których tu czytamy, mapy nie notują.
293 Jedikule (tur. "Siedem Wież") - zamek na zach. granicy Stambułu, gdzie więziono przestępców szczególnie groźnych, a w razie wojny także posłów państw obcych. W dawnych źródłach polskich nosi on nazwę Jedykuła.
294 Plewen (po tur. Plewne) - m. w Bułgarii o 130 km na płn.-wsch. od Sofii, a o 30 km na płd. od Dunaju.
295 Nałdóken (ar.-tur. "Kujący podkowy") - część Jiiriików, rozsiedlona po całej Bułgarii i Dobrudży, zobowiązana do różnego rodzaju pomocniczej służby w wojsku osmańskim. O Jiiriikach por. przyp. 237.
296 wizę - m-ko w Turcji w połowie drogi między Stambułem a Adria-nopolem (Edirne).
297 Ovće polje (po tur. Ofczabołu) - nizina w Jugosławii (Macedonii) między miastami Stip i Skopje (po tur. Isztip i Uskiib). Ośrodkiem administracyjnym tego regionu było m. Stip.
298 Kocani (po tur. Koczana) - m-ko w Jugosławii (Macedonii) o 80 km na wsch. od Skopje.
299 Saloniki (tur. Selanik) - znane m. w Grecji płn.-wsch., zdobyte przez Turków w r. 1430, a zwrócone Grekom w r. 1912.
300 Liczebność orkiestry, liczba buńczuków i innych oznak władzy dowódców tureckich zależała od ich rangi.
301 Tekfurdagy (tur. "Góra Cesarska", dziś Tekirdag) - pasmo niewysokich gór na zach. brzegu M. Marmara oraz m-ko na brzegu morza tamże, o 125 km od Stambułu.
302 Kawala - m. portowe w Grecji (Tracja zach.) nad nazwaną od niego zatoką M. Egejskiego, zdobyte przez Ewrenos bega około r. 1373. Rolę swą jako ważny port zachowała Kawala także w czasach panowania tureckiego,
399
dlatego też czytamy tu o kapitanie (beju) - dowódcy stacjonujących tam jednostek floty osmańskiej.
303 Kiagytchane (pers. "Papiernia") - obfitująca w roślinność, malownicza okolica na zach. krańcu Złotego Rogu, ongiś tereny wypasu stadniny sułtańskiej, a do dziś dnia miejsce świątecznego wypoczynku i zabaw ludności Stambułu.
304 Szkodra lub Skutari (po tur. Iszkodra lub - jak u Ewliji Cz. - Iskenderije, tj. Aleksandria) - m. w płd. Albanii.
3�s Trikala lub Trikkala (tur. Tyrbała) - m. w Grecji (Tessalii).
306 Ohrid lub Ohrida (po tur. Ohri) - m. w Jugosławii płd.-zach. na granicy z Albanią.
307 Yalona lub Vlora (po tur. Awłona) - m. portowe w Albanii.
308 Jania albo Janina, Joannina - m. w zach. Grecji.
309 prizren (po tur. Pirzerin) - m w Jugosławii (Serbia).
310 Yućitrn (po tur. Wiilczetrin) - m. w Jugosławii (Serbia).
311 Dżanbuładzade ("syn Dżanbułada") Mustafa pasza - szwagier sułtana Murada IV, skazany przez niego na śmierć w r. 1636.
312 Erywań (pers., tur. Rewan) - dzisiejszy Erewan, stolica Armeńskiej SRR, która w przeszłości była kością niezgody między Persją a Turcją. Tu mowa o wyprawie tureckiej w f- 1635, kiedy Turcy zdobyli Erywań, a w r. 1636 utracili go znowu. W tej wojnie Dżanbuładzade spisał się bardzo chlubnie.
313 Okmejdany (tur. "Pole strzały") - okolica na płn. brzegu Złotego Rogu, gdzie w czasach bizantyjskich i tureckich odbywały się ćwiczenia i popisy łuczników.
314 Besziktaszy (tur. "Kaniień-kołyska", gr. Diplonkion) - okolica na europejskim brzegu Bosforu na płn. od Pery, dziś elegancka dzielnica wielkiego Stambułu, gdzie od dawna znajduje się przystań.
315 Bajram pasza - w latach 1634-1635 kajmakam, a w latach 1637- 1638 wielki wezyr sułtana Murada IV-
316 Mohacz - m-ko na płd. Węgier o 11 km od granicy z Jugosławią. Bitwa Węgrów z Turkami pod Mohaczem 28 sierpnia 1526 r. skończyła się klęską Węgrów i śmiercią króla Ludwika II, co położyło kres niepodległości Węgier.
317 Marasz - m. w Anatolii płd.-w5Ch.
318 Karaman - państewko turecKie w centralnej Anatolii ze stolicą w Konii (Ikonium), podbite w XV w- przez Osmanów.
319 Bośnia (po tur. Bosna) - kraina w Jugosławii, zdobyta przez Turków w XV w. i zamieniona na osobny ejalet ze stolicą w Sarajewie.
320 O Budzie por. przyp. 135.
321 Eger - m. na Węgrzech o 110 Km na płn.-wsch. od Budy, w czasach
400
tureckich siedziba paszy - zarządcy ejaletu, podległego bejlerbejowi bu-dzińskiemu.
322 Temeszwar (węg. Temesyar, rum. Timisoara) - m. w Rumunii zach., historycznie związane z Węgrami, w czasach tureckich ośrodek ejaletu podległego bejlerbejowi Budy.
323 widin - m. nad Dunajem, w płn.-zach. zakątku Bułgarii. 321 Bender - m. w Mołdawskiej SRR (dziś Bendery) na prawym brzegu Dniestru o 80 km od jego ujścia. 325 Mowa tu o kadim. 320 Wyraz tur. peltek znaczy "jąkała" (tu przezwisko).
327 Derwisz Mehmed pasza z przydomkiem Kodża (tur. "Stary") - może namiestnik rumelijski za Sulejmana Wspaniałego.
328 Nazwa ta składa się z bułg. bania (w wymowie tur. band) "łaźnia" i tur. basz "głowa" - tu w znaczeniu przyimka "koło", "obok". Dzielnica ta znajdowała się koło czynnej do dziś łaźni, w sąsiedztwie podziwianego do dziś przez turystów meczetu w centrum Sofii, który dotąd nosi nazwę Baniabaszy dzamii, tj. "dżamija Koło Łaźni".
329 Wyraz bania oznacza "cieplicę", "łaźnię" zarówno w bułgarskim, jak i w serbskim. Mowa tu o m. Kiustendił, o którym por. wyżej przyp. 194.
330 Wyraz urfina (lub orfina) przywodzi na myśl gr. orfano "sierota".
331 Rawno - m-ko w Bośni o 90 km na zach. od Sarajewa, pośród gór, których najwyższy szczyt Czinger, oddalony od Rawna o 20 km, wznosi się na wysokość 2006 m npm.
332 Czemerno - szczyt w górach Jelica Pianina w Serbii (1649 m npm).
333 Segedyn (węg. Szegedin, Szeged lub - jak też u Ewliji Cz. - Szi-gethvar) - m. na płd. Węgier. Opisana tu wyprawa Sulejmana Wspaniałego, zakończona zdobyciem Segedynu przez Turków, odbyła się w r. 1566.
334 Imię Ebussuud (ar.) znaczy "Ojciec wielkiego szczęścia" (tj. "Wielce szczęśliwy").
335 Opisany tu fortel od dawna był stosowany przez Turków przy zdobywaniu zamków, więc doświadczony w bojach Sulejman Wspaniały rady takiej na pewno nie potrzebował. Cała ta opowieść wydaje się bezkrytycznie powtórzoną przez Ewliję Cz. bajeczką o świętym Balim, którą derwisze strzegący jego grobu opowiadali przybywającym tam poczciwym pielgrzymom muzułmańskim, aby w nich umocnić wiarę w tego świętego i cudotwórcę, a tym samym powiększyć płynące z tego kultu własne korzyści materialne.
ssę Turcy zdobyli Segedyn 8 września 1566 r., Sulejman zaś zmarł w nocy z 5 na 6 tegoż miesiąca. Wielki wezyr Mehmed pasza Sokołowić dla uniknięcia paniki w wojsku tureckim zataił śmierć padyszacha nawet przed innymi wezyrami bawiącymi pod Segedynem.
337 Gyula - m. na Węgrzech, o 110 km na płn.-wsch. od Segedynu.
401
Ewlija Cz. myli się pisząc, że ,,zwłoki Sulejmana chana" zdobyły i ten zamek: Pertew pasza zdobył go już l września - na 5 dni przed zgonem padyszacha. Sulejman zmarł nie wiedząc o tym triumfie swoich wojsk.
ssą yj momencie śmierci ojca przebywał Selim II (o którym por. przyp. 12 do cz. I) poza Stambułem. Wezwany tam na polecenie wielkiego wezyra, wstąpił on 24 września na tron, po czym 24 października w Belgradzie (zdobytym przez Sulejmana Wspaniałego w r. 1521) został obwołany sułtanem wobec wojska powracającego spod Segedynu.
339 R. 1035 h. trwał od 3 października r. 1625 do 21 września r. 1626 n.e.
340 Chodzi tu niechybnie o Ahmeda paszę z przydomkiem Etmekczizade (tur.-pers. "Syn Piekarza"), namiestnika rumelijskiego w latach 1608-1612, a kajmakama w r. 1615. Losy jego w r. 1035 h. nie są nam znane.
341 Obok arabskiego kalendarza księżycowego stosowano w Turcji (szczególnie w gospodarce i skarbowości) kalendarz juliański z rachubą lat od hidżry oraz grecko-syryjskimi nazwami miesięcy.
342 Seres lub Serres (po tur. Serez; u Ewliji Cz. Siroz lub Siruz) - m. w Grecji wsch. (Macedonia). Od Witoszy dzieli je 170 km, Saloniki zaś i Kawale - po 210 km. Można tedy wątpić, czy stada owiec z tych okolic rzeczywiście pasły się na tej górze.
343 Opisana tu zabawa w wykrywanie grzeszników przy pomocy cudownego "źródła szczęścia" polegała na tym, że było to źródło wytryskające periodycznie. Zjawisko to spotyka się rzadko, ale nie ma w tym niczego nadprzyrodzonego, jak się zdawało Ewliji Cz. i innym uczestnikom tej zabawy.
344 Chymchym (tur.) - przezwisko "Gęgała" (człowiek mówiący przez nos).
345 Tabakogłu (ar.-tur.) - przydomek "Syn garbarza". 348 Rajski paw - poetyczna nazwa hurys.
347 Wszechmocny, Wszechpotężny, Sprawiedliwy oraz przytoczone dalej: Wiekuisty i Mściciel - pięć tzw. "najpiękniejszych nazw" Ałłaha, o których por. przyp. 3 do cz. I.
348 Znaczenia terminu uszkurta (lekcja niejasna; wyraz najwidoczniej bułgarski) nie udało się nam ustalić.
349 Adana - m. w Anatolii pł.-wsch.
350 Opowiedziany tu sen chorego Melek Ahmeda paszy oparty był na prawdziwym wydarzeniu - tragicznej katastrofie wielkiej galery, zbudowanej w Stambule na rozkaz tego paszy w okresie jego rządów wielko-wezyrskich. Okręt ten zatonął od razu przy wodowaniu grzebiąc w falach Złotego Rogu ponad pół setki ludzi zebranych na jego pokładzie i w ładowniach dla nadania mu równowagi przy opuszczaniu na wodę. Wydarzenie to, znane nam z dzieła historyka Naimy i z opowiadania samego Ewliji Cz. (t. III; tu opuszczone), było jedną z przyczyn usunięcia Meleka paszy ze stanowiska wielkiego wezyra. Można przypuszczać, że sen chorego
402
!
o owym okręcie był koszmarny, a Ewlija Cz. przeinaczył go, przedstawiając go jako symboliczną zapowiedź wyzdrowienia swego dobrodzieja.
351 Brama Ogrodowa (tur. Bagcze Kapusu) - jedna z wielu bram w murach Konstantynopola na płd. brzegu Złotego Rogu, obok której mieściła się część portu wojskowego i stoczni.
352 Z t. I, s. 417 Sejahatname Ewliji Cz. wiadomo, że chodzi tu nie o jeden, lecz siedem składów Pod Ołowiem w portowej dzielnicy Kasym-pasza w Stambule (por. przyp. 58 do cz. I).
3^3 Przylądek Sarajowy (tur. Saraj Burnu) - cypel na płd. brzegu Złotego Rogu, w pobliżu pałacu (pers. saraj) sułtanów.
354 Sułtan Ahmed I (1603-1617).
355 "Płaszcz święty" Mahometa - jedna z relikwii mahometańskich, przechowywanych od r. 1517 w pałacu sułtańskim w Stambule.
356 przybytek Szczęśliwości - nazwa pałacu sułtańskiego w Stambule.
357 Tu mowa o wojnie turecko-perskiej w r. 1638.
358 Mehmed pasza z przydomkiem Tajjar (ar. "Lotny", "Niestały") - wielki wezyr, poległy pod Bagdadem w r. 1638, zaledwie po miesiącu piastowania tego urzędu.
359 Mehmed pasza, Czerkies z urodzenia - wielki wezyr od marca r. 1653 do października 1654.
360 3 redżeba r. 1063 h. - piątek 30 maja r. 1653 n.e.
361 Z Sofii wyjechał Melek Ahmed pasza, a z nim też Ewlija Cz., dopiero 27 czerwca t. r., kierując się najpierw do m. Kiustendił (o którym por. wyżej przyp. 194), a później na wschód - do Adrianopola. Krótki opis tej podróży (t. III, s. 418-423) nie wnosi wiele nowego do obrazu Bułgarii w XVII w., toteż go w naszej książce opuszczamy.
Przypisy do części III
PODRÓŻ DO WIEDNIA (1665)
Czas dzielący nas od chwili wyjazdu Ewliji Cz. z Sofii do Stambułu w r. 1653 upłynął mu na licznych nowych podróżach i na wojaczce w różnych krajach. Uczestniczył on m.in. w wojnie tureoko-austriackiej, która, po zdobyciu przez muzułmanów zamku Ujyar (Nove Zamky w Słowacji) w r. 1663, a następnie ich klęsce pod węgierskim miasteczkiem Szentgot-thard nad rz. Rabą w dniu l sierpnia r. 1664, zakończyła się dnia 10 t.m. pokojem w Vasvar (Eisenburg) w Węgrzech zach. Układ ten miał być ratyfikowany w Stambule i Wiedniu przez posłów obu stron. Z posłem Porty Kara Mehmedem paszą pojechał w r. 1665 do Wiednia również Ewlija Cz., wiedziony chęcią ujrzenia sławnej stolicy cesarstwa, o którą pokusił się był w r. 1529 sułtan Sulejman Wspaniały, a której zdobycie było nadal najgorętszym pragnieniem Turków, w tej liczbie także naszego podróżnika.
Drogę swą do Wiednia i pobyt tam opisał Ewlija Cz. niezwykle barwnie; z fantazją (często przesadną) a obszernie (Sejahatname, t. VII, s. 202-327). Po Węgrze I. Karacsonie (por. Bibliografia, s. XXIII) pełny przekład opisu tej jego podróży ogłosił R. F. Kreutel, Im Reiche des Goldenen Apjels. Des tiirkischen Weltenbummlers Evliy& Celebi denkwiirdige Reise in das Giaurenland und in die Stadt und Festung Wien anno 1665, Graz-Wien-Koln 1957. W naszej książce znalazły się tylko najważniejsze ustępy tej relacji, które najdobitniej charakteryzują reakcję Turka-muzułmanina w zetknięciu z chrześcijańskim Zachodem. Materiał do poniższych objaśnień czerpiemy przeważnie z cennej pracy R. F. Kreutela. Pewne jednak koncepcje orientalisty wiedeńskiego są, naszym zdaniem, chybione, stąd (też polemika z, nim w niniejszych przypisach oraz odmienne niż w jego książce ujęcie pewnych partii tekstu. i
1 Wiedeń nazywali Turcy dawniej Becz (z węg.); dziś nazywa się bn po tur. Wijana. Pragę nazywa autor Prak (z niem.). Istrenię uważa Kreutel, o.c., s. 208-209 za identyczną z m. Isizją, o którym czytamy tu na s. 170 oraz na s. 204, w opowieści o zmyślonej podróży autora z Tatarami w r. 1663 do Czech l innych krajów Europy, czyli za Śląsk (łac. Silesia)
404
Cieszyński, spustoszony w tym czasie przez Tatarów. O Londzat lub Loi-czat czytamy tu na s. 170, że jest to "kraj", gdzie indziej zaś (Sejahatname, t. X, s. 78) Ewlija Cz. opowiada, że jest to wielki port i stolica państwa Dunkarkyz, które uważamy za Anglię (por. przyp. 95-96). Jest to zatem nazwa Londynu, chociaż Ewlija Cz. zna też właściwą postać jej (tur. Lon-dura; por. wł. Londra, franc. Londres).
2 Austrię nazywali Turcy dawniej Nemcze lub Nemse (tj. "Niemcy"; nazwa słów.), dziś zaś Awusturia. Niemcy nazywają oni od dawna Ał-mania (z franc.).
3 Szekesfeheryar - m. na Węgrzech; por. przyp. 60.
4 Ovar (węg. "Stary Zamek") - m-ko w płn.-zach. zakątku dzisiejszych Węgier, dziś zwane Mosonmagyaróvar ("Stary Zamek Madziarski [w ko-mitacie] Moson"), o 55 km na wsch. od Wiednia.
5 Chodzi tu o Mikołaja Zrinyi'ego, słynnego z wojen z Turkami bana chorwackiego i poetę (zm. 1664), oraz jego następcę Piotra Zrinyi'ego (nie "bastarda", lecz brata Mikołajowego).
6 Kreutel, o.c., s. 211-212 wyjaśnia, że imienia Michał używał w stosunkach z Turkami znakomity orientalista Fr. Mesgnien-Meniński, który karierę swą rozpoczął na dworze króla Jana Kazimierza (gdzie też został nobilitowany i otrzymał polskie nazwisko), a od r. 1661 pełnił służbę naczelnego tłumacza na dworze cesarskim. O Fr. Mesgnien-Menińskim por. B. Baranowski, Znajomość Wschodu w dawnej Polsce do XVIII wieku, Łódź 1950, s. 112-115.
7 Oburzenie paszy jest niezrozumiałe. Wyraz, którego "giaurzy" używali mówiąc o swoim cesarzu (ar. azamet "wielkość", "wzniosłość"; "majestat"), był używany w Turcji na określenie sułtanów (azametlil "majestatyczny" - jeden z epitetów padyszachów).
8 Za religię (ar. din) uchodził w oczach prawowiernego Turka w XVII w. tylko islam. Ludy inne uważał on za żyjące "bez religii" (pers.-ar. bi-din) lub co najmniej "w błędzie".
9 Kanizsa - m. w płd.-zach. Węgrzech, zdobyte przez Turków w r. 1600 i stanowiące do r. 1690 siedzibę paszy-bejlerbeja, podległego bejlerbejowi budzińskiemu.
10 Ewlija Cz. podaje liczby przesadzone. Według źródeł austriackich Kara Mehmedowi paszy towarzyszyło 298 osób, koni zaś miało poselstwo tylko 168. Por. Kreutel, o.c., s. 321.
11 Mowa o ostatnim księciu siedmiogrodzkim, Jerzym II Rakoczym (1648-1660), który jako wasal Porty został przez nią w r. 1658 zdetronizowany za zdradziecki najazd na Polskę, a za samowolne odzyskanie tronu zapłacił życiem, umierając od ran otrzymanych w walce z Turkami. 'Jego śmierć położyła kres niepodległości Siedmiogrodu, który został wcielony do posiadłości osmańskich.
12 Jeno (nazwa węg.; po tur. Janowa, dziś po rum. Ineu) - m. w Sied-
405
miogrodzie, zdobyte przez wielkiego wezyra Kópriilii Mehmeda paszę w r. 1658, po oblężeniu trwającym jedną dobę.
13 Varad (po tur. Warat; dawniej po węg. Nagy-Varad, dziś po rum. Oradea Marę - obie nazwy znaczą "Wielki W.") - m. w Siedmiogrodzie, zdobyte przez Turków w r. 1660 po sześciu tygodniach walk.
14 Z dalszego opowiadania Ewliji Cz. wynika, że poseł turecki postawił na swoim i wjazd do Wiednia odbył konno, później jednak na audiencję u cesarza udał się karocą. Źródła świadczą zresztą, że Turcy bynajmniej nie gardzili tym środkiem lokomocji, a w czasie wyprawy na Wiedeń w r. 1683 sułtan Mehmed IV musiał nawet wydać specjalny ferman zabraniający paszom używania tego wygodnego pojazdu.
15 Zilkade r. 1075 h. trwał od 16 maja do 14 czerwca r. 1665 n.e. Wjazd poselstwa tureckiego do Wiednia odbył się nie w sobotę, lecz w poniedziałek 8 czerwca t.r. Por. Kreutel, o.c., s. 222.
16 Peszpehil to Schwechat, m-ko o niecałe 10 km na płd.-wsch. od-Wiednia, gdzie Turcy popasali po raz ostatni przed wjazdem do stolicy cesarstwa. Por. Kreutel, o.c., s. 213.
17 Mowa tu o tureckich wodzach XIV-XV w., wsławionych podbojem krajów europejskich.
18 Nachiczewan - m. ongiś ormiańskie, dziś stolica zamieszkałej głównie przez Azerbejdżanów Nachiczewańskiej ASR na pograniczu ZSRR z Iranem.
19 Polski wyraz kutas "ozdobna frędzla" pochodzi z tur. (kutas lub ko-tas), gdzie oznaczał on początkowo jaka (wołu tybetańskiego), później chwasty takie z długiego włosia jaka, w końcu zaś takie "kutasy", "frędzle", "chwasty" z włosia końskiego. W w. XVII takie "kutasy" (podobnie jak i buńczuki, które pierwotnie robiono również z włosia jaka) sporządzano w Turcji wyłącznie z włosia końskiego. Kreutel, o.c., s. 70 niesłusznie tedy mówi o "Quasten aus Yakhaaren".
20 Chodzi .tu o biblijnego króla Salomona. O jego ognistych rumakach mówi werset 30 sury XXXVIII Koranu.
21 Ewlija Cz. ma tu na myśli przypuszczalnie Sinana paszę, wielkiego wezyra w ostatnim dwudziestoleciu XVI w., świetnego wodza, a zarazem wielkiego miłośnika zbytku.
22 Ewlija Cz. używa tu ludowej formy talian (zamiast poprawnej italian), co oddajemy podobnym gwarowym wyrazem polskim.
23 Rustem - legendarny bohater perski.
24 Tu i dalej mowa o nieudałym oblężeniu Wiednia przez Turków w r. 1529, pod wodzą sułtana Sulejmana Wspaniałego.
25 Kreutel, o.c., s. 211, przypuszcza, że Rudolfusem nazywa Ewlija Cz. Hannibala Fr. Marię Gonzagę, przełożonego cesarskiej rady wojennej.
26 Poselstwo tureckie w r. 1665 wjechało do Wiednia nie przez bramę
406
"Peszpehilską" (tj. Schwechacką; por. przyp. 16), lecz przez Karyncką ("Karntnertor"). Por. Kreutel, o.c., s. 226.
27 Ten cytat z Koranu (sura LXI, werset 13) znajdujemy m.in. na jednej z chorągwi tureckich wystawionych na Wawelu.
28 Opowiedziana tu "historia" początków Wiednia jest równie niedorzeczna, co znana nam już historia Sofii (s. 93 i n.). Ewlija Cz. ma tu na myśli apostoła Szymona - św. Piotra oraz legendarnego władcę perskiego Me-nuczehra. Jego wywody o pochodzeniu Madziarów od Menuczehra opierają się na pewnym, czysto przypadkowym podobieństwie tego perskiego imienia i nazwy Węgrów. W t. X, s. 76 Sejahatname wywodzi zresztą Ewlija Cz. Węgrów od Gruzinów.
29 W usta św. Piotra wkłada tu Ewlija Cz. koncepcje własne. Zdaniem jego wyprawa Sulejmana Wspaniałego na Wiedeń w r. 1529 nie powiodła się dlatego, że odbyła się w r. 935 h., którego liczbę wyraża w sposób już nam znany (przyp. 48 do cz. II) złowieszcze słowo ar. zulla "chmura". Aktualnie panującemu Mehmedowi IV (któremu najpierw nadano imię Jusuf, a dopiero potem rozmyślono się i przemianowano go na Mehmeda!) wróży on powodzenie w podobnym przedsięwzięciu w r. h., którego liczbę wyrażają tak miłe sercu każdego "wojownika" ar. wyrazy ganim "dźwigający łupy" (1091) lub gunam "bogata zdobycz wojenna", "łupy" (1090). Lata 1090-1091 h. trwały od 12 lutego r. 1679 do 20 stycznia r. 1681 n.e. Sfabrykowane przez naszego autora "wyrocznie i przepowiednie... oraz ... przestrogi" św. Piotra nie zyskały widać posłuchu Porty, bowiem wyprawa Kara Mustafy na Wiedeń odbyła się dopiero w r. 1094 h. Kreutel, o. c., s. 227-228, dowodzi, że Ewlija Cz. pisał te słowa najpóźniej w r. 1090 h., a po rozczarowaniach r. 1094 h. (1683) nie zdążył usunąć ze swego dzieła owego ustępu o zlekceważonych przez Portę napomnieniach jakoby samego św. Piotra. Orientalista wiedeński uważa ponadto, że po klęsce Kara Mustafy Ewlija Cz. dodał jeszcze "proroctwo" o niepowodzeniu muzułmanów j>od Wiedniem w r. 1094 h. Aby dojść do takiego z góry wytyczonego wniosku, musiał jednak Kreutel, o.c., s. 62 (przekład) i 219-220 (komentarz) popełnić wiele rażących nieścisłości. Ustęp ten (Sejahatname, t. VII, s. 238) musieliśmy w naszej książce opuścić, a na wyczerpujące omówienie tej kwestii również nie mamy miejsca. Zauważmy tedy tylko ogólnie, że Ewlija Cz., wróżąc Turkom czy sułtanowi Mehmedowi IV zdobycie Wiednia, miał na uwadze raczej owe bogate "łupy" niż ścisłą datę (1090-1091 r.h.). Podobnie przecież, mówiąc przedtem o zdobyczach Baje-zida II, nie cofnął się on przed pomyłką w dacie prawie o 350 lat, byleby tylko móc dla określenia daty owego wydarzenia użyć efektownego słowa "zdobyliśmy". Por. o tym wyżej s. 72 i przyp. 213 do cz. II.
3" "Złotym Jabłkiem" nazywali Turcy obrazowo bogate miasta Zachodu, których zdobycie stawiali sobie za cel. "Złote Jabłko papieża rzymskiego" to, jaicjz jasna, Rzym.
31 Placu Czerkieskiego w Wiedniu nie ma. Kreutel, o.c., s. 235, sądzi, że Ewlija Cz. opisuje tu kamienną rzeźbę na frontonie pewnego domu
407
w Wiedniu, przedstawiającą jeźdźca tureckiego z szablą wzniesioną do ciosu. Rzeźba ta ma zresztą pochodzić sprzed r. 1529.
32 K r e u t e l, o.c., s. 229, uważa, że wyrażenie tur. jedi kyral "siedmiu królów", spotykane u Ewliji Cz. w różnych miejscach, oznacza siedmiu elektorów cesarstwa. Tak je tłumaczy mianowicie Fr. Mesgnien-Me-niński, Complementum thesauri linguarum orientahum seu onomasti-cum Latino-Turcico-Arabico-Persicum, Yiennae 1687, szp. 3659 (pod hasłem kyral "król"), który znał je z ówczesnej oficjalnej korespondencji turecko-austriackiej. U Ewliji Cz. termin ten ma jednak znaczenie zgoła inne. W Sejahatname, t. X, s. 78, gdzie mowa o Austrii, czytamy, że cesarz � "sprawuje władzę nad siedmioma królami, o którycpi była mowa poprzednio - aż do króla polskiego". "Siedmiu królów" Ewliji Cz. tedy to - cofając się od ustępu o Austrii "aż do króla polskiego" (tamże, s. 76) - królowie i książęta: Dunkarkyzu (por. przyp. l i 95-96), Danii, Niderlandów, Szwecji, tzw. Węgier Środkowych, Siedmiogrodu, Czech i chyba także Polski (razem byłoby więc ośmiu "królów"). W takim znaczeniu termin jedi kyrdł spotykamy tylko w oficjalnych źródłach krymskich z drugiej połowy XVII w. Por. W. W. Weliaminow-Ziernow (wyd.), Materiały dla istorii Krymskago chanstwa..., Sanktpeterburg 1864, s. 873, gdzie czytamy o "siedmiu władcach chrześcijańskich, którym [cesarz] nadaje korony - takim jak król polski, szwedzki, hiszpański czy siedmiogrodzki". U Ewliji Cz. termin ten spotykamy także w opowieści o jego fikcyjnej podróży po owych właśnie krajach Europy Środkowej i Zachodniej, odbytej - rzecz znamienna - właśnie w towarzystwie Tatarów (por. tu s. 193-208). Nie ulega tedy wątpliwości, że termin jedi kyral - w sensie dla Osmanów obcym - zaczerpnął nasz autor od Tatarów krymskich, z którymi przeżył on niemało różnych przygód i którzy też byli dla niego źródłem - niestety, mocno bałamutnych wiadomości o krajach europejskich.
33 Ferdynand I - "król wiedeński" od r. 1521, późniejszy cesarz.
34 Wojewoda Kasym - dowódca wojsk bośniackich, który padł w czasie wyprawy Sulejmana Wspaniałego na Austrię w r. 1532.
35 16 safera r. 936 h. - 20 października r. 1529 n.e.
36 Osijek - m. w Jugosławii niedaleko ujścia Drawy do Dunaju.
37 26 października 1529 r.
38 Dżankurtaran (tur. "Zbawca Duszy") - m. Adony na Węgrzech, o 50 km na płd. od Budapesztu.
39-Sahib Gerej I - chan krymski (1532-1551), ulubieniec Sulejmana Wspaniałego, brał udział w jego wyprawie na Austrię dopiero w r. 1532.
40 Nowy Rok perski (pers. Nouruz "Nowy Dzień") przypada na 21 marca.
41 W tekście tureckim (t. VII, s. 250) ostatnie zdanie jest częściowo niejasne. Z tego powodu Kreutel, o.c., s. 81, tłumaczy je inaczej: "Ein hochmachtiger Wiirdentrager wird dann wegen dieser Festung das Leben yerlieren...". Wierny swej teorii o "fałszywym proroctwie" Ewliji Cz. o klęsce Turków pod Wiedniem w r. 1683 (o czym por. przyp. 29), wyjaśnia
408
on na s. 230, że autor turecki mówi tutaj o śmierci Kara Mustafy i stracie przez Turków wielu zamków po r. 1683, wobec czego przyjmuje również, że ustęp ten dopisał Ewlija Cz. dopiero po lecie r. 1684. Takie tłumaczenie wydaje się nam mało wiarogodne. Prościej będzie przyjąć, że Ewlija Cz. przytacza tu zasłyszane w Wiedniu w r. 1665 głosy może rzeczywiście księży i "władyków" (tj. biskupów) - bynajmniej nie "astrologów", lecz ludzi pozostających w ścisłym kontakcie z dworem cesarskim i stąd dobrze poinformowanych o opinii miarodajnych kół rządowych i wojskowych - głosy wzywające lud wiedeński do niepoddawania się panicznemu strachowi przed Turkami i szerzące nadzieje na ostateczne zwycięstwo nad groźnym sąsiadem. Orłentalista wiedeński nie zwrócił również uwagi na zawartą tu niezmiernie ciekawą wiadomość, że w r. 1665 wierzono w Wiedniu w możliwość krymsko-tatarskiej odsieczy na wypadek nowego oblężenia miasta przez Turków. Wiadomość ta jest zupełnie wiarygodna. Skądinąd mianowicie wiadomo o bezpośrednich kontaktach między Krymem a Wiedniem w XVII w. oraz o tym, że czasem (jak np. w r. 1650) - przy okazji poselstw krymskich do Wiednia - rozważano tam nawet plany wspólnego uderzenia na Turków. Inna rzecz, że mimo głębokiej niechęci Tatarów do Porty usłuchali oni w r. 1683 nakazu padyszacha i wspomagali Turków pod Wiedniem.
42 O pl. Słoniowym czytamy u Ewliji Cz. w opuszczonym przez nas rozdziale pt. "Opis źródeł wody bieżącej" (t. VII, s. 262). O jaki plac (czy ulicę) chodzi mu tutaj, nie wiadomo.
43 Chosroes (pers. Chosrew) - imię dwóch władców perskich w VI- VII w.n.e.
44 Kreutel, o.c., s. 236, przypuszcza, że chodzi tu po prostu o kamienną rzeźbę wyobrażającą dwa bodące się kozły, a stanowiącą godło pewnej kamienicy w sąsiedztwie katedry św. Stefana. Być może też, że w w. XVII istniał tam również jakiś zegar z "koziołkami", takimi jak na zegarze wieży ratuszowej w Poznaniu.
45 Mengelus - m. w Indiach, słynne z wielkich białych słoni.
46 Chodzi tu o r. 1090 h., w którym - według znanej nam już "przepowiedni św. Piotra" - groził Wiedniowi nowy najazd turecki.
47 Tekke i Hamid - miasta w Anatolii zach., których ludność męska nosiła ongiś stożkowate kapelusze pilśniowe.
48 Ewlija Cz. przenosi tu na kler katolicki hierarchie właściwe Kościołowi greckiemu, znane mu z rodzinnego Stambułu. Wyżej, gdzie była mowa o biskupach - "astrologach", określił on ich tytułem słów. "władyka".
49 Klasztorami (ar. dejr) i monasterami (gr.) nazywa Ewlija Cz. po prostu wiedeńskie kościoły, które Turcy określają zazwyczaj ar. wyrazem kilise (z gr. ekklesia). '
50 Katedra św. Stefana w centrum Wiednia, założona w r. 1144, a ukończona w połowie w. XV.
409
51 Ewlija Cz. ma tu na myśli kościół N. P. Marii w Gdańsku. O jego wiadomościach o Gdańsku por. przyp. 208 do cz. II.
52 Największy kościół w Koszycach to katedra św. Elżbiety. Równie stary jak katedra (XIII w.) jest tamtejszy kościół św. Michała.
53 Wyrazem ar. kubbe "kopuła" określa Ewlija Cz. strzeliste wieże katedry św. Stefana, z których szczególnie jedna (południowa) może się wydawać naprawdę niebotyczną, gdyż mierzy 136 m.
54 Autor ma na myśli pewnie kaplice w bocznych nawach katedry wiedeńskiej. Szczegół o przechowywaniu tam egzemplarzy Koranu to oczywisty wymysł Ewliji Cz.!
55 Barkuk i Feredż - dwaj manieluccy sułtani Egiptu (w. XIV-XV).
56 Jeni Dżami (tur.-ar. "Nowa Dżamija") - wielki meczet w Stambule, zbudowany w latach 1598-1663.
57 "Atlas Minor" to dzieło kartografów holenderskich G. Mercatora i J. Hondłusa, wydane w Antwerpii w r. 1621, a w Turcji znane dzięki przekładowi wspomnianego już przez nas Katiba Czelebiego (1653). "Geografią" nazwał tenże w innym swoim dziele księgę A. Orteliusa pt. "The-atrum orbis terrarum" (wyd. 1570), zawierającą 53 mapy. "Mappa Mundi" (u Ewliji Cz. Papamonta) to jakaś średniowieczna europejska "Mapa świata". Mętność wyobrażeń Ewliji Cz. o Zachodzie, jaka przebija z całego jego dzieła, świadczy, że z ksiąg tych, których znajomością chwali się on nieraz, nauczył się bardzo mało.
58 To zdanie u Ewliji Cz. jest jakimś nieporozumieniem. W świecie muzułmańskim, a w tej mierze również w Turcji, kwitła wysoko rozwinięta sztuka malarstwa miniaturowego i księgi (rękopisy) różnej treści, ozdobione miniaturami, były tam nierzadkie. Ewlija Cz. mógł zazdrościć Europie chyba tylko grafiki (drzeworytu, miedziorytu), w której do pięknych wyników doszli m.in. tak podziwiani przez niego europejscy kartografowie. Nie znała też Turcja aż do początku w. XVIII druku.
59 Dżami al-Attarin (ar. "Dżamija Perfumiarzy") - meczet w Aleksandrii, zbudowany w XI w. przez wezyra, który dorobił się majątku na handlu lekami i wonnościami.
60 Szekesfeheryar (u Turków ze słowiańska: Istolni Belgrad) - m. na Węgrzech o 45 km na płd.-zach. od Budapesztu, ongiś stolica i miasto koronacyjne królów węgierskich.
61 U Ewliji Cz. czytamy Izarila son, co K r e u t e l, o.c., s. 239, uważa za wadliwy zapis węg. zwrotu Izabel asszony, tj. "pani Izabela". Chodzi tu o córkę króla Zygmunta Starego, a żonę Jana Zapolyi, która po śmierci męża zmuszona była przyjąć zwierzchnictwo Porty (1541).
62 Mowa tu o królu szwedzkim Karolu X Gustawie (1654-1660), zawziętym wrogu katolicyzmu i Habsburgów. Ewlija Cz. świetnie uchwycił tu niepomierną chciwość i grabieżczość Szwedów w XVII w., którą odczuła także Rzplta.
410
63 Ewlłja Cz. daje tu wyraz powszechnemu w dawnej Turcji mniemaniu, że korona austriacka i węgierska została odziedziczona przez odnośnych władców po Aleksandrze Wielkim względnie po przedmuzułmańskich władcach Persji.
64 Wyraz tur. put wywodzi się od imienia Buddy oraz oznacza posągi jego tudzież inne podobne "bożki" i figury o charakterze kultowym.
89 Szczegół ten odnotował Ewlija Cz. dlatego, że był przyzwyczajony do kobierców na posadzkach świątyń muzułmańskich. Nie ma natomiast w meczetach ławek, krzeseł czy stall, które tak zadziwiły go w katedrze św. Stefana.
66 Kłów morsa używano podobnie jak kości słoniowej do inkrustacji wyrobów z drzewa, a surowca tego dostarczała na rynki zachodnie i orientalne Moskwa. Rosjanie zwali je pospolicie ryłtij zub, a i po tur. nazywają się one bałyk diszi, tj. "rybi ząb". Kreutel, o.c., s. 111, tłumaczy mylnie "Fischgrate" ("ości").
67 O zilkade r. 1075 h. por. przyp. 15. Opisana tu audiencja posła tureckiego u cesarza odbyła się w rzeczywistości we czwartek dnia 18 czerwca 1665 r. (tj. 4 zilhidżdże 1075 r.h.). Por. Kreutel, o.c., s. 247.
68 Murano - przedmieście Wenecji, słynne z produkcji sz,kła.
89 Pasza "pozdrowił" cesarza w ten sposób, że w ar. formule Selam alejkilm! "Pokój z wami!" zastąpił słowo selam podobnie brzmiącym ar. sam "śmierć". Jego "pozdrowienie" Sam alejkum! znaczyło zatem "Śmierć na was!"
70 Ewlija Cz., zawsze ciekaw obcych języków, przytoczył w relacji ze swego pobytu w Wiedniu krótki słowniczek niemiecko-turecki oraz niemieckie teksty modlitewne, zasłyszane podczas jakiejś procesji (była to, jak się zdaje, procesja w dniu Bożego Ciała). Odnośne ustępy uważaliśmy za zbędne w naszej książce.
71 Formuła ta, dobrze znana nam z listów sułtanów tureckich do królów polskich, nigdy nie znajduje się na początku listu, lecz stanowi zawsze ostatnie zdanie jego. Por. przyp. 88.
72 Chodzi tu o Mekkę i Medynę, święte miasta islamu, nad którymi władzę i pieczę sprawowali od r. 1517 sułtanowie tureccy.
73 Rozróżnia się dwie krainy historyczne: Irak Perski oraz Irak Arabski, stanowiące teren pograniczny między Płw. Arabskim a Persją.
74 Z posiadłości sułtanów tureckich, zawsze skrzętnie wymienianych we wstępie do uroczystych listów padyszachów do władców krajów sąsiednich, a przez Ewliję Cz. wyliczonych tu z wieloma lukami, objaśnień wymagają tylko nieliczne. Magreb to Afryka płn.-zach. Lahsa to zamek na brzegu Zatoki Perskiej. Wan, Dijarbekir, Erzerum (wymieniony tu aż dwukrotnie!), Siwas, Konia, Marasz i Brusa to miasta, Karaman zaś to znana nam już kraina historyczna w Azji Mn, Achałcyche to m. w Gruzji. Dagestan to kraina na płn.-wsch. Kaukazie (dziś ASRR). Step Kipczacki
( - Księga podróży...
411
wreszcie to obszary między M. Czarnym a Kaspijskim, zamieszkałe ongiś przez turecki lud Kipczaków (Połowców).
75 O owych drewnianych działach por. niżej s. 203.
76 Dżigerdelen (tur. "które dziurę robi w wątrobie (sercu)") - m. Stu-rovo w płd. Słowacji nad Dunajem naprzeciwko węgierskiego m. Ostrzy-homia (Esztergomu). W Polsce jest ono znane pod nazwą Parkany (z węg. Parkany - czytaj Parkan.') i pamiętne krwawą bitwą z Turkami, stoczoną tu 9 października 1683 r. przez wojska króla Jana III Sobieskiego, w wyniku której miasto zostało zajęte przez wojska chrześcijańskie.
77 tjjvar (węg. "Nowy Zamek") - m. Nove Zamky w płd. Słowacji nad rz. Nitra, o 35 km na płn.-zach. od Parkanów.
78 Geczit tjjvar (tur.-węg. "Nowy Zamek nad Brodem") - zamek i m-ko Leopoldstadt (dziś Leopoldoyo) nad dolnym Wagiem w Słowacji. Por. Kr eutel, o.c., s. 350. j
79 Jeni Kale (tur. "Nowy Zamek") - zameczek Zrłnyiyar na dzisiejszej granicy węgiersko-jugosłowiańskiej u zbiegu rzek Drawy i Mury, założony w r. 1661 przez M. Zrinyi'ego (por. przyp. 5), a przez Turków zdobyty i zniszczony 7 lipca 1664 r. Por. H a m m e r, o.c., t. VI, s. 84, 105 i 132-134.
80 Komran- tur. nazwa m. Komarno w Słowacji, w widłach między Dunajem i jego lewym dopływem Małym Dunajem.
81 Szony- w w. iXVII wieś, dziś m-ko na Węgrzech o parę km na wsch. od Komorom (naprzeciwko słowackiego Komarna).
82 Szekelyhid - m-ko i zameczek w Siedmiogrodzie, niedaleko granicy węgierskiej, dziś zwane po rum. Sacueni. i
83 Degłrmenlik Deresi - okolica na wsch. od Budapesztu, w sąsiedztwie m-ka Pecel, w innych źródłach tureckich zwana Degirmen Deresi, po węg. zaś Malornyolgy. Obie nazwy, tur. i węg., znaczą "Młyńska Dolina". Por. K r e u t e l, o. c., s. 250 oraz L. F e k e t e, Tiirkische Schrtften aus dem Archive des Palatins Nikolaus Eszterhazy (1606-1645), Budapest 1932, s. 447 i mapka.
84 Hatvan - m. o 40 km na płn.-wsch. od Budapesztu.
85 Leva (nazwa węg.) - m. Levice w Słowacji o 85 km na wsch. od Bratysławy. i
86 Nitra - m. w Słowacji o 60 km na płn.-wsch. od Bratysławy.
87 "Znak prześwietny" na listach i rozporządzeniach sułtanów tur. to tzw. tugra (por. Słowniczek terminów).
88 "I pokój..." - pierwsze słowa końcowej formuły listów sułtańskich, którą przedtem Ewlija Cz. przytoczył mylnie na wstępie tego streszczenia traktatu turecko-austriackiego. Por. przyp. 71.
89 Tu mowa o korsarzach algierskich, którzy, podobnie jak krymscy Tatarzy, sprawiali Porcie, zwierzchniczce Algierii, wiele trudności w pokojowym ułożeniu stosunków z państwami chrześcijańskimi.
412
90 No! No! oraz Sl! SU, które czytamy niżej (s. 166), to wyrazy z włoskiego, języka przyjętego w w. XVII w dyplomacji europejskiej i na dworze cesarskim.
91 Husejn mirza, od imienia dziada zwany Bajkara - sułtan Chorasanu, tj. płn.-wsch. połaci Iranu (1469-1506), słynny protektor uczonych i artystów, których często gościł na swym dworze w m. Herat.
92 K r e u t e l, o.c., s. 259, uważa całe niniejsze opowiadanie za wymysł Ewliji Cz. oraz podkreśla, że owa bitwa nad rz. Rabą, o której tu mówi autor, odbyła się l sierpnia 1664 r., tj. nie o trzy, lecz o dziesięć miesięcy przed przyjazdem poselstwa tureckiego do Wiednia.
93 Nemetujyar (węg. "Nowy Zamek Niemiecki") - m-ko Giissing w Austrii, niedaleko granicy węgierskiej.
94 Kr eutel, o.c., s. 260-261, uważa, że "imię" Jicziszwan to zniekształcone węg. imię i nazwisko Zich Istyan (Zicz Isztwari).
95 Wyrażenie to brzmi po tur. kyz kyral (kyz "dziewica", "panna", "dziewczyna"; kyral "król"). W r. 1665, tj. podczas opisanych tu wydarzeń, nie było w Europie żadnego samodzielnego "króla-dziewicy", można tu jednak podejrzewać jakąś omyłkę autora, u którego anachronizmy spotyka się na każdym kroku. Najbliższa tym czasom była Krystyna szwedzka (1632-1654), wydaje się nam jednak, że Ewlija Cz. ma na myśli królową angielską Elżbietę (1558-1603). Zważywszy, że to właśnie Elżbieta pierwsza w dziejach Anglii nawiązała trwałe stosunki polityczne i gospodarcze z Turcją (1578) i że wiadomości o niej u Ewlłji Cz. pochodzą najpewniej z lat jego młodości (ur. 1611), kiedy pamięć o tej królowej była w Stambule jeszcze żywa, możemy przypuszczać, że nasz autor, bardzo słabo zorientowany w aktualnym stanie rzeczy w Anglii, mógł do najpóźniejszych lat swego życia uważać ów kraj za rządzony przez kobietę. O innych argumentach przemawiających za naszą hipotezą por. przyp. 96.
96 O "państwie Dunkarkyz" opowiada Ewlija Cz. wyczerpująco w t. X, s. 78 swej Sejahatname. Leży ono "naprzeciwko Anglii". Jego stolica Londżat lub Lonczat (por. przyp. 1) i w ogóle cały ów kraj żyje z handlu z zamorskimi krajami oraz słynie z olbrzymich statków, które docierają do Indii i Nowego Świata. Tamtejsi królowie noszą tytuł dunkar (co znaczy tyle co "sułtan"), mają jednak również inne tytuły. Ewlija Cz. zwiedził ten kraj w r. 1074 h. (1664), a wtedy "dunkarowały", czyli panowały, tam dwie siostry, wobec czego na monetach tamtejszych umieszczano podobizny obu tych panien (tur. kyz) razem.
Nazwa Dunkarkyz składa się z dunkar - skróconego dunkarka, domniemanego tytułu królów tego państwa, oraz tur. kyz "dziewica", "panna", "dziewczyna". Jest to tedy właściwie państwo rządzone przez dunkarka kyz lub dunkark kyz - "dunkara (króla)-dziewicę". Wyraz dunkarka, dun-kark czy dunkar to synonim tytułu kyral "król"; ma tedy rację Kreu-tel, o.c., s. 265, twierdząc, że dunkar(ka)kyz to po prostu znana nam już
29*
413
kyz kyrał "król-dziewica" (por. przyp. 95). Pozostaje nam jeszcze pytanie, jaki to kraj miał na uwadze Ewlija Cz.
W żegludze i handlu morskim miała Anglia w w. XVII groźnego rywala w Holandii, tam jednak nie było wówczas na tronie kobiety, tedy nazwa Londżat, stolicy kraju Dunkarkyz, może się odnosić tylko do Londynu. Ewlija Cz. zna też prawdziwą nazwę Anglii i jej stolicy (Ingilis i Londura; por. przyp. 1) oraz wie o jej wyspiarskim położeniu, ale twierdzi, że tytuł królów angielskich brzmi irlanda (Sejahatname, t. X, s. 78-79). Chodzi tu oczywiście nie o właściwy tytuł królów angielskich, lecz o nazwę Irlandii, jednej z ich posiadłości, która wraz z innymi podobnymi nazwami figurowała w uroczystej tytulaturze tych królów. Podobnie ma się tedy i z dunkarka - jednym z licznych "tytułów" króla (królowej) państwa Dunkarkyz. Badacze od dawna wskazywali, że jest to nazwa m. Dunkierki (franc. Dunąuerąue; ang. Dunkirk). Tu musimy przypomnieć, że miasto owo, w w. XVII wielki ośrodek handlu morskiego, w latach 1658-1662 należało właśnie do Anglii, a więc nazwa jego musiała w czasach" Ewliji Cz. występować w tytulaturze królów angielskich. Z przyp. 95 wiemy, że Ewlija Cz. mógł mieć na myśli tylko jednego "króla-dziewicę": Elżbietę I, królową angielską. Mówiąc o dwu siostrach, które panują w Dunkarkyz równocześnie, miał on na myśli może jeszcze Marię Stuart, przyrodnią siostrę Elżbiety, królową szkocką (1561-1588). Nawet nie mając pewności, czy istniała jakaś moneta (lub medal) z podobizną obu sióstr, musimy stwierdzić, że Dunkarkyz Ewliji Cz. wykazuje cechy Anglii z różnych epok. Anglii Ewlija Cz. nie widział, a jego opowiadanie o pobycie tam jest równie fikcyjne jak przytoczona przez nas niżej (s. 193 i n.) opowieść o podróży na Zachód w r. 1663. Wiadomości jego o Anglii, zaczerpnięte z mętnych opowiadań osób trzecich, są niejasne i trudno tu zorientować się we wszystkich szczegółach.
97 Wymienione tu miejscowości w Ziemi Świętej i Syrii znał Ewlija Cz. z wędrówek po tych krajach. Opis ich znajdujemy w t. X jego "Księgi podróży".
98 15 złlhidżdże r. 1075 h., tj. 29 czerwca r. 1665 n.e., przypadł rzeczywiście na poniedziałek. Tak bezbłędnie można było zapisać ową datę tylko na bieżąco. Nie znając innej relacji o pobycie poselstwa tureckiego w Wiedniu w r. 1665, z której Ewlija Cz. mógłby zaczerpnąć tę datę, skłonni jesteśmy przyjąć, że ten szczegół zanotował on sam - właśnie w Wiedniu, czyli że jego opis Wiednia, mimo wszystkich nieścisłości, jest oparty na własnych przeżyciach.
99 Nazwa "Kraju Kalwinia" występuje w t. VI Sejahatname (w innych miejscach Klewinia, w transkrypcji dokładniejszej niż tutaj - wyraźnie zaznaczona samogłoska -e-; lekcja niepewna) oraz z opisem głoszącym, że jest to wielki port nad wspomnianą i tu rz. Wu (por. tu s. 198). Turecki wydawca t. VI uważał, że rz. Wu to Waal, jedno z ramion delty Renu, a Kalwinia to Cleves (Kleve), port nad żeglownym kanałem uchodzącym do Renu. Cleves jednakże to mieścina mała, więc można by tu myśleć ra-
414
czej o naprawdę wielkim mieście ł porcie Kolonii nad Renem. Nazwa Ruj przypomina tytuł królów francusikch (roi, tj. rua), może tedy chodzi tu o Francję. Brandeprusk to, oczywiście, Brandenburgia, o której czytamy również w opowiadaniu Ewliji Cz. o wielkiej podróży po Europie w r. 1663 (por. tu s. 193 i n.). O nazwie Istrenia (w innych miejscach Isizja, lekcja niepewna) por. przyp. 1. Tej podróży z Wiednia aż nad Ren Ewlija Cz., oczywiście, nie odbył. Puste karty w tym miejscu w rękopisach jego dzieła świadczą dobitnie, że zamierzał on zapełnić je wiadomościami o odnośnych krajach uzyskanymi od osób trzecich. Granice i trasy tej zmyślonej "podróży" naszego autora w r. 1665 pokrywają się na ogół z tymi, które nakreślił on we wspomnianej relacji o równie fikcyjnej podróży na Zachód w r. 1663, przytoczonej w cz. IV naszej książki.
Przypisy do części IV
WYPRAWY Z TATARAMI I PODRÓŻE PO KRYMIE (1641-1667)
Rzeczpospolita przedrozbiorowa, na której losy Tatarzy krymscy wywierali wpływ niemały, zawsze żywo interesowała się owymi swoimi sąsiadami, a dzieła autorów polskich XVI i XVII w. o Krymie były ważnym źródłem informacji o Tatarach dla całej Europy. Najważniejsza jest tu Tartariae descriptio M. Broniewskiego, posła na Krym w r. 1582 i 1592, wydana w Kolonii w r. 1595 i wielekroć wznawiana. W r. 1570 ukazało się Krótkie wypisanie drogi do Konstantynopola, a z tamtąd zaś do Astrachania... A. Taranowskiego, który pisał m.in. o sprawie tatarskiego wojska w ciągnieniu na Astrachań wraz z Turkami w r. 1569, a dziełko jego już w r. 1571 ukazało się w przekładzie niemieckim. W XVI w. powstały też uwagi De monbus Tartarorum, Lituanorum et Moschorum nie znanego bliżej Michalonis Lituani, z których ocalałe fragmi-na X wydano w r. 1615 w Bazylei. Wreszcie jedynie dzięki pobytowi w Rzpltej mógł Francuz G. Levasseur de Beauplan napisać słynną Description d'Ukranie (Rouen 1660), w której czytelnik zachodni znajdował aktualne wiadomości również o Tatarach krymskich, tak głośnych wówczas na międzynarodowej arenie politycznej. Zainteresowanie Krymem nie słabło u nas także po rozbiorach, a zarazem po upadku chanatu krymskiego (1783). Na czoło Polaków, którzy zwiedzili i opisali tę ziemię w w. XIX, wysuwa się A. Mickiewicz, a szlak jego wędrówek, jaki rysuje się w Sonetach krymskich, pokrywa się z częścią tras podróży po Krymie naszego autora tureckiego.
Jest przeto zrozumiałe, że do notatek Ewliji Cz. o Krymie i Tatarach krymskich odnieśliśmy się z wielką pieczołowitością. O Tatarach wspomina on już we wstępie do swego dzieła (por. tu s. 6) i odtąd aż do t. X (ostatniego) znajdujemy u niego liczne wiadomości o nich - owoc wielu wędrówek po Krymie oraz wypraw wojennych u boku Tatarów poza Krymem. Niewybaczalne błędy i zmyślenia na temat przeszłości opisywanego kraju znajdujemy u Ewliji Cz. i tutaj, na pewnych nieścisłościach (czasem wprowadzonych świadomie) przyłapujemy go także wtedy, gdy mówi o sprawach współczesnych, szczegóły te jednak wcale nie umniejszają wagi jego zapisek dla poznania Krymu w tak ważnym w dziejach stosunków połsko-tatarskich w. XVII.
416
W niniejszym wyborze z dzieła Ewliji Cz. przytaczamy zasadniczo wszystko, co pogłębia naszą znajomość chanatu krymskiego. Zaczynamy od ustępu z ostatniego tomu Sejahatname, tam bowiem znajdujemy pewne podstawowe informacje o tym dawnym sąsiedzie Rzpltej. Dalsze materiały są ułożone w porządku chronologicznym (z tym, że opis zmyślonej podróży autora z Tatarami na Zachód w r. 1663 - echo odsieczy tatarskiej w Polsce przeciw Szwedom w r. 1656-1657 - właściwie wyprzedza czasowo część III książki). Czytelnik znajdzie tam opisy miast i zamków na Krymie i części Płw. Tamańskiego, wiadomości etnograficzne o Tatarach i innych ludach chanatu, ustępy o organizacji państwa i wojska krymskiego. Wiele rzeczy można tu wyczytać między wierszami. Ciekawy jest stosunek tureckiego autora do Tatarów, znamienny wybuch żywiołowej nienawiści Tatarów do Osmanów w momencie brutalnej detronizacji chana Mehmed Gereja IV przez Portę w r. 1666, nie brak też opisów konfliktów między Tatarami a podległymi im Nogajami tudzież między chanem a niesfornymi feudałami krymskimi. Na koniec mnóstwo tu informacji o Polsce i Polakach - od spraw polityki, poprzez obrazy doli i niedoli jasyru polskiego i ruskiego na Krymie aż do indyka, "kury polskiej" wedle pojęcia Tatarów.
Teksty te - poza ustępami z t. II i VI (których wcześniejsze opracowania były nam niedostępne) i kilkoma stronicami z t. VII, niedawno przełożonymi na rosyjski (o publikacji tej por. niżej przyp. 105) - nie były dotąd przez nikogo opracowane i w naszej książce po raz pierwszy ukazują się w nietureckiej szacie językowej.
1 Mirchon - historyk perski Mohammed ibn Chawend Szah z przydomkiem Mirchond (1433-1498).
2 Czyngis chan (1155-1227) rozpoczął swe podboje w r. 1203, władcą ogólnomongolskim zaś został obwołany w r. 1205 lub 1206.
3 Dagestan - kraina na płn.-wsch. Kaukazie (dziś ASRR w ramach Rosyjskiej FSRR).
4 Mogoi to pers.-tur. nazwa Mongołów (po mong. Mongoł). Wyraz mong. bogoi to znany z XIII w. termin na oznaczenie mongolskich rodów "podbitych", stanu "poddanych, niewolników" w imperium Czyngis chana. Od pers.-tur. nazwy Mongołów różni się on tylko początkowym b zamiast m, a ponieważ na Krymie te dwie wargowe stale się wymieniały, tedy w w. XVII nazwę Bogoi mogli Tatarzy, pewno już nieświadomi jego pierwotnego znaczenia, uważać po prostu za oboczną formę nazwy Mongołów.
5 Kumycy - lud turecki zamieszkały na Kaukazie (w Dagestanie).
6 Kałmucy - lud mongolski, który w w. XVII osiadł nad dolną Wołgą i, zachowując dawną swą organizację, przyjął poddaństwo moskiewskie, wskutek czego dawał się we znaki Tatarom krymskim. Kałmucy wyznają buddyzm (lamaizm). Dziś tworzą Kałniucką ASRR w ramach Roś. FSRR ze stolicą Elista o około 200 km na zach. od Astrachania.
417
7 Chataj (lub Chata) - nazwa Chin płn., którą później określano całe państwo chińskie (por. roś. Kitaj).
8 Chotan - oaza i m. w Turkiestanie Wsch. (chińskiej prowincji Sin-kiang).
9 Fagfur (z sanskr. bhagaputra) - tytuł cesarzy chińskich, używany przez autorów muzułmańskich także na oznaczenie ich państwa.
10 Lipkowie - Tatarzy litewscy, zwani tak od tatarskiej nazwy Litwy (Lipka).
11 Badyrak (lub Badrak, Bodyrak) - plemię nogajskie, zamieszkałe ongiś także na Krymie.
12 Sind - prowincja w dzisiejszym Pakistanie Zach.
13 O Adziamie por. przyp. 51 do cz. II.
14 Turkmeni - lud turecki zamieszkały na wsch. od M. Kaspijskiego (dziś Turkmeńska ASRR).
15 Wszystkie wyliczone tu narody, m.in. nawet Hindusów, wywodzi Ewlija Cz. od Tatarów jedynie na tej podstawie, że kiedyś wchodziły w skład imperium mongolskiego.
16 M. E r e n, o.c., s. 46, naliczyła w księgozbiorach stambulskich aż około 30 dzieł historycznych noszących ar. tytuł Tuhfe ("Podarek"). Dzieło pod takim tytułem, o treści odpowiadającej licznym cytatom z niego u Ewliji Cz., nie zachowało się.
17 Nogajowie - związek plemion mongolskich, później sturczonych, które w w. XIII oderwały się od Złotej Ordy i zajęły terytoria od stepów na płn. od Kaukazu aż po Budżak. W w. XVII orda nogajska została pokonana przez chanat krymski.
18 Heszdekami nazywa Ewlija Cz. Tatarów astrachańskich (por. Seja-ha.tna.me, t. VII, s. 809-812). Nazwa ta, u innych autorów tureckich nie spotykana, wywodzi się niewątpliwie od nazwy m. Astrachania (pierwotnie Hadzdż Tarchan).
19 O Stepie Kipczackim por. iprzyp. 74 do cz. III.
20 Odległość między wsch. wybrzeżem Płw. Kerczeńskiego a przylądkiem Tarchankut na zach. Krymu wynosi 325 km, od Perekopu zaś po przylądek Sarycz na płd. - około 200 km.
21 Dane liczbowe u Ewliji Cz. są zazwyczaj nieścisłe, niepomiernie przesadzone.
22 Gerej - swoiste nazwisko lub przydomek dynastii krymskiej, wywodzące się od imienia pierwszego niezawisłego władcy krymskiego, chana Hadży Gereja I (zm. 1466).
23 Bahadyr Gerej I - chan krymski (1637-1641), za którego panowania Ewlija Cz. po raz pierwszy zetknął się z Tatarami i przebywał na Krymie. Opis tych podróży jego znajdzie Czytelnik tu na s. 175-188.
24 Do czasów Ewliji Cz. panowało na Krymie dwóch chanów o imieniu
418
Gazi: Gazi Gerej I (1523-1524) i Gazi Gerej II (1588-1608 z małą przerwą w r. 1596).
25 O Tochtamyszu chanie por. przyp. 76 do cz. II.
26 Akmesdżid (tur.-ar. "Biały Meczet") - m. o 30 km na płn.-wsch. od Bagczesaraju, zwane też Akmesdżidsaraj (tur.-ar.-pers. "Rezydencja Biały Meczet"), stolica kałgów. Por. opis jego na s. 299-302. W w. XVIII w jego sąsiedztwie powstało rosyjskie m. Symferopol.
27 Szirin, Mansur, Sedżeut (lub Sedżewut) to nazwy trzech najmożniej-szych rodów krymskich. Wyraz tur. ułan to, jak się zdaje, tylko tytuł "dzieci", a szczególnie "synów" feudałów krymskich z małżeństwa z księżniczkami z rodu Gerejów. Wyraz haraczy (mong.) to nie nazwa "stanu wojskowego" na Krymie, lecz bejów najważniejszych rodów: Szłrinów, Mangytów, Sedżeutów i Argynów, a w pewnych okresach także Mansurów. O nazwie Badyrak por. przyp. 11.
28 O Kilii i Akermanie por. przyp. 74 i 168 do cz. II; o Mengli Gereju - przyp. 217 tamże. Chanowie krymscy, będąc wasalami Porty, mieli jednak prawo bicia własnej monety, a w meczetach krymskich odmawiano chutbę (por. Słownik terminów) na ich intencję, co uchodziło za atrybuty suwerennych władców muzułmańskich.
29 Chanem dwudziestym z kolei był przyjaciel naszego autora Mehmed Gerej IV (1641-1644 oraz 1654-1666), który też umożliwił mu gruntowne zwiedzanie Krymu w r. 1666. Por. opis tego pobytu Ewliji Cz. na Krymie tu na s. 209-344.
30 Mowa tu o wojnie turecko-perskiej, uwieńczonej zdobyciem Bagdadu 25 grudnia 1638 r. O zwycięstwie tym, zakończonym okrutną rzezią ludności miasta, powiadomił Murad IV panujących europejskich listami z 27 t.m.; list taki otrzymał również król polski Władysław IV. Po powrocie do Stambułu (9 czerwca 1639 r.) przyjmował sułtan posłów europejskich, przybyłych z gratulacjami z okazji tego triumfu oręża osmańskiego. Poselstwo takie - w odpowiedzi na list sułtana spod Bagdadu - pośpieszył wysłać nawet cesarz Ferdynand III. Lato r. 1639 upłynęło Turkom na udanych walkach z Kozakami na M. Czarnym i jego płn.-wsch. wybrzeżach. Wojna o Azow, utracony na rzecz Moskwy w r. 1637, miała rozpocząć się dopiero w r. 1641, za nowego sułtana Ibrahima (1640-1648). Murad IV, krwawy tyran, który jeszcze na łożu śmierci domagał się zgładzenia tego swego brata, zmarł 9 lutego 1640 r.
31 Sułtan Ibrahim wstąpił na tron w dniu śmierci Murada IV, rządził zaś do 8 sierpnia 1648 r., a 10 t.m. został na mocy wyroku uduszony za liczne wykroczenia przeciw prawu i obyczajom. Wielki wezyr Kara Mustafa pasza z przydomkiem Kemankesz (pers. "Łucznik") objął ten urząd pod Bagdadem (1638), a stracił go wraz z życiem 10 lutego 1643 r., ale "rokosze" przeciw niemu, o których czytamy tu, były podnoszone już w r. 1639, i to nie przez "poddanych", lecz przez możnych zauszników Murada IV.
419
Kłopoty z Kozakami i z Azowem, jakeśmy już wspomnieli, wybuchły na
nowo jeszcze za Murada IV.
32 Podczas tej bezowocnej wyprawy turecko-tatarskiej na Azow w r. 1641 wojskami lądowymi Porty dowodził Dęli Husejn pasza, były admirał floty sułtańskiej i namiestnik sylistryjsko-oczakowski, wspomniany tu dopiero na s. 185. Operacjami floty kierował nowy kapudan, Sijawusz pasza (por. przyp. 117 do cz. II); towarzyszył mu wspomniany tu Pijale, który odznaczył się uprzednio w walce z Kozakami dońskimi na M. Czarnym. O udziale Kenana paszy (por. przyp. 140 do cz. II) w tej wyprawie niewiele wiadomo. Wojskami sylistryjskimi i oczakowskimi dowodził wtedy ówczesny namiestnik tamtejszy Mehmed pasza. Posiłki tatarskie i no-gajskie pod wodzą Bahadyr Gereja niewiele zdziałały wskutek walk wewnętrznych wśród Nogajów, niesnasek tych z Tatarami i małej aktywności chana. Koleje tej wyprawy omówił H a m m e r, o.c., t. V, s. 310 i n., a szczególnie wnikliwie przedstawił je A. A. Nowosielski j, Bor'ba Moskowskogo gosudarstwa s Tatarami w pierwoj połowinie XVII" wieka, Moskwa-Leningrad 1948, s. 282-293. Relacje Ewliji Cz., jeśli chodzi o liczbę wojsk, są przesadzone. Port Anapa wraz z całym Płw. Tamańskim należał do Porty od r. 1475.
33 Kilisedżik (ar.-tur. "Kościółek") - przylądek na Płw. Kerczeńskim. Por. o nim niżej s. 327-339.
34 Czoczka (tur. "Świnia") - długa mierzeja po wsch. stronie Cieśn. Kerczeńskiej, którą kończy się Płw. Tamański, znana dziś pod nazwą roś. Czuszka, wywodzącą się z jęz. tatarskiego.
35 Nazwy Balisyra (wymowa niepewna) używa Ewłija Cz. w t. VII, s. 514 (tu s. 227) na określenie M. Azowsklego. Tamże, na s. 51'5 (w ustępie przez nas pominiętym) mówi on o "zamku Balisyra tia brzegu M. Azow-skiego", co stoi w sprzeczności z jego słowami o pustynnym charakterze tej okolicy, jakie czytamy tutaj. Balisyra, sądząc z podobieństwa nazw, to pewno Balzimachi (dziś roś. Jejsk) na wsch. brzegu M. Azowskiego, odległe od Azowa o 100 km; "Morze Balisyrskie" zaś to zapewne tylko płn. część M. Azowskiego (Zatoka Taganrogska). Niżej, s. 319, czytamy o sandżaku balisyrskim w obrębie ejaletu kaffeńskiego. Może to być też tatarski zamek Bołysaraj nad rz. Kalmius (por. przyp. 57), o którym mówi N o w o s i e l s k i j, o. c., s. 33.
36 Czerkiesi - właściwie Adyge, narodowość zamieszkująca płn.-zach. zbocza Kaukazu.
37 Opisane tu oblężenie Azowa zaczęło się w czerwcu 1641 r.
38 Ulu Nogaj oraz Kiczi Nogaj to rodzime nazwy Nogajów Wielkich i Małych. Szajdak-Nogaj to plemię nogajskie zwane także Szajdak-Tam-gały, czyli "pieczętujące się tamgą (herbem) Sz." Orambetowie to ród mirzów nogajskich, zwany także Or Mehmed, czyli wywodzący się od Meh-meda z Oru (Perekopu). Nakszewanły to "nakszewańczycy", mieszkańcy okolicy, o której por. niżej s. 360 oraz przyp. 296. Batły to Tatarzy "z Bat",
420
Orłu zaś to "perekopczycy". Niektóre z wymienionych tu "dzielnic" (tur. el), jak to wynika z t. VII Sejahatname, znajdowały się na Płw. Tamań-skim.
39 Wyraz pers. semender ("w ogniu [przebywający]") oznacza salamandrę i legendarnego Feniksa. Nemrod to znany ze Starego Testamentu (l Mojż., X, 8-10) myśliwiec i król babilońsko-asyryjski, który wedle innych podań miał wtrącić do ognia znienawidzonego przez siebie patriarchę biblijnego Abrahama. Opowieści te wywodzą się z babilońsko-asyryjskich legend o wojowniczym bogu Nimurta lub Namurtu.
40 Jeżurż to zniekształcona postać słowackiego i czeskiego imienia Jezusa Chrystusa: Jeżiś (tj. Jeżisz). Por. także węg. Jezus (tj. Jezusz) i jezsuita (tj. jezuita).
41 Azow, założony podobno przez Chazarów niedaleko starożytnej greckiej kolonii Tanais, należał od w. XIII do zdobycia jego przez Turków w r. 1475 do Genueńczyków, którzy znacznie go rozbudowali i ufortyfikowali, a także nadali mu wzorowaną na starożytnej nazwę Tana. Jego dzisiejsza nazwa wywodzi się z języka tureckich założycieli miasta (Azak "Ujście", gdyż m. leży u ujścia Donu, na jego lewym - wsch. brzegu).
42 Jogurtczu Baba (tur. "Ojczulek Jogurciarz (wytwórca i sprzedawca jogurtu)") - jeden ze świętych derwiszów azowskich, których groby były celem pielgrzymek okolicznych muzułmanów, takich samych jak on pasterzy i "jogurciarzy".
43 Ferhad - legendarny bohater perski, który dla przypodobania się swojej ukochanej Szirin przekopał skalistą górę.
44 Hejhat - tatarska nazwa Stepu Kipczackiego, o którym por. przyp. 74 do cz. III.
45 O spustoszeniu, jakie w wojnie tej siali wśród Turków i Tatarów moskiewscy specjaliści od min i podkopów, mówią też źródła rosyjskie.
46 Mur Aleksandra - potężny mur, który, według Koranu (sura XVIII, 92-96), zbudował Aleksander Wielki dla obrony pewnego narodu górskiego przed ludożerczymi plemionami Goga i Magoga.
47 Cytat z Koranu (sura III, urywek wersetu 153).
48 Tu Ewłija Cz. przesadził. Zagony tatarskie w r. 1641 docierały najwyżej do okolic Woroneża, skąd do Moskwy pozostawało jeszcze najmniej 500 km; były one zresztą rozpuszczone jeszcze przed rozpoczęciem działań pod Azowem. Por. Nowosielski j, o.c., s. 288-239.
49 Miejscowości o nazwie Choroskerman (pers.-krym. "Koguci zamek") koło Azowa przypuszczalnie nie było. Chodzi tu najpewniej o Koroczę, m-ko rosyjskie o 500 km na płn.-zach. od Azowa, w okolicy często nawiedzanej przez czambuły tatarskie. Por. Nowosielski j, o.c., s. 304 i tabl. V. Jego nazwę Choroskerman ukuł chyba sam Ewłija Cz. Wskazują na to mylne dane o odległości tego zamku od Azowa, których nie mógł on zaczerpnąć od dobrze w tych okolicach zorientowanych Tatarów.
421
50 O Husejnie paszy por. przyp. 32. Wojska muzułmańskie przerwały oblężenie Azowa we wrześniu. Data 30 października 1641 r., którą podaje H a m m e r, o.c., t. V, s. 311, jest zbyt późna (por. przyp. 61).
51 Słowa fcoszfca lub kuszka na oznaczenie jakiegoś zwierzęcia w językach tureckich, jak się zdaje, nie ma. Sądząc z opisu, chodzi o mięsistego i jadalnego bobra, o którym autor mówi pod koniec tej opowieści (tu s. 190), używając jego znanej tur. nazwy kunduz. Ewlija Cz. mówi o "ujściach" Donu, rzeka bowiem dzieli się pod Azowem na trzy odnogi.
52 Kaja bej jest znany z historii stosunków polsko-tatarskich w XVII w. Początkowo brał on udział w wyprawach chana Islam Gereja III na Rzpltą, zaś po r. 1654 posiłkował wojska polskie w walkach z Kozakami ukraińskimi.
53 Gozlewe (lub Gozlew) - m. portowe na zach. brzegu Krymu, dziś zwane Eupatorią. Por. opis jego na s. 238-246.
54 Wyraz tur. siit oznacza "mleko". Nazwę tur. tej rzeki zanotował w r. 1569 A. Taranowski ("Suth") objaśniając też, że się ona "po naszemu Ma-łoczina" nazywa. Por. Kraszewski, o.c., s. 45. Jest to rz. Mołoczna, która płynie o 300 km na zach. od Azowa, a wpada do odciętego od morza słonego jeziora.
55 Kuryłowice to jedna z nazw Kijowa u Ewliji Cz.
ss Wyrażenie tur. besz basz ("pięć głów") - na oznaczenie niewielkich zagonów tatarskich - objaśnia autor niżej (s. 234).
57 Musz - rz. Kalmius lub Mius, która wpada do M. Azowskiego o 60 km na płn.-zach. od Azowa.
58 Wyraz usztuka to bułg. sztuka "szczupak", cziga zaś to również bułg. nazwa ryby czeczugi.
59 Oragzy - popularna nazwa Perekopu u Tatarów.
60 Cziiriiksu (tur. "Gniła Woda") - niewielka rzeczka, nad którą leży m. Bagczesaraj.
61 Po powrocie spod Azowa do Bagczesaraju w r. 1641 Ewlija Cz. chyba nie o Bahadyr Gereja modlił się do Ałłaha. Chan ten, zapadłszy na zdrowiu jeszcze pod Azowem, w dwa dni po przyjeździe na Krym, 18 października t.r., zmarł w Gózlewie i do stolicy Krymu przywieziono go już nieżywego. W Bagczesaraju gościł autora przysłany tam niebawem przez Portę chan Mehmed Gerej IV, który też uczestniczył w opisanej tu nowej wyprawie na Azow w r. 1642.
62 Ciżemkowe (czizme behasy, tj. "pieniądze na ciżrny") - zasiłek pieniężny przysyłany przez Portę chanom przy wezwaniu Tatarów do wspólnej wyprawy wojennej.
63 Załoga moskiewska opuściła Azow 30 kwietnia 1642 r.
64 Czerkeskerman (krym. "zamek Czerkieski") - moskiewski zameczek Czerkassk nad Donem, o 60 kin na płn. od Azowa, w którego okolicy po-
422
wstało później m. Nowoczerkassk. Czerkeskermanem nazywali Tatarzy i Turcy również znane m. Czerkasy na Ukrainie.
65 Znane nam źródła nie wymieniają w okolicy Azowa miejscowości o nazwie krym. Tuzłakerrnan ("zamek Salina", "Żupa") lub o podobnej nazwie rosyjskiej. Chodzi tu może o m. Tułę, odległą od Azowa o ponad 800 km na płn., a znane Tatarom z najazdów na Moskwę. Jego nazwę mógł Ewlłja Cz. zmienić w ten sam sposób, jak urobił nazwę Chorosker-man (por. przyp. 49).
66 Po oblężeniu 1641 r. ostały się w zamku azowskim z jedenastu baszt tylko trzy, i to na wpół zburzone, z murów zaś tylko tu i ówdzie sterczały szczątki. Właśnie niemożliwość naprawienia tych szkód skłoniła Moskwę do opuszczenia Azowa.
67 Osmanowie stanęli pod Azowem w r. 1642 w trzy dni po ewakuacji zamku przez Rosjan. Wojskami Porty dowodził namiestnik sylistryjsko-oczakowski Mehmed pasza z przydomkiem Dżewankapydżybaszy (pers.-tur. "Młody kapydżybaszy"). Flotą dowodził wówczas znany nam już Pijale, Sijawusz pasza bowiem za niepowodzenia wyprawy w r. 1641 został usunięty z tego stanowiska.
es Wyspa Tamerlana to niewątpliwie jedna z dwu wysp między odnogami Donu w jej delcie.
69 O Kaffie i tamtejszym ejalecie por. niżej, s. 317-324.
70 Pertraktacje z Moskwą w sprawie Azowa rozpoczęła sama Porta, wysyłając swych posłów do cara już na początku r. 1642. Poseł moskiewski J. D. Miłosławski przybył do Stambułu dopiero w lipcu 1643 r.
71 Opowieść o pobycie na Krymie w latach 1641-1642 musiał Ewlija Cz. spisać w wiele lat po tych wydarzeniach, wiele bowiem szczegółów jest tu niezgodnych z prawdą. O tym, że w r. 1642 Bahadyr Gerej już nie żył, mówiliśmy w przyp. 61. Kałgą tego był jego brat Islam (później, 1644- 1654, chan Islam Gerej III), Sefer Gazi zaś był wówczas wezyrem kałgow-skim jeno, a po śmierci Bahadyr Gereja obaj musieli opuścić Krym i aż do r. 1644 bawili na w. Rodos i w Stambule. Mehmed Gerej, którego Ewlija Cz. nazywa mylnie kałgą chana Bahadyra, to Mehmed Gerej IV, następca tego na tronie krymskim, który lata 1637-1641 spędził poza Krymem. O pomniejszych osobistościach nie warto się rozwodzić.
72 Trabzon - Trapezunt, port na czarnomorskim brzegu Azji Mn.
73 Mingrelistan - perska nazwa Mingrelił (starożytnej Kolchidy), krainy nad M. Czarnym w centralnej części Gruzji.
74 Abchazowie - lud kaukaski w zach. części Gruzińskiej SRR.
75 Kaczy (krym. "Tama") - rz. na płd. od Bagczesaraju.
76 Bałakława - port na płd. wybrzeżu Krymu. Por. jego opis na s. 256- 259 i przyp. 243.
77 Do tego miejsca opowieść Ewliji Cz. da się pogodzić z wiarygodnymi relacjami o czambułach tatarskich, które po upadku zamku Ujvar (por.
423
przyp. 77 do cz. III) w r. 1663 rozbiegły się aż po Śląsk Cieszyński oraz Ołomuniec i Brno na Morawach, siejąc wszędzie śmierć i spustoszenie. Por. Hammer, o.c., t. V, s. 118-119. Słowaków nazywali Turcy Tot (z węg.); Ewlija Cz. zna też ich nazwę rodzimą. Góry Białe to Białe Karpaty na zach. od rz. Wag, w środkowym biegu tejże. Góry Kruszcowe to pewnie Wielka Fatra, łańcuch górski u źródeł Wagu, ongiś bogaty w rudy żelaza. Jakie to "zaniki kruszcowe" ma tu autor na myśli, trudno zgadnąć. Wag płynie nie "pod", lecz o 15 km na zach. od Ujvaru, a miasto owo leży nad rz. Nitra.
78 Ewlija Cz. mógł dotrzeć z Tatarami w r. 1663 tylko do połowy Moraw, dalsze natomiast jego podróże w tym czasie są zmyślone. Źródła bajki o jego pobycie z chanem Islam Gerejem III w Gdańsku wyjaśniliśmy w przyp. 208 do cz. II. Wiadomości o Holandii czerpał Ewlłja Cz. bądź to z opowiadań marynarzy tureckich, stykających się w Stambule z załogami statków holenderskich, bądź też z opowieści uczestników poselstw tureckich do Holandii w r. 1640 i 1648, z okazji wstąpienia na tron sułtanów Ibrahima i Mehmeda IV (por. o tym Hammer, o.c., t. V, s. 301 i 490-494). Wymysł o spustoszeniach tatarskich w Holandii ("mieście" i kraju zarazem!) należy chyba połączyć z wymysłem o geograficznej bliskości tejże do Gdańska, a jako że Gdańsk leży blisko "Szwecji" naszego autora, mielibyśmy tu echo utarczek Tatarów ze Szwedami w r. 1656 (por. przyp. 87).
79 Przymierze czy "braterstwo" polsko-tatarskłe, jak czytamy niżej, datowało się od r. 1654, kiedy po ugodzie B. Chmielnickiego z Moskwą Tatarzy odwrócili się od swoich "braci Kozaków" (kardasz Kazak, nazwa znana też Ewliji Cz.).
80 "Kraj Korol" to Ukraina, zwana tak przez Tatarów jako posiadłość polskiego króla (ruskie korol). Termin ten w postaci Koral jest znany jako tatarska nazwa Polski w w. XIII-XVI, chociaż dotąd wahano się, czy to czasem nie "królestwo" węgierskie. Por. P. P e 11 i o t, Notes sur l'histoire de la Hordę d'Or, Paris 1949, s. 160-162. Wątpliwość tę pozwoli nam rozstrzygnąć zanotowana przez Ewliję Cz. nazwa indyka na Krymie w XVII w., o czym por. niżej s. 294 i przyp. 318.
81 Warszałka bań - tatarska postać polskiego tytułu "pan marszałek". Z oficjalnej korespondencji krymsko-polskiej z r. 1665 wynika, że tak nazywali Tatarzy Jerzego Lubomirskiego, marszałka i hetmana w. kor. "Królem" "kraju Korol" nazywa Ewlija Cz. "pana marszałka" chyba z tej racji, że piastował on też urząd starosty w Perejasławiu na Ukrainie. Jerzy Lubomirski był synem Stanisława, wojewody krakowskiego, a później ruskiego.
82 Do jakiego miasta portowego może odnosić się nazwa Szwekoron (lekcja wątpliwa!), trudno orzec.
83 Nazwa Hejvar brzmi z węgierska, mogłaby więc odnosić się do któregoś ze złupionych przez Tatarów miasteczek słowackich. Wiadomość
424
o broniących tego miasta Kozakach i o pachołkach "korolskich", którą autor dostał tam od Tatarów, wskazywałaby znowu na Ukrainę.
84 Do Czech, jak już nam wiadomo, Tatarzy w r. 1663 nie dotarli. Za poddanych szwedzkich uważa Ewlłja Cz. Czechów z tego powodu, że według niego oba narody łączy wyznanie luterskie.
85 Imieniem Joachim nazwany jest dalej (tu s. 205) również władca "Isizji", tj. Śląska Cieszyńskiego. W Szwecji panował w latach 1660-1697 Karol XI, Czechy i Śląsk należały do króla i cesarza Leopolda I (1658- 1705), a króla Joachima w żadnym z tych krajów nigdy nie było. Chodzi tu o św. Joachima, patrona m. Sankt Joachimsthal (Jachymov) w czeskich Rudawach, którego podobizna widniała na monecie srebrnej, kursującej w krajach korony czeskiej od r. 1519, a bitej ze srebra dostarczanego przez kopalnie w okolicy tego miasta i przez to zwanej Joachimsthaler.
86 Morze "Małgijańskie" lub "Maglijańskie", jak czytamy na s. 203, to Bałtyk, w którego nazwie Tatarzy swoim zwyczajem zmienili wargowe b na pokrewne mu m.
87 W Sejahatname, t. VII, s. 817, wspomina Ewlija Cz., że grabieżcza wyprawa tatarska na Szwecję odbyła się "w roku 1050, za szczęśliwego panowania chana Islam Gereja, pod wodzą Subhan Gaziego agi". Data jest mylna: w r. 1050 h. (1640-1641) panował na Krymie Bahadyr Gerej, brat jego Islam zaś był jeno kałgą. Na początku niniejszej relacji czytaliśmy, że wyprawą Tatarów do "Szwecji" w r. 1663 dowodził jały-aga, tę zaś funkcję sprawował wtedy właśnie Subhan Gazi. Chodzi tu oczywiście o jedną i tę samą wyprawę tatarską na Szwedów. Historia zna tylko jeden wypadek tego rodzaju, kiedy Tatarzy w r. 1656 - za panowania Mehmed Gereja IV, ale pod wodzą Subhan Gaziego agi - przyszli na odsiecz Rzpltej, zagrożonej przez Szwedów, odznaczyli się w bitwie z nimi pod Warszawą (28-30 lipca) i w bitwach pomniejszych, w bitwie pod Prostkami (8 października) rozbili sprzymierzone wojska szwedzkie, brandenburskie i litewskie (B. Radziwiłła), potem wkroczyli do Prus książęcych pustosząc ich część płd.-wsch., w końcu zaś wycofali się przez Podlasie i woj. brzeskie. O dziejach tej ni to odsieczy, ni to najazdu tatarskiego por. K. Piwarski, Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdańsk-Bydgoszcz 1946, s. 125 i B. Baranowski, Tatarszczyzna wobec wojny polsko-szwedz-kiej w latach 1655-1660, [w:] Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. I, Warszawa 1957, s. 478-482. Ewlija Cz. musiał dowiedzieć się o tyrh wcześniejszych wyczynach Tatarów od nich samych w r. 1663 pod Ujyarem, a nie bardzo zdając sobie sprawę z geograficznego obrazu Europy, wyprawę tatarską przeciw Szwedom wziął za najazd ich na samą Szwecję. Tatarzy w owej "Szwecji" zamieszkali i mówiący tylko "po italiańsku" to Lipkowie (por. przyp. 10), którzy rychło po osiedleniu się w granicach Rzpltej zapomnieli swego języka macierzystego i mówili po polsku lub po białorusku, a mieszkali na terenach, przez które wiodła droga powrotna Tatarów krymskich z Prus.
425
88 Niżej (s. 204) czytamy, że powszechnie noszone w Europie kapelusze były "czarne". Wyraz ar. eflatuni, urobiony od ar. formy imienia Platona (Eflaturi), znaczy zasadniczo "platoński", Orientalistka praska, p. dr H. Tur-k o v a, Die Reisen und Streifziige Evliyd Celebis in Dalmatien und Bosnien in den Jahren 1659/61, Prag 1965, przyp. 468, wyjaśnia, że eflatuni oznacza też kolor "liliowo-czerwony", ale sama wątpi o słuszności takiego przekładu tego wyrazu w tekście, gdyż przedtem (s. 75-76) czytamy tam, że kapelusze te były "czarne, wysokie i spiczaste". Związek między starożytnym filozofem a nakryciami głowy w Europie w XVII w. jest chyba taki, że kapelusze tego typu, znane np. z obrazów Rembrandta, nosiły nazwę greckich. (Rozwiązanie tej zagadki zawdzięczam specjalistce w dziedzinie kostiumologii, p. doc. dr M. Rychlewskiej z Krakowa.)
89 O m. Klewina, rz. Wu i Dunkarkuszu (tj. Dunkarkyzie) por. przyp. 96 i 99 do cz. III. Tu zasługuje na uwagę jedynie wzmianka o Danii. Wplecenie jej do tekstu, który wywodzi się ze wspomnień Tatarów o pomocy udzielonej przez nich Rzpltej w okresie najazdu szwedzkiego, oznacza, że o Danii opowiadali Ewliji Cz. tatarscy uczestnicy wojny o Ujvar w r. 1663, którzy przedtem (w r. 1655) posłowali od chana Mehmed Gere-ja IV do króla duńskiego Fryderyka III, aby zapewnić jego poparcie dla króla Jana Kazimierza w konflikcie z Karolem X Gustawem szwedzkim. Korespondencję tatarsko-duńską z tego czasu, zachowaną w Archiwum Państwowym (Rigsarkivet) w Kopenhadze omówił B. L e w i s, Some Danish-Tatar Exchanges in the 17th Century, [w:] Zeki Velidl Togan'a Armagan - Symbolae in honorem Z. V. Togan, Istanbul 1950-1955, s. 137-144 i 3 tabl. Stosunki tatarsko-duńskie w tym okresie opracował orientalista węgierski J. M a t u z, Diplomatische Beziehungen zioischen dem Khanat Krim und Ddnemark in der zweiten Hdlfte des 17. Jahrhunderts (nie ogłoszona praca doktorska na Uniwersytecie we Freiburg in Brresgau). List wezyra chańskiego Sefer Gaziego agi do króla polskiego z zawiadomieniem o wysłaniu posła do Danii przełożył A. Z i h n ł Soysal, Jarłyki krymskie z czasów Jana Kazimierza, Warszawa 1939, nr 30, ale gdzie w oryginale jest mowa o Danii, tam w tłumaczeniu czytamy, że o przyjaźń i pomoc dla Polski "króla szwedzkiego" chan prosi!
90 Wyraz prande to bynajmniej nie nazwa wsi w holenderskiej prowincji "Klewina", lecz początek nazwy Brandenburgii. Por. niżej przyp. 95 i przyp. 99 do cz. III.
91 Nazwa "m. Frisz w Niderlandach" przypomina Fryzję, krainę nadmorską na pograniczu holendersko-niemieckim i pobliskie Wyspy Fryzyjskie. Opowiadanie Ewliji Cz. o wyczynach Tatarów w tym "mieście" powstało z połączenia jego niejasnych wiadomości o Niderlandach z przechwałkami Tatarów o pożodze i grabieży w r. 1656-1657 w Prusach.
92 Język holenderski nazywa Ewlija Cz. "filemenckim" od Filemenk - nazwy Flamandów i Flandrii, którą Turcy określali całe Niderlandy. Autor nasz używa też nazwy Holandia, która, jak wiadomo, oznacza właściwie tylko płn.-wsch. część Niderlandów.
426
93 O "świętach Czerwonego Jajka" por. przyp. 244 do cz. II.
94 "Hunza" to oczywiście nie Nowy Świat, lecz Hanza, wielki "Związek" płn.-niemieckich miast handlowych, który od średniowiecza aż do w. XVII panował na Bałtyku i M. Północnym.
95 Prandeburg - z lekka zniekształcona nazwa Brandenburgii. O innej postaci tej nazwy u Ewliji Cz. por. przyp. 99 do cz. III. O Brandenburgii dowiedział się Ewlija Cz. od Tatarów. Na początku r. 1658 chan Mehmed Gerej IV wysłał był poselstwo do elektora Fryderyka Wilhelma napominając go, oczywiście bezskutecznie, aby jako książę Prus i lennik Rzpltej pozostał wierny królowi Janowi Kazimierzowi. Por. Baranowski, o.c., s. 475. We wspomnianej wyżej bitwie pod Prostkami Tatarzy pokonali m. in. Brandenburczyków, jednakże w dwa tygodnie potem najeźdźcy wzięli górę nad wojskiem polskim i Tatarami. Wysokich gór nie ma ani w Brandenburgii, ani w Prusach, dalsze jednak słowa Ewliji Cz. o "błotach i trzęsawiskach" w owym "Brandeburgu", gdzie Tatarzy "w wielkiej obawie i ciągłej czujności przezd Szwedami żyli", można odnieść jedynie do Prus, Mazurów.
96 O nazwie Isizja por. przyp. l do cz. III.
97 O Joachimie, domniemanym władcy Śląska, por. przyp. 85.
98 Nazwa Holczar lub Holczwar (tak na s. 206) brzmi z węgierska. Jakie to miasto kryje się pod nią, trudno ustalić.
99 Wyraz tur. kardasz znaczy "brat" (znany jest on nam ze staropolskiej pieśni biesiadnej w zniekształconej postaci kurdesz). Do jakiego czasu i miejsca odnosi się niniejsze wspomnienie o spotkaniu Tatarów w polu z Polakami - "kardaszami" ich od r. 1654, trudno określić.
100 Nazwy geograficznej Drik (?) nie zdołaliśmy zlokalizować. Jeśli chodzi o pokłady srebra na terenach, które znalazły się w zasięgu czambułów tatarskich w r. 1663, to wchodziłyby tu w grę może kopalnie w sąsiedztwie słowackich miast Banska Stiaynica lub Kremnica, z których pierwsze leży o 80, drugie zaś o 100 km na płn.-wsch. od Ujyaru (Nowych Zamków).
101 O tytułach biskupów katolickich u Ewliji Cz. por. przyp. 48 do cz. III.
102 Lokman - legendarny mędrzec arabski, którego imię nosi sura XXI Koranu i któremu mahometanie przypisują liczne bajki, w treści często podobne do bajek Greka Ezopa.
103 Chankyszłasy (tur. "Chańskie Leże") - w w. XVII zamożna osada tatarska, dziś ukraińska w. Udobnoje o godzinę drogi na płd. od ujścia Dniestru.
104 O wojnie o Ujvar w r. 1663 i Ahmed Gereju sułtanie czytamy wyżej na s. 193, o klęsce Turków pod St. Gotthard nad rz. Rabą - na s. 163. Opis podróży Ewliji Cz. do Wiednia w r. 1665 stanowi cz. III naszej książki.
30 - Księga podróży...
427
105 O zmyślonych podróżach Ewliji Cz. po Europie Zach. por. wyżej s. 170 i 193-208. Podróże odbyte po wyjeździe z Wiednia, mianowicie po Węgrzech, Siedmiogrodzie, Wołoszczyźnie i Mołdawii (skąd przez Kiszy-niów i Bendery nad Dniestrem przybył do Chankyszłasy), opisał on w t. VII Sejahatname. Opis podróży po dzisiejszej Mołdawskiej SRR znajdzie Czytelnik w przekładzie rosyjskim pt. Kniga putieszestwija..., wyp. I: Ziemli Mołdawii i Ukrainy (red. A. S. T w e r i t i n o w a), Moskwa 1961. i
106 Ciężki dla Krymu r. 1663, kiedy Ahmed Gerej sułtan musiał wspomagać Turków pod tJjvarem, a chan Mehmed Gerej IV bronił Krymu przed Kozakami i Kałmukami, wykorzystali Nogajowie w ten sposób, że chcąc uwolnić się od płacenia podatków na rzecz chanatu (zbieranych w Budżaku przez jały-agę) przyjęli poddaństwo tureckie. Chan starał się udaremnić to posunięcie Nogajów, Porta zaś przechylała się raz na stronę tych, raz zaś - jak czytamy tutaj-na stronę chana polecając mu przesiedlić Nogajów na Krym.
107 włodarz Mekki ł Medyny - sułtan turecki, tu Mehmed IV. O tym tytule padyszachów por. przyp. 72 do cz. III.
108 "Szybkobieżne wierzchowce" - nazwa sury C Koranu, w której jest mowa o kruszącym uderzeniu jazdy na nieprzyjaciela.
109 Opisane tu spotkanie Ewliji Cz. z chanem Mehmed Gerejem IV tudzież bitwa tegoż z Nogajami budziackimi odbyła się w r. 1076 h. (14 lipca 1665 - 3 lipca 1666 r. n.e.; por. słowa autora niżej, s. 331) - jak się zdaje, jeszcze jesienią r. 1665.
110 Niektóre z wyliczonych tu plemion i rodów krymskich są nam już znane. Taragy to piętnie, które miało herb (tamgę) w kształcie "grzebienia" (tur. tarak), znany jako herb dynastii Gerejów, ale używany też przez niektóre plemiona nogajskie. Dairli (lub Dair) to ród mirzów posiadający dobra w okolicy Perekopu i na płn.-wsch. od Akmesdżidu (por. przyp. 26), między rzekami Sałgyr i Żują. Por. P. S. P a 11 a s, Obsenations faites dans un voyage entrepris dans les gouvernements meridiońaux de l'Empire de Russie dans les annees 1793 et 1794, t. II, Leipzig 1801, s. 308.
111 O Kerczu por. niżej s. 324-327 i przyp. 379.
112 O Czeniszke por. niżej s. 330 i przyp. 393.
113 O Arabacie por. niżej s. 328-329 i przyp. 391.
114 Adil-Nogajowie - ród nogajski biorący nazwę od imienia protoplasty (ar. Adil "Sprawiedliwy").
115 Huszeng - jeden z pierwszych, legendarnych władców perskich. O chanach Tochtamyszu, Timurze (Tamerlanie) i Mengli Gereju I por. przyp. 76, 97 i 217 do cz. II.
116 Hulagu - władca mongolski, który w r. 1258 zniszczył Bagdad i położył kres świetności kalifatu arabskiego.
117 Nabuchodonozor - właściwie Nabu-kudurri-usur II, władca babiloń-
428
ski, który w r. 605 p.n.e. pobił Egipcjan pod Karkemisz nad Eufratem, w r. 586 zawojował Syrię i Palestynę oraz zburzył Jerozolimę, zaś w r. 568 przedsięwziął wyprawę na Egipt. - Safed to ar. nazwa m. Cafed koło Hajfy.
118 Kor Jusuf ("Ślepy Jusuf") - protoplasta, a może aktualny naczelnik (bej) jednego z licznych rodów nogajskich. - Ormit (lub może Or-met) - prawdopodobnie inna forma nazwy nogajskiego rodu Orambet, o którym por. przyp. 38.
119 Wiadomości Ewliji Cz. o Krakowie są niejasne i pełne sprzeczności. Uważał on, że jest to osobny kraj i czasami mówi o ,,królu krakowskim" niezależnie od króla polskiego. Samo m. Kraków lokuje on gdzieś na Ukrainie lewobrzeżnej. Por. Kniga putieszestwija, wg indeksu (s. 315).
120 Kałmucy, parci z różnych stron przez ludy mongolskie i tureckie, pojawili się w r. 1606 na Sybirze, w pobliżu Omska. Wodzów ich Ewlija Cz. nazywa niesłusznie "szachami", podczas gdy nosili oni mong. tytuł tajdży; tytuł ten bierze on za imię jednego z owych "padyszachów" kał-rnuckich. Ów "Tajszy szach" nazywał się w rzeczywistości Urliik tajdży, jego synowi zaś było na imię Dajczin, a nie Urmijet czy Ormit (lekcja niepewna). Mojundżak nazywał się właściwie Mondżak lub Monczak. W imieniu Kują Kałmacha część druga to zwykła nazwa Kałmuków u ludów tureckich na Kaukazie i Krymie. Kałmucy od razu byli zmuszeni przyjąć poddaństwo rosyjskie, ale wbrew przyrzeczeniom byli z początku niezbyt posłuszni swoim zwierzchnikom. - Czin to Chiny. - O Fagfur por. przyp. 9. - Mahan to okolica w Chorasanie na pograniczu persko-afgań-skim. '
121 O Heszdekach por. przyp. 18. Pod Astrachaniem pojawili się Kałmucy w r. 1630.
122 Saraj (pers. "Pałac") - m. nad dolną Wołgą, stolica Złotej Ordy.- O Hejhat por. przyp. 44. - Wołgę przekroczyli Kałmucy w r. 1640, kierując się najpierw ku Kaukazowi. Pokonam tam przez Rosjan w r. 1644, przenieśli się oni pod Azow, który - jak już wiemy - od r. 1642 pozostawał we władzy muzułmańskich nieprzyjaciół Moskwy.
123 Ewlija Cz. ma tu na myśli oblężenie Azowa przez Kałmuków w r. 1657.
124 Drin (lekcja wątpliwa) - zapewne przekręcona nazwa jednego z dopływów rz. Donu.
125 O rz. Musz (przedtem zwanej Mus) por. przyp. 57.
126 Mowa tu o kłopotach Mehmed Gerej a IV z Kałmukami w r. 1663. Por. o tym wyżej też s. 328-329 oraz przyp. 77 i 106.
127 O Lokmanie por. przyp. 102.
128 Kyłburun - w w. XVII turecka osada i forteczka na lewym brzegu Dniepru u jego ujścia, która wraz z położonym naprzeciwko niej Oczako-wem odgrywała ważną rolę w walce Turków z Zaporożcami. Nazwę swą
30*
429
(dziś zmienioną na Kinburn) zawdzięcza ona kształtowi cypla, na któ-rym leży (tur. "Cypel [wąski jak] włos").
129 O Oczakowie por. przyp. l do cz. II.
130 Kałgą chana Mehmed Gereja IV był Gazi Gerej sułtan, poprzednio nureddin i kałga Islam Gereja III. .
131 Opis tej podróży na Krym znajdzie Czytelnik w przekładzie rosyjskim w: Kniga putieszestwija, s. 195-200.
132 Or (krym. "Rów", "Przekop", "Perekop") - krymska nazwa Perekopu (fosy i zamku nad nią). O nazwie tej por. niżej s. 216 i 227-228.
133 M. Chazarskie - M. Kaspijskie, zwane tak na Wschodzie od Cha-zarów, ludu tureckiego, który w w. III-X władał terenami tymi aż po M. Czarne.
134 Maczin (z sanskr. Maha Czma "Wielkie Chiny") - jedna z nazw Chin u autorów muzułmańskich.
135 O m. Gozlewie (dzisiejszej Eupatorii) por. niżej s. 238 i n. oraz przyp. 200. - O Czufudkalesi (Czufutkale) por. s. 265-268 (gdzie miejscowość ta jest też nazwana Gewherkerman) i przyp. 265.
136 Informacje Ewliji Cz. są mylne: Dżoczi zmarł w r. 1227 i w podboju Krymu (podjętym przez Tatarów już w r. 1223) sam nie uczestniczył Genueńczycy natomiast pojawili się na Krymie dopiero w r. 1261 i władali jedynie płd.-wsch. wybrzeżem półwyspu. - Data powstania fosy pere-kopskiej nie jest znana. Przesmyk Perekopski mierzy 8-23 km szerokości Rozciąga się on od zatoki M. Azowskiego zwanej Siwaszem do Zatoki Perekopskiej, części Zatoki Karkinickiej; użytą tu nazwę ostatniej - M. Martwe - uzasadnia autor na s. 227. - Krymska nazwa Perekopu (fosy) brzmi Or. Jest to wyraz obcy osmańszczyźnie, toteż Ewlija Cz. objaśnia go kilkakrotnie, tłumacząc go przez zrozumiały dla Turków wyraz ar. chen-dek. Oba te wyrazy znaczą "fosa", "rów", "przekop". Nazwa krymska Or oraz przyjęta także w polszczyźnie nazwa ruska Perekop odpowiadają tedy sobie jak najściślej; obłe też odnoszą się i do samej fosy, i do zamku nad nią. Zamek ten bywa nazywany w źródłach tureckich Or kalesi, tj. "zamek orski, perekopski". Na s. 188 czytamy inną popularną jego nazwę: Or agzy, dosłownie "usta orskie", czyli "wejście do Oru (Perekopu)". Sens tej nazwy zrozumiemy lepiej, biorąc pod uwagę trzecią tur. nazwę zamku: Or kapusu, tj. "Brama orska, perekopska". W przeciwieństwie do tych, nazwa zamku perekopskiego Ferahkerman (ar.-krym. "Gród Radości"; "Zamek Wesoły") to nazwa oficjalna, ale nieco sztuczna; znamy ją z dokumentów krymskich i rzeczywiście z dzieł historyków krymskich. Uzasadnienie jej znajdziemy nieco dalej i na s. 228.
137 Ewlija Cz. myli się tutaj. Sahib Gerej I panował na Krymie w latach 1532-1551, natomiast nazwę Ferahkerman (lub pers.-ar. Szehr-i Ferah "Miasto Radości (Radosne, Wesołe)") znamy z listów Mengli Gereja I już z r. 1509. Sahib Gerej I mógł tedy najwyżej odnowić tamtejsze fortyfikacje, które "radowały" już jego poprzedników.
430
138 Muhjieddin Arabi - właściwie Abubekr Muhammed bin Ali zwany Ibn Arabi, mistyk-panteista muzułmański rodem z Andaluzji (ur. w r. 1165 w Murcji, zm. 1240 w Damaszku), autor dzieła pt. "Klejnoty mądrości".
139 Sołgat -m. na Krymie o 25 km na zach. od Kaffy (dziś Feodosji), pierwsza stolica tatarskich władców Krymu, której nazwę przeniesiono potem na cały Płw. Taurydzki. Tatarzy przemianowali ją potem na Ky-rym ("Rów", "Fosa"), stąd też dzisiejsza nazwa półwyspu, z kolei na Eski Kyrym, tj. "Stary Krym", od której to nazwy tatarskiej pochodzi dzisiejsza roś. nazwa miasta Staryj Krym.
140 Giilkend - m. Golconda w Indiach w sąsiedztwie Hajdarabadu. - Kałmadżowie to Kałmucy, Kajtakowie (Kajtagowie) zaś to jedno z plemion kumyckich (por. przyp. 5). Inne wymienione tu ludy i kraje, a także przesadne mniemanie autora o roli i rozprzestrzenieniu Tatarów na świecie są nam już znane. Ze zdziwieniem stwierdzamy tylko, że również Moskwę, a nawet Polaków wywodzi on od Tatarów.
141 O kronice pt. "Podarek" por. przyp. 16. - O historyku Junwanie por. przyp. 10 do cz. II.
142 Ewlija Cz. cytuje tu początek wersetu 52 sury III Koranu, gdzie jest mowa o tym, jak to Ałłah stworzył Jezusa Chrystusa jednym "Stań się!" wprost z prochu - bez udziału człowieka, który by Go spłodził, tj. tak jak został stworzony Adam. - Imran to koraniczne imię rodzica P. Marii.
143 Mianem Jonów (ar. Junani) oznaczają autorzy muzułmańscy Greków w ogólności. Dziś nazwy tej używają Turcy na określenie Greków - mieszkańców Grecji (zwanej Junan lub Junamstan), podczas gdy Grecy zamieszkali w Turcji noszą nazwę Rum lub Rumlu. O nazwie ostatniej por. przyp. 50 do cz. II.
144 Wyrażenia "zaszczycić islamem" używają autorzy muzułmańscy na oznaczenie nawrócenia na islam, przyjęcia na łono islamu.
145 Buza (tur. boża; na Krymie też bożka) - gęsty i słodki napój z lekko sfermentowanego prosa.
146 Kumys (kymyz), napój tatarski ze sfermentowanego mleka kobyle-go, był Turkom raczej nie znany.
147 Wyraz tałkan (z mong. talchan "proszek") oznaczał u Tatarów mąkę z uprażonego prosa. Wyraz ten jest znany na Rusi w postaci tolokno, stąd zaś przeszedł do polszczyzny (tłokno), na Słowiańszczyźnłe jednak oznacza mąkę z prażonego owsa.
H8 Wyraz jazma na oznaczenie pewnego rodzaju napoju mlecznego dostępne nam słowniki języków tureckich nie notują. Wyraz ajran objaśnia dostatecznie sam autor.
149 Chodzi tu o zwykły makaron lub raczej łazanki, spożywane czasem w polewce. Nazwa ich u ludów tureckich brzmi tutmadż, tutmasz (u Turków z początkowym d- zamiast t-, charakterystycznego dla Krymu). Obok
431
tej nazwy rodzimej używali Turcy i Tatarzy zapożyczenia perskiego (nie ar.!) łaksza (lub łahsza). Od Tatarów ten wyraz pers. przejęli Rosjanie (roś. łapsza "ciasto w zupie", "makaron").
150 Czagatajski to język starouzbecki, który pełnił rolę języka literackiego także na Krymie (por. s. 284, gdzie Ewlija Cz. mówi o czagatajskich wierszach chana Mehmed Gereja IV). Język "nogolski" nie istnieje; jest to przekręcona nazwa mongolskiego. Nie ma również języka "dagestań-skiego"; Ewliji Cz. chodzi zapewne o turecki język dagestańskich Kumy-ków (por. przyp. 5). Moracy (Muracy; Koracy lu'b Kuracy jak jest w jednym z rękopisów) stanowią dla nas zagadkę. Inne wymienione tu języki oraz teorie autora o tatarskim pochodzeniu różnych ludów już nie wymagają objaśnień.
151 Ewlija Cz. wymienia tu wszystkie cztery obrządki lub też szkoły religijno-prawnicze sunnickie, które w sposób nieco odmienny traktują pominięte w Koranie drobne sprawy życia codziennego.
152 O bitwie pod Chajbar por. przyp. 62 do cz. I.
153 Muslim i Buchari - twórcy najbardziej autorytatywnych zbiorów hadisów, tj. przekazów o czynach i wypowiedziach Mahometa.
154 Sefer Gazi aga - słynny wezyr chana Islam Gereja III i następnie Mehmed Gereja IV, świetny polityk i administrator. Jakie to jego zapiski o chanacie krymskim ma tu na myśli Ewlija Cz., niestety nie wiadomo.
155 Użyty tu przez Ewliję Cz. termin ar. fakir "ubogi", "biedny", "biedak" jest synonimem powszechnie znanego wyrazu pers. derwisz i podobnie jak on oznacza żyjących z jałmużny "mnichów" muzułmańskich.
156 Szeddad - legendarny władca płd.-arabski, budowniczy wielokrotnie wspominanego przez Ewliję Cz. miasta Iremu, o którym por. przyp. 20 do cz. I. - Co do informacji Ewliji Cz. o dacie powstania zamku pere-kopskiego por. przyp. 137.
157 Wyraz myłtyk na oznaczenie broni palnej jest znany z licznych języków wsch.-tureckich. Osmanom jest on obcy, a broń palną ręczną nazywają oni z perska tiifenk lub tiifek.
158 Terminu besz ewli (tur. "mający pięć domów") na oznaczenie pewnego rodzaju wojska na Krymie z innych źródeł nie znamy, a Ewlija Cz. też go nie wyjaśnia.
159 Co do wersetu o tronie Ałłahowym por. przyp. 41 do cz. I.
160 Kałałaj we bolała] - wyrazy niezrozumiałe. Jest to tylko przyśpiew do jakiejś wesołej pieśni biesiadnej Tatarów krymskich.
lei wino, chociaż zakazane w Koranie, zawsze było mile widziane na stołach muzułmanów. Upijano się nim również na Krymie, chociaż na ten szlachetny trunek mogli sobie pozwolić tylko możni. W opisach uczt na dworze chańskim, jakie znajdujemy w dziełach historyków krymskich, czytamy, że prócz napojów specyficznie tatarskich (kumys,, buza, miód)
432
podawano tam również wino i "arak" - wódkę, czasami z Moskwy sprowadzaną.
162 O tym M. Martwym por. przyp. 136.
163 O nazwie Balisyra por. przyp. 35.
164 O zamku Bałakława por. niżej s. 256-259 i przyp. 243. O Kerczu por. niżej s. 324-327 i przyp. 379.
165 Zasługę ufortyfikowania Krymu od płn. przez wykopanie fosy pere-kopskiej i zbudowania nad nią zamku przypisuje Ewlija Cz. wyżej (s. 216) Dżocziemu (XIII w.). Chan Mehmed Gerej II z przydomkiem Tłusty panował w latach 1577-1584; mógł on tylko dokonać restauracji owych umocnień.
IBS Q Ferahkenmanie - ar.-krym. nazwie Perekopu - por. wyżej s. 216 i 228 oraz przyp. 136 i 137.
167 O zamku Balisyra por. wyżej s. 177 i przyp. 35. - O Czeniszke - s. 330 i przyp. 393. - O Arabacie - s. 328-329 i przyp. 391.
168 Rzeki o nazwie tur. Kazykłyozen (dosłownie "rz. Z palami, kołami") lub o podobnej nazwie roś. pod Azowem nie ma. Nazwa ta odnosi się najpewniej do odnogi Donu w jej delcie, którą wedle opowiadania Ewliji Cz. (wyżej s. 181) przegrodzili Turcy podczas oblężenia Azowa w r. 1641 palami czy słupami celem udaremnienia odsieczy moskiewskiej dla załogi tego zamku. O rzece o tej nazwie na Krymie por. niżej przyp. 221.
169 Mehmed Gerej II Tłusty nie został powieszony w Kaffie, na Uzun Czarszy ("Długim Rynku"). Na wiadomość o przybyciu na Krym Kyłydż Alego paszy chan ten, opuszczony przez krymskich bejów, próbował ratować się ucieczką do Nogajów, lecz niedaleko za Perekopem został schwytany i na miejscu uduszony.
170 Po Mehmedzie Gereju II panował chan Islam Gerej II (1584-1588).
171 O murze Aleksandra Wielkiego por. przyp. 46.
172 O Kyłburunie por. przyp. 128.
173 Wymienione tu rody krymskie są nam już znane. Wyraz krym. kengesz, obcy osmańszczyźnie, znaczy rzeczywiście "rada", "narada".
174 Wyrażenia tur. besz basz ("pięć głów"), o którym czytamy niżej na s. 234, oraz czete, z którego wywodzi się polski wyraz "czaty", to dwie nazwy krymskich zagonów i ich najazdów na sąsiednie kraje.
175 Afrasijab - władca Turanu, o którym opowiadają legendy perskie. ne Nureddinem chana Mehmed Gereja IV był Dewlet Gerej sułtan.
177 przekład następującego tu obszernego opisu tatarskiej wyprawy na Ukrainę na przełomie lat 1665-1666 znajdzie Czytelnik w cyt. Kniga putieszestwija, s. 201-246. Z opisu tej wyprawy przytaczamy jedynie nieodzowny w naszej książce rozdział o "statutach dynastii Czyngisydów".
i7a Wyrazem ar. kytar "szereg", "ciąg" (np. wielbłądów); "kolumna wojska" objaśnia Ewlija Cz. wyraz tur. tapkur, który w osmańskim jest zna-
433
ny tylko w znaczeniu "rzemienie na koniu", "popręgi", gdzie indziej jednak, m.in. na Krymie, oznaczał "oddział wojska (szczególnie oddział wysłany na zwiady)".
179 Ewlija Cz. mówi tu o kazak sałtanłary; o sułtanach owych czytamy też dalej na s. 278 i 332. Wyraz tur. kazak (z którego wywodzi się i nazwa ludu tureckiego Kazachów, i znanych nam Kozaków - dońskich lub zaporoskich) oznacza pierwotnie "człowieka wolnego", pędzącego życie samotne, z dala od swego rodu. Ze wzmianek u Ewliji Cz. można wywnioskować, że są to sułtanowie, tj. członkowie rodu Gerejów, którzy nie piastują określonych godności w chanacie (takich jak kałga i nureddin). Sułtanowie tacy mogli tedy przebywać poza granicami Krymu, skąd wraz ze swoimi "kozakami" przedsiębrali "na własną rękę" najazdy na sąsiednie kraje.
180 Na oznaczenie "wyprawy wojennej" używa Ewlija Cz. zwykłego w osmańszczyźnie określenia ar. se/er. Wyrażenie besz basz znaczy dosłownie "pięć głów". Wywody Ewliji Cz. na ten temat są dość niejasne; jego dane o liczebności owych zagonów są najwyraźniej przesadzone, przeto nie wiemy dokładnie, skąd bierze się taka nazwa małych zagonów tatarskich, które pod wodzą pomniejszych osobistości plądrowały ziemie Rzpltej i Moskwy.
181 Rejestry jeńców i łupów, zdobytych przez Tatarów podczas wypraw, były sporządzane z tego powodu, że od owej zdobyczy pobierano podatki w naturze (przedmiotach i ludziach) lub w gotówce na rzecz chana i innych przywódców.
182 "Ojcami" (tur. oto.) nazywano na Krymie ogólnie starszyznę.
183 O Gozlewie (Eupatorii) por. niżej s. 238-246 i przyp. 200.
184 Z Perekopu udał się Ewlija Cz. najpierw do nadmorskiego Gozlewu (Eupatorii), oddalonego od Perekopu o 110 km na płd.-zach. Dla zlokalizowania wspominanych przez niego miejscowości na tej trasie i w innych okolicach Krymu posłużyliśmy się znakomitą mapą pt. Specialnaja karta zapadTioj czasti Rossijskoj Imperii w skali 3 :420 000, opracowaną w latach 1826-1840 pod red. gen. Szuberta, a także pewnymi publikacjami nowszymi. Po r. 1945 nazewnictwo geograficzne na Krymie uległo zmianie. Ustalenie nowych nazw niewielkich miejscowości, o których mówi nasz autor, nie zawsze było możliwe.
185 Tuzła (tur. "Żupa", "Salina") - duża w. o 20 km na płd. od Perekopu nad Jeż. Słonym lub Starym. W okolicy tej znajduje się aż dziewięć większych i mniejszych jezior bogatych w różne cenne związki mineralne. W przeszłości dostarczały one tylko soli kuchennej, którą stąd wywożono m.in. na Ukrainę.
186 Kłszkara (może krym. "Czarny Soból") - duża w. o 10 km na płd.-zach. od poprzedniego miejsca postoju autora, na cyt. mapie zwana Kysz-kara.
434
187 Keneges - duża w. o 12 km na pld. od poprzedniej, biorąca swą nazwę od zamieszkałego tam plemienia Kenegesów.
188 Dżelairli - malutka wioska Dżelairów, sturczonego plemienia mongolskiego, o 7 km na płd. od poprzedniej.
189 Kodżamak - według map Kodżambak lub Kodżanbak (nazwa niejasna), duża w. o 6 km na płd. od poprzedniej.
190 Wsie o nazwie Beszewli (tur. "O pięciu domach"; por. ukr. nazwę miejscowości Piatychatky) spotyka się w różnych okolicach Krymu. Na trasie z Perekopu do Gozlewu (Eupatorii) wsi takiej na mapach nie ma.
191 Wsi o nazwie Elkesen (tur. "taki, co ucina rękę" lub "taki, co rżnie ludzi"!) na mapach nie znajdujemy.
132 Kodżałak (krym. ,.Sęp") - wioseczka o 12 kin na płd. od Kodżamak (Kodżambak), zwana na mapach mylnie Kodżłak i Koczałak.
193 Butasz (zapewne krym. "miejsce, gdzie rosną drzewa z przyciętymi gałęziami") - w. o 10 km od poprzedniej, na mapach zwana Botasz.
194 wsi o nazwie Soganły mapy nie notują. Nazwa jej, urobiona od tur. sogan "cebula", wskazuje na obficie rosnącą w tej okolicy pospolitą na Krymie dziką cebulę (Muscari racemosum).
195 Jajszyły - duża w. o 5 km na płd. od Butasz, na mapach zwana Dżajczy. Nazwie krym. Jajszyly odpowiada osm. Jajdżyly i tak też objaśnia ją autor. Obie są urobione od jaj "łuk" oraz osm. jajdży, krym. jajszy "łucznik", "człowiek wyrabiający łuki" i na polski przełożylibyśmy je "Łuczniki" (dosłownie wieś "taka, gdzie są łucznicy"). W krymskich dialektach "łuk" zwał się jaj lub dżaj, stąd też nazwa wsi Dżajczy, dosłownie "Łucznik".
196 Szenike to może w. o 4 km na płd. od Butasz, a około 5 km na wsch. od Jajszyły (Dżajczy), na mapach zwana Czinki (obie nazwy niejasne). Ewlija Cz. musiałby jednak tu i dalej często zbaczać z traktu prowadzącego do Gozlewu.
197 Bozjajszy - w. o 8 km na płd.-zach. od Butasz i o około 5 km na zach. od Czinki, czyli w okolicy Jajszyły (Dżajczy), na mapach zwana Bozdżajczy. Wyraz jajszy, dżajczy to "łucznik". Przymiotnik boz w odniesieniu do ludzi znaczy "siwy", "jasnowłosy", a także "bladolicy"; w odniesieniu do okolicy oznacza on równinę "szarą", "bezwodną". Byłaby to zatem w. "Łuczniki Szare (Bezwodne)" albo "Ł. Siwe (Jasnowłose, Blado-lice?)". Do Gozlewu stąd jeszcze najmniej 35 km.
198 Folwarczku (wioseczki) Ibrahima efendiego na mapach z XIX w. już nie znajdujemy.
199 Chodzi tu o wielkie jezioro słone w sąsiedztwie Gozlewu, zwane dotąd Sasyk (tur. "Śmierdzące"). Wspomniany tu most prowadzi przez wąską odnogę lub zatokę jeziora w jego płn.-zach. części.
200 Gozlew (lub Gózlewe) - m. portowe na zach. brzegu Krymu nad zatoką Kalamłta, ważny ośrodek gospodarczy i handlowy od czasów sta-
435
rożytnych, powstały na miejscu Kerkinitydy, osady greckiej, którą w w. III-II p.n.e. opanowali przejściowo Scytowie. W średniowieczu tereny te były zagospodarowywane m.in. przez osadników z Rusi kijowskiej. Tatarzy panowali tam od w. XIII, zachowując władzę nad Gozlewem także po usadowieniu się Turków na płd.-wsch. wybrzeżu Krymu (1475). Etymologia nazwy Gózlew, podana przez Kwliję Cz., budzi wiele zastrzeżeń. Po zajęciu Krymu przez Rosję w r. 1783 miastu nadano nazwę Eupatoria (roś. Jewpa-toria) na cześć Mitrydatesa VI Eupatora (132-63 p.n.e.), króla pontyjskie-go, wyzwoliciela Kerkinitydy spod władzy Scytów.
201 Mowa tu o wydarzeniach r. 1475, tj. nie za sułtana tureckiego Baje-zida II (1481-1512), lecz za jego ojca Mehrneda II Zdobywcy (1451-1481). Genueńczycy od r. 1261 panowali nad wsch. i płd. wybrzeżem Krymu, do Gozlewu jednak nie sięgali.
202 O rn. Jamboł w Bułgarii por. wyżej s. 83 i przyp. 232 cz. II.
203 O pozycji tureckich paszów Kaffy czytamy niżej, s. 318-321. -
204 O chanie Bahadyrze Gereju I por. przyp. 23.
205 Q architekcie Sinanie por. przyp. 21 do cz. II.
206 O chanie Sahibie Gereju I por. przyp. 137.
207 Mowa tu o chanie Islamie Gereju III (1644-1654), który dochody z dwu pierwszych wypraw swoich na Rzpltą w latach 1648-1649 zużył m.in. na fortyfikację Perekopu, upiększenie Bagczesaraju oraz na różne budowle użyteczności publicznej w Gozlewie. i
208 Dżewri - pseudonim Ibrahima Czelebiego, poety osmańskiego, z którym Islam Gerej III był zaprzyjaźniony od czasu pobytu na honorowym zesłaniu w Stambule w latach 1641-1644.
203 R. 1062 h. przypadł na lata 1651-1652 n.e.
210 Opuszczoną tu przez Ewliję Cz. cyfrę dałoby się obliczyć wedle zasad chronogramu (por. przyp. 48 do cz. II). Wydawca t. VII Sejahatname wykazał jednak, że odnośny wiersz jest zapisany błędnie, co uniemożliwia ustalenie daty.
211 Chronogram ten, jak wykazał wydawca turecki, podaje datę r. 1043 h. (1633-1634), kiedy na Krymie panował Dżanibek Gerej. Wydawca uważa, że tekst w tym miejscu jest zniekształcony, oraz wnosi poprawkę, przez co uzyskuje datę 1067 r.h. (1656-1657), przypadającą rzeczywiście na okres rządów chana Mehmed Gerej a IV.
212 Kóledż - miejscowość na Krymie, o której por. niżej s. 339 i przyp. 425.
213 O Dżemie por. przyp. 17 do cz. I.
214 R. 1061 h. trwał od grudnia 1650 do grudnia 1651 r. n.e. Z innych źródeł wiadomo, że ta studnia w Gozlewie została zbudowana na wiosnę r. 1651, przed wyruszeniem Islam Gereja III na trzecią wyprawę przeciw Rzpltej, zakończoną haniebną klęską Tatarów pod Beresteczkiem.
436
215 O bitwie pod Kerbelą por. przyp. 28 do cz. I.
216 Mówiąc o karaczych jako chańskich "sługach" ma Ewlija Cz. na myśli zapewne pierwotne znaczenie owego tytułu wysokich dygnitarzy krymskich. Por. o tym Słownik terminów.
217 Z Gozlewu jedzie Ewlija Cz. wąską mierzeją, która całkowicie odcięła dawną zatokę morską i utworzyła wspomniane wyżej (s. 238 i przyp. 199) wielkie jeż. Sasyk.
218 Tuzłu (tur. "Słona") - w. o 20 km na wsch. od Gozlewu, na brzegu innego, mniejszego jeziora. Na mapach i jezioro, i wieś są nazwane Tuzła (tur. "Żupa", "Salina"), jak wspomniana wyżej (s. 236 i przyp. 185) w koło Perekopu.
219 Wsi Mustafy-atałyka na mapach nie znajdujemy.
220 Ałmały (tur. "Jabłkowa") - w. o 30 km na płd. od Tuzłu (Tuzła), nad rz. Ałma (por. przyp. 221), o jakie 2 km od jej ujścia, na mapach z XIX w. zwana Ałma-Tamak (tur. "Gardło (tj. Ujście) Ałmy").
221 Ałma (tur. "Jabłko") - rz. w płd.-zach. części Krymu długości 84 km, wypływająca na płd. od słynnej góry Czatyrdah i płynąca daleko na płn. od wspomnianych tu miejscowości. - O Bałakławie por. niżej s. 256 i przyp. 243, o Inkermanie zaś - s. 248 i przyp. 227. - Czorguna to w. o 9 km na płn.-wsch. od Bałakławy (dziś zwana Czornorieczenskoje), nad rz. zwaną przez Tatarów Czorguna bądź Biijiikozen (tur. "rz. Wielka") albo też Kazykłyozen (por. przyp. 168), którą to ostatnią nazwę spotykamy dalej u Ewliji Cz. Dziś rzeka ta nazywa się Czornaja.
222 Drugi wiersz tego chronogramu wyraża datę 1068 r.h. (1657-1658), podczas gdy opisany tu pobyt Ewliji Cz. na Krymie, na krótko przed ostateczną detronizacją Mehmed Gereja IV, przypada na koniec r. 1665 i pierwszą połowę r. 1666.
223 Kaczy (krym. "Tama") - rz. długości 69 km, wypływająca ispod góry Roman-Kosz (a nie spod odległego od tej o 12 km Czatyrdahu, jak czytamy tu na s. 248) i wpadająca do morza o 10 km na płn. od ujścia Ałmy. U jej ujścia leży opisana tu w. Kaczy, dziś osiedle typu miejskiego, przynależne administracyjnie do m. Sewastopola, odległego od niego o 23 km na płd. Zarówno rzeka jak i miejscowość zwą się dziś Kacza.
224 O krymskich Tatach i ich krainie por. niżej, s. 298 i 316 oraz przyp. 355.
225 Kabarta - rz. długości 63 km wpadająca do morza o około 9 km na płd. od ujścia rz. Kaczy i o tyleż na płn. od Sewastopola. Wypływa ona nie "w samym środku Krymu", jak czytamy u Ewliji Cz. nieco dalej, lecz z gór na płd. półwyspu, o 10 km od Jałty.
226 Belbek - druga, pospolitsza, a dziś oficjalna nazwa rz. Kabarty. "Ogrody Belbek" są to zatem po prostu ogrody i sady nad rz. Belbek lub Kabarta. Nazwę Belbek nosi również wioska położona w malowniczej okolicy nad tą rzeką (dziś stacja na linii kolejowej Symferopol-Sewastopol).
227 Inkerman (krym. "m. Jaskiniowe") - miejscowość u ujścia rz. Czor-
437
guny (por. przyp. 221), o 7 km na wsch. od Sewastopola. Nazwę tę, zachowaną do dziś, bierze ona od okolicznych szczątków wykutego w skałach średniowiecznego grodu greckiego Kalamita, zbudowanego na miejscu dawnej osady tauro-scytyjskiej. Ewlija Cz. myli się sądząc, że Inkerman należał ongiś do Genueńczyków. Kalamita stanowiła mianowicie port podległy greckiemu księstewku Teodoro lub Dori (por. przyp. 253) i jako taki rywalizowała z genueńskim portem Cembalo (por. przyp. 243). Podzieliła ona tylko los kolonii genueńskich na Krymie padając w tym samym czasie pod naporem Turków i wchodząc odtąd w skład osmańskiego eja-letu, na którego czele stał pasza kaffeński. Jaskinie Kalamity-Inkermanu stanowią dziś jedną z atrakcji turystycznych Krymu.
228 Mówiąc o Czatyrdagłary, tj. "górach Czatyr", ma Ewlija Cz. na myśli całe pasmo Gór Krymskich, wśród których nazwę Czatyr (pers. "Namiot") nosi tylko jeden szczyt (Czatyrdagy, znana z Sonetów krym-skich A. Mickiewicza góra Czatyrdah), bynajmniej nie najwyższy w tym łańcuchu (1525 m npm, podczas gdy Roman-Kosz mierzy 1545 m). - Ana-pa to znana miejscowość na wsch. brzegu Cieśn. Kerczeńskiej (por. wyżej s. 177 i przyp. 32). Tu i dalej (s. 253), gdzie mowa o "górach Anapa" na Krymie, może się ta nazwa odnosić jedynie do Ałupki; por. przyp. 237.- Jaką miejscowość krymską nazywa Ewlija Cz. "zamkiem Tat" (lub "zamkiem Tatów"), nie wiadomo. O Tatach na Krymie por. niżej s. 298 i 316 oraz przyp. 355.
229 O rz. Kazykłyozen por. wy.iej przyp. 221.
230 O Szeddadzie por. przyp. 156.
231 Bisutun (staropers. Bagastana "miejsce boga", tj. przypuszczalnie kultu Mitry) - góra w Persji, słynna z rzeźb ł napisów staroperskich, opiewana przez autorów muzułmańskich jako jeden z cudów świata. Por. o niej też przyp. 254.
232 R. 929 h. przypadł na lata 1522--1523 n.e.
233 Siwas - m. w Turcji o 360 km na wsch. od Ankary.
234 O wsi Kaczy i tamtejszych derwiszach por. s. 247-248 i przyp. 223.
235 Opowiadanie Ewliji Cz. o zburzeniu Inkermanu (Kalamity) przez Kozaków za chana Tochtamysza (por. przyp. 76 do cz. II) należy zaliczyć do jego zmyśleń. Por. podobną nieco opowieść w związku z pobliskim Sarkermanem i Salonią: 254-255 oraz przyp. 240.
2j" Q Ferhadzie por. przyp. 43.
237 Na s. 249 czytaliśmy o krymskim zamku Anapa, na Krymie zaś zamku ani góry (gór) o takiej nazwie nie ma. W niektórych rękopisach zamiast Anapa jest Ajaja. Może to być tedy góra Aj-Petri (gr. "św. Piotr"; góra 1233 m npm) i pobliska Ałupka, znana miejscowość nadmorska, gdzie źródła wymieniają jakiś zamek.
238 Zatoka Wielka to długa i odznaczająca się bogatym pionowym i poziomym ukształtowaniem brzegów Zatoka Sewastopolska. Pozostałe to
438
odnogi Zatoki "Wielkiej": zatoka Czorguna to najdalszy zakątek tejże, do którego wpada rz. Czorguna lub Kazykłyozen (por. przyp. 221); Ham-mamły to "Łaziebna"; Sułudża to "Wilgotna"; Bagczeli to "Ogrodowa" (dzisiejsze nazwy ich są nam nie znane). Nazwa Awłuta niejasna (może gr.).
239 Nazwy przetworów z mleka musimy pozostawić bez objaśnień.
240 Sarkerman (krym. "Żółtogród") - dawny Chersonesos, bogate m. greckie założone pod koniec V w. p.n.e., a zamarłe pod koniec w. XV n.e. głównie z powodu przemożnej konkurencji ze strony Genueńczyków. Ruiny jego, które w w. XVI opisał M. Broniewski, leżą o około 10 km na zach. od Inkermanu, a o 2 km na zach. od dzisiejszego Sewastopola. Słowa Ewlijł Cz. o założeniu miasta przez królów polskich są przypuszczalnie wymysłem jego własnym. W t. VIII Sejahatname, s. 46-47, w streszczeniu historii Tatarów krymskich pióra Tatarzyna Tochtabaja (por. o tym tu s. 365), czytamy, że około r. 690 h. (1291) Sarkerman należał do "Kozaków polskich", którzy odebrali go od Genueńczyków. Michał - szlachcic polski, który zbiegł do Moskwy, a którggo brat z nienawiści do niego zniszczył potem m. Sarkerman, o czym czytamy tutaj, to wedle wszelkiego prawdopodobieństwa kniaź Michał Gliński, zdrajca słynny w dziejach Polski i Moskwy, początkowo marszałek nadworny litewski, który poróżniwszy się z królem Zygmuntem I i panami litewskimi zbiegł do cara 241 p0 gri "półwysep" nazywa się chersonesos, stąd też starożytna nazwa Sarkermanu.
242 Chodzi tu niewątpliwie o jedno z przedmieść lub dzielnicę rozległego ongiś m. Chersonesu. O istnieniu osobnego m. Salonii nie znajdujemy wiadomości w dostępnych nam opracowaniach. Co do zburzenia Salonił przez polskiego szlachcica por. przyp. 240.
243 Balakława - m. portowe na płd.-zach. brzegu Krymu o 16 km na płd. od Sewastopola, założone w starożytności przez Taurów, potem opanowane przez Greków, około r. 1360 zajęte przez Genueńczyków, a w r. 1475 (nie za Bajtzida II, lecz za Mehmeda II!) zdobyte przez Turków. W sta-
439
rożytności miasto nazywało się Palakion. Od tej nazwy pochodzi tatarsko-turecka nazwa miasta Bałakława, zachowana do dziś dnia, przez Tatarów i Turków kojarzona mylnie z tur. bałyk "ryba" i przerabiana także na Bałykława lub - jak czytamy u Ewliji Cz. - na Bałykłagy (z dodatkiem kerman "gród", "zamek", "miasto"). Genueńczycy nazywali tę swoją kolonię Cembalo - od gr. Symbolon, starożytnej nazwy zatoki, nad którą leży miasto. - Genua, genueński "król" i "założyciel" tego miasta (znanego już w I w. p.n.e.), oraz Zali to postacie zmyślone.
244 O Szeddadzie por. przyp. 156.
245 Synopa (Sinop) - port w Anatolii nad M. Czarnym. O krymskich górach Ajaja por. przyp. 237.
246 pierwszy dzień zimy - według ludowego kalendarza tureckiego 8 listopada, tzw. ruz-i kasym "dzień oddzielający [lato od zimy]", czyli św. Marcin lub św. Dymitr u Greków.
247 Lazowie - plemię gruzińskie wyznające islam, zamieszkałe na płd.-wsch. brzegu M. Czarnego, po obu strbnach granicy radziecko-tureckiej.
248 Kadykoju (ar.-tur. "wieś Kadiego") - wioseczka o 5 km na płn.-zach. od Bałakławy. Dzisiejsza jej nazwa jest nam nie znana.
249 O Asafie por. przyp. 272 do cz. II.
250 R. 1068 h. przypadł na lata 1657-1658 n.e. (okres panowania chana Mehmed Gereja IV).
251 Na mapach znajdujemy tylko jedną wieś o nazwie Kamara, położoną o około 5 km od Kadykoju i o tyleż na płn.-wsch. od Bałakławy. Obecna jej nazwa nieznana.
252 O w. Czorgunie i rz. Kazykłyozen por. przyp. 221.
253 Mangub - kute w skałach m. o 18 km na płd. od Bagczesaraju, sięgające początkami VI w. n.e.Miasto owo, ongiś zwane Teodoro lub Dori, stanowiło w w. XIV-XV stolicę osobnego księstewka gocko-greckiego, do którego należał też opisany wyżej port Kalamita (Inkerman). Od w. XIII Teodoro stawiało czoło zarówno Tatarom, jak i Genueńczykom, aż w r. 1492 (lub 1493), tj. rzeczywiście za sułtana Bajezida II, uległo przemocy Osmanów, zostało przez nich zdobyte i zburzone oraz wcielone do ejaletu kaffeńskłego. Ruiny Teodora-Manguba (pieczary, pałac książąt itp.) stanowią dziś jeden z rezerwatów bagczesarajskiego muzeum krymskich miast jaskiniowych. O nazwie Mangub, zachowanej do dziś (roś. Mangup), por. niżej s. 264 i przyp. 261. - Gedik Ahmed pasza, turecki zdobywca grecko-genueńskich posiadłości na Krymie, został zasztyletowany w r. 1482 - na rozkaz nowego sułtana Bajezida II - z powodu różnych porachunków osobistych.
254 O górze Bisutun por. przyp. 231. Nie znając staropers. etymologii jej nazwy dzisiejszej, tłumaczy ją sobie Ewlija Cz. jako pers.-ar. złożenie bi-sutun "bez kolumn, podpór" i odpowiednio do tego opisuje tę górę.
440
255 Ewlija Cz. chyba się myli. W Mangubłe, mieście greckim, które nigdy nie należało do Genueńczyków, mogły znajdować się jedynie greckie inskrypcje.
258 R. 1056 h. przypadł na lata 1646-1647 n.e.
257 Karaimi wyznają Stary Testament (oczywiście cały, a tiłe tylko Pięcioksiąg i Psałterz, jak sądził Ewlłja Cz.), odrzucają jednak Talmud - "Naukę" rabinów, za co przez rabinistów są traktowani jako odszczepień-cy. Wyraz tur. kyzyłbasz, dosłownie "czerwona głowa", użyty tu na oznaczenie Karaimów, to pierwotnie przezwisko nadawane przez sunnitów szyitom, takim właśnie "odszczepieńcom" w łonie islamu, od koloru ich tradycyjnego nakrycia głowy. Ewlija Cz. trafnie uchwycił pewne cechy Karaimów krymskich (właściwe także Karaimom polskim), które tłumaczą się osobliwością ich etnogenezy (poważny wkład elementów tureckich), wobec czego Karaimi wschodnioeuropejscy tworzą osobną narodowość, o Karaimach por. s. 266-267, 293 i 308 oraz przyp. 265 i 343.
258 Mowa tu o niewielkim kościele św. Jerzego w Mangubie, opisanym ongiś przez M. Broniewskiego, tudzież o tradycyjnym wyobrażeniu tego legendarnego rycerza i świętego.
259 Kahkaha (ar.-per. "szyderczy śmiech") - zamek w płn.-zach. części Iranu, który nazwę swą zawdzięczał temu, że opierał się wszelkim oblężeniom.
260 "Zdobycie Krymu", czyli kolonii genueńskich na Krymie, przez Turków nastąpiło w r. 1475, Mangub zaś wzięli oni w r. 1492 lub 1493, czyli nie w siedem, lecz w siedemnaście lat później.
261 Dawne m. Teodoro (Dori) nazywali Mangubem nie tylko Turcy, lecz także Tatarzy. Ewlija Cz. pojmuje ostatnią nazwę widocznie jako ar. mankub "dotknięty nieszczęściem", "nieszczęsny", ale nie ma pewności, że nazwa ta pojawiła się dopiero po okupionym wielkim "nieszczęściem" miejscowej ludności zdobyciem tego zamku przpr. Turków. Nazwę Mangub można zresztą wywodzić od ar. mankub (mangub) "pełne pieczar".
262 Kodżasałasy (krym. "wieś starca") - w. \v nieznacznej odległości na płn. od Mangubu, w XIX w. zwana Kodżasała lub Chodżasała (tj. Chodżasałasy "wieś chodży"). Dzisiejszej nazwy jaj nie znamy.
263 Stiren - w. o 12 km na płd. od Bagczesaraju, rezydencja chańska znana z dokumentów krymskich z XVII w. Znajduje się tu baszta z resztkami murów obronnych, przypuszczalnie z czasów panowania Gotów, miejscowość ta bowiem (ongiś zwana Sciuarin) miała wraz z Mangubem stanowić ich posiadłość. Por. P. K e p p e n, O drewnostiach jużnago bie-rega Kryma i gór Tawriczeskich, Sanktpeterburg 1837, s. 291-295.
264 Chawernak - miejscowość w Iraku, gdzie znajduje się pałac z IV-V w., który później stanowił siedzibę kalifów arabskich, a przez autorów muzułmańskich jest chwalony jako jedna z najznakomitszych budowli świata.
441
265 Mowa tu o dawnej osadzie alańsko-gockiej z V-VI w., która po zdobyciu przez Tatarów w XIII w. została nazwana Kyrkjer ("40 miejscowości") lub Kyrker ("40 mężów"), a następnie otrzymała potoczną nazwę Dżufudkalesi lub Czufutkalesi ("zamek Żydowski"), znaną dziś w postaci Czufutkale. Jej nazwa Butmaj, jakoby tatarska, jest w nauce nieznana; tak samo tylko Ewlija Cz. nazywa ją Gewherkerman (krym. "zamek klejnotów" - oczywiście mozaik!). Zamek ten do Genueńczyków nie należał, więc go od nich ani Dżoczi (por. przyp. 165), ani Gedik Ahmed pasza nie odbierał. Kyrkjer był stolicą niepodległego chanatu krymskiego, aż do początku XVI, kiedy chanowie przenieśli się do pobliskiego Bagczesaraju. Miejscowości tej poświęcił A. Mickiewicz sonet pt. "Droga nad przepaścią w Czufut-Kale". O pobycie poety w Czufutkale por. H. S. S z a p s z a ł, Adam Mickiewicz w gościnie u Karaimów, "Myśl Karaimska", t. X, Wilno 1934, s. 1-10.
266 O Eskisaładżyku por. niżej s. 268-270 oraz przyp. 271.
267 Broni palnej bali się według Ewliji Cz. (wyżej, s. 225) również Tatarzy.
268 R. 859 h. przypadł na r. 1455 n.e. Mowa tu o założycielu chanatu krymskiego, Hadży Gereju I (ok. 1450-1466). Przodka tego chana imieniem Ertogmaz inne źródła nie znają.
269 Mowa tu o dwóch zamkach węgierskich.
270 Eskijurt (tur. "Stara Osada") - w. w sąsiedztwie Bagczesaraju, jedna z pierwszych osad tatarskich na Krymie, obecnie zwana Podgorodnieje. - Król Eszter i znany nam już Salsal, o których mówi Ewlija Cz. w związku z Eskijurtem, to postacie zmyślone. O pogrzebanym tam szejchu Mansurze z Medyny też nie mamy wiarygodnych wiadomości, a słowa Ewliji Cz. o tym, że był to jeden z towarzyszy Proroka, są rażącym anachronizmem. W każdym razie chodzi tu o zachowany do naszych dni kompleks grobowców muzułmańskich (ar. tiirbe) koło Eskłjurtu, na terenie przedmieścia Bagczesaraju zwanego do dziś dnia Azis (z ar. Aziz "Święty") - rnoże od jednego z pochowanych tam świętych muzułmańskich, o których mówi nasz autor. Najstarszy z tych tiirbe pochodzi z XIV w.
271 Eskisaładżyk (krym. "Stara Wioseczka") - w. koło Bagczesaraju na wsch. od niego, ongiś siedziba chana Hadży Gereja I, a potem letnia rezydencja Mengli Gereja I. Bywała ona często nazywana w skrócie Saładżyk ("Wioseczka") i tak też mówi o niej dalej Ewlija Cz. Dziś wieś nosi nazwę Starosielje. Historia o Dżoczim i Ertogmazie, jak już wiemy, nie zasługuje na wiarę.
272 O Bisutunie i powodach, dla których Ewlija Cz. porównuje z nim pełne pieczar góry krymskie, por. przyp. 231 i 254.
273 Nazwa rz. Cziiruksu, nad którą leży Bagczesaraj, znaczy "Gniła Woda" (tur.). Dalej (s. 274) Ewlija Cz. nazywa tę rzekę Aszłama, o czym por. przyp. 285. Inna rzeka (okresowo wysychająca) o nazwie Cziiriiksu płynie
442
we wsch. części Płw. Krymskiego. Turecką nazwę zachowały obie do dziś w postaci Czuruk-Su.
274 Data mylna: r. 956 h. przypadł na r. 1549 n.e., Mengli Gerej I zaś zmarł w r. 1514. Mowa tu o zachowanej do naszych dni Zindżirli Medrese ("Medresa z łańcuchem" zawieszonym nad wejściem do niej, aby każdy, kto wchodzi tu, skłonił głowę przed majestatem nauki), wzniesionej przez Mengli Gereja I w r. 906 h. (1500).
275 Ów pałac, zwany Aszłamasaraj (por. przyp. 278), z którego dawno nie ma ani śladu, zbudował chan krymski Hadży Gerej I (zm. 1466), nie zaś chan Złotej Ordy Dżoczi (XIII w.), który zresztą przydomka czy nazwiska Gerej nie nosił.
276 Chan Sahib Gerej I panował w latach 939-958 h. (1532-1551). Opisany tu kiosk został tedy zbudowany w r. 942 h. (lipiec 1535 - czerwiec 1536 r. n.e.), o którym też mowa jest w wierszu. Mylność daty cyfrowej 924 uszła uwagi wydawcy tekstu tureckiego (Sejahatname, t. VII, s. 593).
277 Z grobowców w Eskisaładżyku najświetniejsze jest mauzoleum Hadży Gereja I i Mengli Gereja I, wzniesione przez tego ostatniego w r. 1501.
278 Aszłama (tur. "Zaszczepiony" - od rosnących tam szlachetnych gatunków drzew owocowych) - sady i parki w sąsiedztwie Eskisaładżyku, gdzie stała ongiś rezydencja Hadży Gereja I (por. przyp. 275).
279 O zamku Chawernak por. przyp. 264.
280 O Kiagytchane por. przyp. 303 do cz. II.
281 Miejscowości o nazwie Eskisała (krym. "Starawieś") koło Bagczesaraju nie znajdujemy. Jest to zapewne po prostu Eskisaładżyk (por. przyp. 271). Ewlija Cz. myli się kojarząc tę nazwę z ar. sala lub salat "wezwanie do modlitwy". O krym. sala por. przyp. 201 do cz. II.
282 Mahan - dzielnica w Chorasanie (Iran płn.-wsch.). - O m-ku Jesi por. przyp. 160 do cz. II. - O Saraju por. wyżej przyp. 122. - Achlat - m. nad jeż. Wan, ongiś ormiańskie. - Kerman - m. w płd.-wsch. Iranie.
283 Bagczesaraj powstał w latach 1503-1519 (tj. za chanów krymskich Mengli Gereja I i Mehmed Gereja I), Dżoczi zaś zmarł w 1227. O Ertogmazie por. przyp. 268.
284 O Gozlewie por. wyżej s. 238-246 i przyp. 200. - Om. Akmesdżid por. przyp. 26 oraz opis jego na s. 299-302.
285 O nazwie Cziiriiksu por. wyżej przyp. 273, o nazwie Aszłama zaś - przyp. 278. Nazwy Aszłama w odniesieniu do rz. Czuriiksu nigdzie się nie spotyka. Rzeka ta stanowi prawy dopływ rz. Kaczy, o której por. przyp. 223.
286 Wyraz krym. koruniisz znaczył pierwotnie "widzenie się", potem "miejsce widzenia się", tj. "sala audiencjonalna" oraz, jak autor wyjaśnia na s. 276, "sala rady" (tj. dywanu chańskiego).
287 O Szeddadzie por. przyp. 156.
288 Spośród bram pałacu chańskiego powszechną uwagę zwraca wielki portal w stylu włoskiego Renesansu, będący dziełem mistrza Alevisio,
31 -Księga podróży...
443
znanego pod roś. przydomkiem Friazin ("Włoszyn"), który pracował również przy budowie moskiewskiego Kremla (XVI w.).
289 Chodzi tu niewątpliwie o budowle chanów: Sahib Gereja I (1532- 1551), Bahadyr Gereja I (1637-1641) i Islam Gereja III (1644-1654).
2qo O Kerczu por. niżej s. 324-326 i przyp. 379. - O Koledżu por. s. 339 i przyp. 425. - O Dżemie por. przyp. 17 do cz. I.
291 Siedzibą nureddinów była w. Kaczysaraj nad znaną nam już rz. Kaczy. - OCzeniszke por. niżej s. 330 i przyp. 393. - O Arabacie por. niżej s. 328 i przyp. 391.
292 O czterech obrządkach (szkołach religijno-prawnych) sunnickich por. wyżej s. 222 i przyp. 151.
21)3 W 1. 1665-1666, gdy Ewlija Cz. odbywał opisaną tu podróż po Krymie, Sefer Gazi aga już nie żył. Ustęp ten jest zatem oparty po części na notatkach z jakiegoś dawniejszego pobytu autora na Krymie.
294 Szirinowie i Mansurowie - znane nam już dwa spośród najmożniej-szych rodów feudalnych na Krymie, których naczelnicy (bejowie) nosili tytuł karaczych.
295 O sułtanach kozackich por. przyp. 179.
396 P a 11 a s, o. c., t. II, s. 308 podaje, że Szirinowie, najmożniejszy ród krymski, posiadali siedzibę w m. Karasubazar, a majątki ich ciągnęły się aż po Płw. Kerczeński. Ewlija Cz. potwierdza te dane znakomitego uczonego, w opisie bowiem m. Karasu na s. 305 czytamy o znajdujących się tam budowlach należących do beja Szirinów, a na s. 330 - że dobra Szirinów ciągnęły się aż po Siwasz na płn. Krymu. F. R e m y, Die Krim in ethno-graphischer landschaftlicher und hygienischer Beziehung, Odessa-Leipzig 1872, s. 189, zanotował, że Szirinowie mieszkali w okolicy skały Akkaja o 6 km na płn. od m. Karasu. O ni. Karasu (lub Karasubazar) por. przyp. 337; o skale Akkaja - przyp. 418.
297 O krymskim rodzie Dair lub Dairli por. przyp. 110.
298 O Rumelii por. przyp. 2 do cz. II.
299 O Dżemszidzie por. przyp. 17 do cz. I.
soo -yy tekście tur. jagmurłuk "deszczowiec", "płaszcz przed deszczem chroniący". Oddajemy to przez staropolską formę tego wyrazu, który przybył do nas wraz z owymi płaszczami, przywożonymi do Rzpltej przez kupców tureckich.
301 Mowa tu o sułtanach tureckich: Mehmedzie IV (1648-1687), Ibrahi-mie (1640-1648), Muradzie IV (1623-1640) i Ahmedzie I (1603-1617).- "Dwa miasta święte" islamu to Mekka i Medyna, których panami i zarazem "sługami" byli sułtanowie tureccy od r. 1517.-Mustafa (ar. "Wybraniec")- epitet Mahometa. - O jego czterech przyjaciołach "wiernych" lub "wybranych", bracie stryjecznym (Alim) i bitwie pod Kerbelą por. przyp. 28, 29 i 37 do cz. I.
444
302 Cytat z Koranu (sura XVI, początek wersetu 92).
303 O Dżemie por. przyp. 17 do cz. I.
304 O języku czagatajskim por. przyp. 150. Twórczość poetycka chana Mehmeda Gereja IV nie cieszy się zbytnim uznaniem historyków literatury Tatarów krymskich.
205 O Tatach por. niżej s. 298 i 316 oraz przyp. 355.
3C6 R. 1071 h. przypadł na lata 1660-1661 n.e.
307 R. 1070 h. przypadł na lata 1659-1660 n.e.
sos Abu Ali Sina - Awicenna, słynny filozof i lekarz muzułmański z X w.
309 R. 939 h. przypadł na lata 1532-1533 n.e. Był to pierwszy rok panowania Sahib Gereja I na Krymie (1532-1551).
31� Brakującą tu datę ustalił wydawca turecki na r. 1076 h. (1665- 1666 n.e.).
311 Kuba (lub Koba) - jedna z dzielnic Bagczesaraju. Por. Sejahatname, t. VII, s. 607 (ustęp przez nas pominięty).
312 O Eskijurcie por. przyp. 270.
313 O pałacu w Chawernak por. przyp. 264.
314 Haszymici - jedno z plemion beduińskich.
315 Kastamonu - m. w Turcji o 180 km na płn. od Ankary.
się Wyraz synago to skrót z gr. synagogę "zebranie", "zgromadzenie", "zbór", powszechnie przyjętej w świecie chrześcijańskim nazwy świątyń żydowskich. Dla karaimskich bardziej charakterystyczna byłaby nazwa kienesa. Ten wyraz hebr. musiał być znany Ewliji Cz. w postaci ar. kenise "świątynia żydowska lub chrześcijańska". W obu bowiem wypadkach jest to gr. ekklesia, znana nazwa "kościoła" chrześcijańskiego, która pierwotnie - podobnie jak synagogę - oznaczała "zbór", "zebranie", ,.zgromadzenie" wszelkie, a nie tylko "zbór wiernych" i nie tylko chrześcijański "zbór (dom modlitwy)".
317 Ewlija Cz. używa tu wyrazów tur. bugdaj i dewediszi, z których pierwszy oznacza "pszenicę", drugi (dosłownie) "wielbłądzi ząb", a wtórnie także "gruboziarnisty". Mogłaby to zatem być gruboziarnista, szlachetna odmiana pszenicy, chociaż nie jest wykluczone, że chodzi tu o nasz "koński ząb" - gruboziarnistą odmianę kukurydzy. Wyraz bugdai bowiem oznacza u Turków i pszenicę, i kukurydzę, co widać z pospolitej nazwy ostatniej mysyr bugdajy, tj. dosłownie "pszenica egipska".
318 "Kura" ze "słoniową trąbą" to oczywiście indyk! Ewlija Cz. nazywa go leh tawugu; nazwa ta składa się z tur. tawuk "kura" i leh - osm. nazwy Polski, Polaków i wszystkiego, co polskie. P e 11 i o t, o.c., s. 162, podaje, że indyk nazywał się na Krymie koral. Nie ulega wątpliwości, że jest to tylko pierwsza cząść nazwy koral tawugu (znanej w tej postaci ze źródeł innych), tzn., że wyraz koral odpowiada użytemu przez
31*
445
Ewliję Cz. wyrazowi leh. W ten sposób dowiadujemy się ,tu nie tylko o niezmiernie ciekawej dla nas nazwie indyka (ptaka przecież "indyjskiego", z Nowego Świata przywiezionego!) na Krymie, gdzie widocznie stanowił on import z Polski, ale przez podaną u Ewliji Cz. postać tej nazwy możemy stwierdzić, że wyraz koral i nazwa geograficzna Koral, o której mówiliśmy w przyp. 80, przynajmniej w okresie późniejszym, na Krymie, bezspornie tylko Polskę i wszystko co "polskie" oznaczały.
319 O Tatach i ich ziemi na Krymie por. s. 298 i 316-317 oraz przyp. 355.
320 Napój godny nawet ust szejchów musiał być wolny od zakazanego przez Mahometa alkoholu.
321 O wsi Kaczy, wsi Siiren, rz. Kazykłyozen i ogrodach Belbek por. przyp. 223, 263, 221 i 226.
322 O nazwie Sołgat por. przyp. 139. Ewlija Cz. dość nieoczekiwanie przenosi ją tu na m. Bagczesaraj.
323 Rz. Cziiriiksu nie przepływa przez żadne inne miasto prócz Bag-czesaraju i o 6 km poniżej niego wpada do rz. Kaczy.
324 O Łazach por. przyp. 247.
325 O Badyrakach por. przyp. 11.
:-6 Mustafilatun - nazwa jednego z miar wiersza arabskiego, pod które podciągano też twórczość poetycką innych narodów muzułmańskich.
327 Badak - zapewne lewy dopływ Ałmy, która płynie na wsch. od Bagczesaraju (por. o .niej przyp. 221). - Sałgyr - (tur. "Wylewna") - największa rz. na Krymie. Wytryska ona o 5-6 km na płn. od Czatyrdagu, a o 10 km od Ałmy oraz płynie w kierunku przeciwnym niż ta i wpada do zatoki Siwasz.
328 O Akmesdżidzie lub Akmesdżidsaraju por. przyp. 26.
329 R. 914 h. przypadł na lata 1508-1509 n.e.
330 O Kóledż por. niżej s. 339 oraz przyp. 425. Tekst turecki w tym miejscu niejasny, wobec czego jeden wyraz opuszczamy.
331 Miswak (ar.)-rodzaj szczoteczki do zębów z korzeni lub gałązek pewnego drzewa.
332 Odpowiedź kryrnskiego derwisza przytacza Ewlija Cz. w brzmieniu oryginalnym, a potem tłumaczy ją na osmański, co brzmi: Jok, ben sofi-jim. Ewlija Cz. często wtrąca takie zdania w dialektach krymskich, a na s. 641-643 t. VII jego "Księgi podróży" znajdujemy cały rozdział pt. "O języku Tatarów szybkich jak wiatr i polujących na wroga". Rozdział ten w naszej książce pomijamy.
333 Chodzi tu o żywo dyskutowany przez muzułmańskich teologów problem, czy rodzice Mahometa, głosiciela wiary w Ałłaha - Boga Jedynego, którzy żyli w czasach powszechnego wśród Arabów wielobóstwa, zostali przez Boga jako poganie strąceni do piekieł, czy nie.
334 O stosunku muzułmanów do Jezusa Chrystusa por. przyp. 284 do
446
cz. II. Z równym uszanowaniem odzywają się oni zawsze o Matce Boskiej, którą Turcy nazywają zwykle Merjem Ana "Matka Maryja". Na Krymie do spopularyzowania postaci ewangelicznych wśród derwiszów - muzułmanów niezbyt ortodoksyjnych - mogło się przyczynić rzeczywiście obcowanie z licznymi tam jeńcami kozackimi.
335 Wsi Azizler (ar. "Święci") na mapach nie znajdujemy.
336 Wsi Ołasan (lekcja niepewna) na mapach nie znajdujemy.
337 Karasu (tur. "Czarna Woda")-m. o około 40 km na płn.-wsch. od Akmesdżidu (dziś Symferopola) po drodze do Kaffy (dziś Teodozji, Fieodosiji), zwanej tak od nazwy rzeki, nad którą leży. Miasto to, nazywane 338 Tokat, Siwas, Amasja - miasta w Anatolii wsch.
339 M. Karasu leży nad rz. Biijuk Karasu (tur. "Wielka Czarna Woda"), która wypływa z pasma Karabi Jajła o 30 km na płn.-wsch. od Czatyrdagu, zaś o 30 km za tym miastem łączy się z rz. Kuczuk Karasu (tur. "Mała Czarna Woda"). Połączone rz. Karasu wpadają do rz. Sałgyr (o tej por. przyp. 327). Wszystkie te rzeki zachowały dotąd dawne nazwy tureckie (roś. Sałgir; Bijuk-Karasu i Kuczuk-K.).
340 O legendarnym Szeddadzie por. przyp. 156.
341 O murze Aleksandra por. przyp. 46.
342 Kajserije (z łac. Caesarea) - dziś Kajseri, m. w Turcji o 250 km na płd.-wsch. od Ankary.
343 O Karaimach krymskich por. s. 262, 266-267 i 293 oraz przyp. 257. Karasu było zamieszkałe przez Żydów-rabinistów, wyznawców Talmudu. Nawet Remy, o.c., s. 190, naliczył tam "2000 Juden" i tylko "50 Karaim". Myli się tedy Ewlija Cz. biorąc za Karaimów mieszkańców m. Karasu, którzy byli zmuszeni do noszenia żółtej oznaki. W Mangubie i Kyrkjerze (Czufutkale), prawdziwych skupiskach Karaimów, gdzie autor nasz poczynił też obserwacje nad strojem tychże, oznaki takiej nie zauważył.
344 O rz. Kuczuk Karasu por. przyp. 337. -O m. Sudaku por. niżej s. 310-316 i przyp. 348.
345 Wsi Kuczuk Karasu na mapach nie znajdujemy. Liczba domów - podana tu przez autora dwukrotnie (raz 200, raz 300!)-w obu wypadkach jest niewątpliwie grubo przesadzona.
348 Wsi o nazwie Tojły na mapach nie znajdujemy. - Erzerum - m. w Turcji (Anatolia wsch.), ongiś ormiańskie.
347 Wsi o nazwie Czerkes ("Czerkiesi") na mapach nie znajdujemy.- Suwuksu (krym. "Zimna Woda") - spora wieś o 30 km na płd.-wsch. od Karasu (Karasubazaru), a o 12 km na płn. od Sudaku, nad rz. Taraktasz.
348 Sudak - m-ko na brzegu M. Czarnego o 60 km na płd.-zach. od
447
Kaffy (Teodozji, Fieodosiji; por. przyp. 358), założone w w. III przez Alanów, później zajęte przez Greków, od r. 1365 do 1475 pozostające we władzy Genueńczyków, potem zaś wcielone do osmańskiego ejaletu kaf-feńskiego. Nazwa jego brzmiała pierwotnie Sogdaja; Genueńczycy nazywali je Soldaia.
349 Pilaw - popularna na całym Wschodzie potrawa z ryżu i mięsa.
350 O górze Bisutun por. przyp. 231 i 254.
351 M-ko Keskin leży o 70 km na płd.-wsch., m. Siwas - o 350 km na . wsch. od Ankary.
352 Zali - postać legendarna. Na legendę wygląda też całe to opowiadanie.
353 O pałacu Chawernak por. przyp. 264.
354 O nazwie Rum por. przyp. 50 do cz. II i tu przyp. 143.
355 Tatami nazywali Tatarzy od XV w. chrześcijańskich mieszkańców s płd.-wsch. wybrzeża Krymu. W w. XVIII, kiedy wywędrowali oni z Kry-" mu i osiedlili się koło m. Mariupola na płn. brzegu M. Azowskiego, mówili oni osobliwym dialektem nowogreckim i uchodzili w całości za Greków. '� Do wiadomości o owych Tatach krymskich, które zebrał H. H. S c h a e -der, Tilrkische Namen der Iranier, [w:] Festschrijt Fr. Giese {"Die Welt des Islams", Sonderband), Leipzig 1941, s. 10-12, dodaje Ewlija Cz. tu i w licznych dalszych wzmiankach wiele materiału nowego.
355 -y? tym miejscu w rękopisach Sejahatname istnieje luka (3-10 wierszy). Ewlija Cz. zamierzał tu niewątpliwie podać krótki słowniczek najważniejszych wyrazów i zwrotów w owym "osobliwym" języku Ta-, tów krymskich. Próbki owego dialektu podał O. B l a u, Uber die grie-chisch-tilrkische Mischbevolkerung um Mariupol (Nach W, Grigorowitsch's Bemerkungen uber die Sprache der Tateri), "Zeitschrift der Deutschen Morgenlandłschen Gesellschaft", t. XXVIII (1874), s. 576-583.
357 przed nazwą Alanów (ludu, który na styku starożytności i średniowiecza opanował też część Taurydy) w dwóch rękopisach Sejahatname zamiast czifit, tj. "żydowskiego", mowa jest o języku czagatajskim, o którym por. przyp. 150.
358 Na rozmaitych kronikarzy powołuje się tu Ewlija Cz. jedynie dla efektu, to bowiem, co pisze on o przeszłości Kaffy, stanowi pasmo zmyśleń chyba tylko jego własnych. Miasto założyli w VI w. p.n.e. Grecy z Miletu w Azji Mn., którzy nazwali je Teodozją ("Bożydar"). Nazwa Kaffa (tur. Kefe) pojawia się w w. X n.e., a ustala dopiero za Genueńczyków, którzy to bogate miasto posiedli w r. 1261 i uczynili głównym ośrodkiem swego panowania na Krymie. Od początku też musieli Genueńczycy paktować o Kaffę z Tatarami. Wyrugowali ich z Krymu Turcy (1475). Po zdobyciu Krymu przez Rosję (1783) miastu została przywrócona pierwotna " nazwa (po roś. Fieodosija). Turecki podbój Kaffy przedstawił M. Mało-w i s t, Kaffa1, kolonia genueńska na Krymie i problem wschodni w latach 1453-1475, Warszawa 1947.
448
359 Galata - przedmieście Konstantynopola na płn. (lewym) brzegu Złotego Rogu, które od w. XIII do r. 1453 znajdowało się w ręku Genueńczyków.
seo Tureccy następcy tronu sprawowali najpierw zarząd różnych prowincji państwa osmańskiego. Z wymienionych tu dwóch sułtanów namiestnikiem w Kaffie był tylko Sulejman Wspaniały (1510-1512). Ojciec jego Selim (sułtan Selim I, 1512-1520), jako następca tronu, przebywał w Kaffie w r, 1511 samowolnie, a zebrawszy tam pieniądze i wojsko podjął walkę o tron ze swoim rodzicem, sułtanem Bajezidem II.
361 O daninach zwanych "wiatr i powietrze" por. przyp. 246 do cz. II.
362 Opis Kerczu znajdziemy na s. 324-328. Sandżak ten graniczył na zach. z kaffeńskim i obejmował tylko wąski pas wybrzeża Płw. Kerczeń-skiego.
363 Opis m. Tamania znajdziemy na s. 339-344. - O płw. Szahi ("Sza-chowski") mówi autor również na s. 339, dalej jednak używa nazwy Płw. Tamański. Ponieważ według niego na tym płw. mieścił się jeszcze sandżak adachuński, przeto nazwa Szahi odnosi się chyba tylko do części Płw. Tamańskiego na płd. od głęboko wrzynającej się w ląd Zatoki Tamańskiej, nad którą właśnie leży m. Tamań.
364 O Tatach i ich ziemi na Krymie por. wyżej s. 298 i 316 oraz przyp. 355.
365 O nazwie Balisyra por. przyp. 35.
365 W Sejahatname, t. VII, s. 704-705, opisuje Ewlija Cz. zamek Adachun na Płw. Tamańskim, ale dokładne położenie jego jest nam nie znane. - Cieśn. Czoczka to Cieśn. Kerczeńska; o tej nazwie por. przyp. 34. Do tejże cieśniny .odnosi się widocznie również nazwa Jeliszke (lekcja niepewna). - Temriik leży u ujścia rz. Kubań.
367 O Azowie por. wyżej s. 175-191 oraz przyp. 41.
368 R. 1067 h. przypadł na lata 1656-1657 n.e.
369 Kópriilii Mehmed pasza - wielki wezyr w latach 1656-1661.
370 W r. 991 h. (1583) panował w Turcji nie Selim II (1566-1574), lecz Murad III (1574-1595). Mowa tu o wojnie turecko-perskiej w latach 1577- 1590, w której Turcja opanowała Kaukaz i uzyskała dostęp do M. Kaspijskiego. O Osmanie paszy, jednym z tureckich wodzów w tej wojnie, wiadomo, że pojął za żonę córkę władcy ("szamchała") Dagestanu.
371 Nieudara wyprawa Osmana II na Polskę w r. 1621 przypaud właściwie na r. 1030 h. (styczeń 1620 - listopad 1621). Pierwsze trzy miesiące r. 1031 h. zeszły Turkom J iż tylko na niechlubnym powrocie do Stambułu.
372 O Bałakławie por. s. 256-25t> i przyp. 243. - O Sudaku por. s. 310 i przyp. 348. - O Mangubie por. s. 260-264 i przyp. 253. O wymienionych tu innych miejscowościach por. przyp. 362-364 i 366-367. Prócz Kaffy Ewlłja Cz. wylicza tu nie siedem, lecz osiem kaź!
373 W dwóch rękopisach Sejahatname góra owa zamiast Bajrakły (tur. "Sztandarowa") jest nazwana Japrakly (tur. "Liściasta"). Jest to chyba
449
błąd kopisty; stosowniejsza wydaje się nazwa pierwsza, która pochodzi od sztandaru (tur. bajrak) zatkniętego na tym najwyższym punkcie w JKaffie. 174 Jadżudż - ar. imię Goga, króla legendarnego narodu Magog (ar. Madżudż), o których por. przyp. 46.
375 O pobycie Selima I i Sulejmana Wspaniałego w Kaffie por. przyp. 360.
376 O Szeddadzie por. przyp. 156.
377 Ak Mehmed pasza, namiestnik kaffeński, bawił podówczas w Azowie, w Kaffie zaś reprezentował go kajmakam. Rozporządzenia paszów (lub w ich imieniu), w tym wypadku papiery dla Ewliji Cz, na dalszą drogę, nosiły nazwę bujurułdu, dosłownie "rozkazano" (tur.), fermanami zaś nazywano zwykle rozporządzenia sułtańskie.
378 Wsł o nazwie Bozmak na mapach nie znajdujemy.
379 Kercz - m. portowe ma wsch. wybrzeżu Krymu (Płw. Kerczeńskiego). Miasto powstało w w. VI pjn.e. dzięki kolonistom greckim z Miletu w Azji Mn. i pierwotnie nosiło* nazwę Pantikapaion. Po okresie świetności w w. V-IV p.n.e., jako stolica bogatego państwa bosporskiego, i po różnych klęskach w wiekach średnich zostało ono w XIII w. zajęte przez Genueńczyków, w r. 1475 zaś (nie za sułtana Bajezida II, lecz za Mehmeda II!) przez Turków. Nazwa dzisiejsza pojawiła się w XIII w. Genueńczycy używali jej w postaci zniekształconej Cerchio (tj. Czerkio), Turcy i Tatarzy zaś nazywali miasto Kerdż, Kersz lub Kercz. Ostatnią postać przyjęli też Rosjanie po zdobyciu Krymu w XVIII w., mimo iż w średniowieczu istniała nazwa ruska Korczew. - Powiernik (ar. emin) kałgi w porcie kerczeńskim zbierał tylko podatki na rzecz swego pana. O niezawisłości Kerczu od Tatarów świadczy zajście między osmańskim komendantem tutejszego zamku a chanem Mehmed Gerejem, opisane niżej na s. 339.
380 Opisana tu rzeźba przedstawia najwidoczniej legendarnego gryfa (nie "wielbłąda", lecz lwa z głową i skrzydłami orła), znanego jeszcze starożytnym Grekom, założycielom Kerczu (Pantikapeionu).
381 Ryba kałkan (tur. "tarcza") to rodzaj wielkiej flądry. - O buzie por. przyp. 145. i
382 Okolice Kerczu rzeczywiście obfitują w kurhany z różnych epok, zarówno greckie jak i scytyjskie. Kurhan scytyjski Kiiloba (tur. "Wzgórze popiołów"), zbadany w r. 1830, dostarczył cennych znalezisk z V w. n.e. (złota waza ze scenami z życia Scytów). Inne, jak monumentalny Kurhan Królewski (roś. Carskij Kurgan) z IV w. p.n.e., zbadany w r. 1837, zostały już dawno ograbione przez poszukiwaczy skarbów.
383 Wsi o nazwie Czerkes ("Czerkiesi") na Płw. Kerczeńskim mapy nie notują.
38i Q Wiran Kilisedżik ("Zburzony Kościółek") lub Kilisedżik por. przyp. 33.
385 O mierzei Czoczka por. przyp. 34.
450
386 Wsi o nazwie Tanabaj (lub Danabaj, jak czytamy dalej) nie znajdujemy na mapach.
387 Szejcheli (ar.-tur. "Dzielnica Szejcha") - tu w. o 32 km na zach. od Kerczu.
388 O Kóledż por. niżej s. 339 i przyp. 425.
389 Wsi o nazwie Karaałp (tur. "Czarny Bohater") na mapach nie znajdujemy, i
390 Tawistan - krymska postać nazwy Dagestanu (por. przyp. 3).
301 Arabat (z ar. rabat "posterunek wojskowy") - miejscowość na płn. brzegu przesmyku łączącego Krym z Fłw. Kerczeńskim, u początku piaszczystej mierzei oddzielającej zalew Siwasz od M. Azowskiego, zwanej od niej Mierzeją Arabacką. Ruiny opisanej tu baszty zachowały się do dziś dnia.
392 O Hejhat por. przyp. 44.
393 Aby dotrzeć do miejscowości zwanej Czeniszke (lub Czengiszke), musiał Ewlija Cz. po przebyciu 112 km, dzielących Arabat od płn. końca Mierzei Arabackiej, przeprawić się przez wąską cieśninę łączącą zalew Siwasz z M. Azowskiin, tzw. Cieśn. Cienką (roś. Tonkij proliw). Czeniszke bowiem to dzisiejszy Geniczesk na płn. brzegu tej cieśniny, m. zwane w przeszłości także Jeniczi (może od osm. jeni, jengi "nowy", co w dialektach krymskich musiało brzmieć dżeni, dżengi i może czeni, czengi).
394 Lata 1051-1060 h. przypadły na lata 1641-1650 n.e. Chan Bahadyr Gerej I panował w latach 1637-1641, Islam Gerej III zaś w 1. 1644-1654. O Kałmukach por. przyp. 6, 120 i 122. Po raz pierwszy uderzyli oni na Krym w r. 1651, tj. za Islam Gereja III, poważnie jednak zaczęli dawać się we znaki Tatarom w czasie drugiego panowania Mehmed Gereja IV (1654-1666).
395 Do morza (tj. do zalewu Siwasz) wpada nie rz. Karasu, lecz Sałgyr. Por. o tym przyp. 339.
396 Wsi o nazwie Jagubata (Jakubdede to osm. tłumaczenie jej; obie znaczną "Ojczulek (derwisz) Jakub") na mapach nie znajdujemy.
397 O dzielnicy Szirinów na Krymie por. przyp. 296.
398 -wsj o nazwie Czongar na mapach nie znajdujemy. Chodzi tu o miejscowość na płw. Czongar na płn. brzegu zalewu Siwasz.
399 Ewlija Cz. opisuje tu przeprawę przez wąską i płytką cieśninę między płw. Czongar a jednym z licznych cypli Płw. Krymskiego, przez którą obecnie prowadzi wielki most dla ruchu kołowego (roś. Czongarskij most). Wyraz krym. tip (w dialektach także tup), któremu odpowiada osm. dip, znaczy w danym wypadku "dno morskie". Nazwa taka w odniesieniu do owej cieśniny tłumaczy się tym, że częste w tej okolicy porywiste wiatry odsłaniają dno bardzo płytkiego tutaj zalewu Siwasz. Inna tur. nazwa tej cieśniny i przeprawy, Sasykły (lub Sasyklyk, jak czytamy na s. 360), tj. "Śmierdząca", tłumaczy się fetorem wydzielanym przez przesycone mine-
45!
rałami i gnijącymi wodorostami wody Siwaszu. Wsi Tip lub Dip, czy też Tup nad tą przeprawą mapy nie notują.
400 Q krym. sala "sioło" por. przyp. 201 do cz. II. - O łachsza - tu przyp. 149; o tałkan - tu przyp. 147; o jazma, rodzaju kumysu - tu przyp. 148.
401 Or to Perekop. Por. o nim wyżej s. 215-231 oraz przyp. 136 i 137.
402 Wsi o nazwie Beszbawły (może Beszbagły "o pięciu sadach", tj. w. "Pięć Sadów") w okolicy Perekopu nie znajdujemy na mapach.
403 Bułganak - w. nad rz. Bułganak (kryjn. "Mętna" lub "Burzliwa", "Niespokojna") o 16 km na płn. od Bagczesaraju. ,
404 Chodzi tu o dzień 20 szabana r. 1076 h. (25 lutego 1666).
405 Noc Cudów (tur. Kadyr gedżesi, dosłownie "Noc potęgi Bożej") - według wierzeń mahometan noc, podczas której został zesłany Mahometowi Koran, a w której rocznicę aniołowie schodzą na ziemię i w sposób cudowny spełniają wszelkie ludzkie życzenia.
406 Święto Ofiar - muzułmańskie święto w dniach 10-12 zilhidżdże (miesiąca pielgrzymki do Mekki), kiedy wierni składają Ałłahowł ofiary z rzeźnych zwierząt, których mięso rozdają ubogim.
407 O Husejnie Bajkara por. przyp. 91 do cz. III.
408 Ramazan - dziewiąty miesiąc kalendarza muzułmańskiego, okres całodziennych ścisłych postów oraz całonocnych uczt i zabaw. W r. 1076 h. przypadł on na dni od 7 marca do 5 kwietnia 1666 r.
409 O sułtanach kozackich por. przyp. 179.
410 O m. Eskikyrym por. przyp. 139. Obszerny opis jego (Sejahatname, t. VII, s. 657-666), pełen informacji mało istotnych, musimy tu pominąć.
411 Tu mowa o tzw. Wielkanocy tureckiej - Bajramie Cukrowym lub Małym (w przeciwieństwie do Wielkiego - Święta Ofiar, o którym por. przyp. 406), obchodzonym po zakończeniu ramazanu, w dniach l-3 szaw-wala. W r. 1076 przypadł on na dni 6-8 kwietnia 1666 r. n.e. - Ferman sułtana Mehmeda IV o detronizacji chana Mehmeda Gereja IV, ogłoszony w Bagczesaraju - jeśli wierzyć Ewliji Cz. - dopiero 8 kwietnia, został wystawiony chyba równocześnie z fermanem o nominacji nowego chana, wydanym - jak wiadomo z innych źródeł tureckich - dnia 10 marca t.r.
412 Po chanie Mehmedzie Gereju IV panował na Krymie Adil Czoban Gerej (1666-1671).
413 O kapykułach czytamy wyżej, s. 278 ł 280. Zdaniem innych autorów tureckich formacja ta powstała na Krymie dopiero za chana Sahib Gereja I (1532-1551). i
414 Jamboł, Sliwen, Prowadia - miasta w Rumelii (Bułgarii), o których czytamy w cz. II oraz w przyp. 232, 231 i 61 tamże.
415 O Dżemie por. przyp. 17 do cz. I. ^
416 O Kumykach por. przyp. 5. �
452
417 Szeremet - W. Szeremietiew, bo jarzyn i wojewoda moskiewski, który w chańskim więzieniu w Czufutkale spędził dwadzieścia lat (1661-1681). Por. o nim też niżej, s. 360. O więzieniu owym por. s. 267-268.
418 O Akkaja por. przyp. 296 i 337. Chan, który - jak się niebawem okaże - ani myślał o podjęciu walki zbrojnej z Turkami, tylko udał przed swymi poddanymi, że jedzie pod Akkaja. Było to tradycyjne miejsce sejmików feudałów tatarskich właśnie w momentach rokoszy przeciw Porcie i chanom, mianowanym przez Portę wbrew woli Tatarów.
419 O Kópriilum por. przyp. 369. - O jego wyprawie na Janowe por. przyp. 11 i 12 do cz. III. - Dżelalł Hasan pasza to sprawca rokoszu w Anatolii podczas owej wyprawy Kopriilego, ukarany przez tegoż śmiercią.
420 Q synu Kópriłlego por. przyp. 151 do cz. II. - O wyprawie tegoż pod tJjvar w r. 1073 h. (1663) i udziale w niej Tatarów por. s. 193 i 209 oraz przyp. 77. - O 12.000 zł ałtynów, przysłanych wówczas chanowi ze Stambułu, por. przyp. 62.
421 O tej rozprawie chana z Nogajami por. wyżej s. 210-214 oraz przyp. 109.
422 O tym meczecie "sułtanki-matki" por. przyp. 56 do cz. III.
423 Chronogram ten jest naprawdę "nieudolny". Wyraz Nogaj wyraża datę 1067 r.h. (1656-1657 n.e.,), a niezgodna z tym data 1077 jest również mylna (por. przyp. 411). Nie w r. 1077 h. zatem, jak czytamy na s. 362, lecz w r. 1076 h. - kwietniu 1666 r. n.e. - uciekł chan Mehmed Gerej IV, a z nim Ewlija Cz., z Bagczesaraju do Dagestanu.
424 O m. Akmesdżid por. wyżej s. 299-302 oraz przyp. 26. - O Eskikyry-mie por. przyp. 139 i 410.
425 Koledż - duża w. o 18 km na płn.-zach. od Kaffy, przy gościńcu do Kerczu, zwana na mapie gen. Szuberta Kolesz-meczit (tj. Kolesz--mesdżid "meczet K.").
428 Wsi o nazwie Kujułar (tur. "Studnie") po "drodze z Koledż (Kolesz) do Kerczu nie znajdujemy na mapach. - Płw. Kerczeński jest bogaty w różne minerały, m.in. w ropę naftową, którą obecnie wydobywa się tam w skali przemysłowej.
427 O Kerczu i opisanej tu scenie por. s. 324-326 i przyp. 379.
428 Q przylądku Kilisedżik por. wyżej s. 177 i 327 oraz przyp. 33.
429 O nazwie płw. Szahi por. przyp. 363.
430 Czoczka to właściwie mierzeja po wsch. stronie Cieśn. Kerczeńskiej u jej płn. wylotu. Por. wyżej s. 177 i 327 oraz przyp. 34.
431 Tamań - dziś stanica kozacka Tamań lub Tamanskaja na płd. brzegu
zatoki wrzynającej się głęboko w Płw. Tamański. Jest to osada grecka
Hermonassa z VI w. p.n.e., w w. VIII-IX n.e. chazarska Tamatarcha,
� a w w. X-XII stolica ruskiego księstwa Tmutarakań, zajęta w w. XIIJ
453
przez Genueńczyków, w r. 1482 (tj. rzeczywiście za sułtana Bajezłda II) przez Turków, którzy musieli ustąpić ją Rosji w r. 1771.
432 Kasym pasza - namiestnik kaffeński, inicjator nieudanej wyprawy turecko-tatarskiej na Astrachań w r. 1569.
"' Hadży Gerej I, założyciel chanatu krymskiego (zm. 1466).
434 O Tatach por. wyżej s. 298 i 316-317 oraz przyp. 355.
435 Wyrazu kiszkinek w dostępnych nam słownikach języków tureckich nie znajdujemy. Może jest to krym. kiszkine "maleńki" (tu: dom).
436 O podróżach Ewliji Cz. po przeprawieniu się na Fłw. Tamański znajdzie Czytelnik tu krótkie wzmianki na s. 345-346 i 352. W obszernym opisie tych podróży (Sejahatname, t. VII, s. 701-904 i t. VIII, s. 3-26) stwierdzamy znowu przedziwny splot prawdy, bardzo cennych wiadomości o różnych ziemiach i ludach, z wymysłem - szczególnie wyraźnym, jeśli chodzi o zasięg owych wędrówek. Ograniczając się tu z konieczności tylko do opisu Krymu, przyjmujemy na razie bez zastrzeżeń, że po pożegnaniu się z chanem Mehmed Gerejem IV dotarł Ewlija Cz. sam już do Azowa, a stamtąd wracał wsch. brzegiem M. Azowskiego w towarzystwie odwołanego do Stambułu namiestnika kaffeńsko-azowskiego Ak Mehmeda paszy. Rozdział następny zaczynamy od przyjazdu Ewliji Cz. i jego nowego protektora do Tamania.
437 Ten powrót Ewliji Cz. do Tamania nastąpił wedle wszelkiego prawdopodobieństwa na przedwiośniu r. 1667.
438 O tych dwóch przylądkach po obu stronach Cieśniny Kerczeńskiej por. wyżej s. 177 i 327 oraz przyp. 33 i 34.
439 Terek - Terskij gorodok (Terki), osada Kozaków moskiewskich u ujścia rz. Terek do M. Chazarskiego, tj. Kaspijskiego (por. przyp. 133). - O Saraju por. przyp. 122. - Dżajyk (lub Jajyk) - rz. Ural, która wpada do M. Kaspijskiego na wsch. od ujścia Wołgi. - Przekop Turecki (Tiirk Oru) - kanał, którym Turcy podczas wyprawy na Astrachań w r. 1569 chcieli połączyć Don z Wołgą. Por. o tym relację A. Taranowskiego: Kraszewski, o.c., s. 49-50. - O Hejhat por. przyp. 44. - Położenia Balucha-na, Atry (lub Itry) i Mużykkermanu (nazwa złożona z roś. muzyk "chłop" i krym. kerman "zamek", "gród", "miasto"), o których Ewlija Cz. mówi obszernie pod koniec t. VII Sejahatname, nie potrafimy określić. Podobnie fantasty-czną, choć nieco odmienną trasę owych podróży podaje autor niżej, na s. 352.
440 Bismillahl (ar.) - "W imię Ałłaha!"
441 Werset 30 sury XXXVIII Koranu. Por. przyp. 52 do cz. I i przyp. 20 do cz. III. - O al-Furkan por. przyp. 25 do cz. I.
442 Chyzr - postać z legend muzułmańskich, która m.in. niesie pomoc i pokrzepienie podróżnym.
443 O kanale tym por. przyp. 439. R. 976 h. przypadł na lata 1568-1569 n.e..
454
natomiast ów kanał kopali Turcy w r. 977 h. - O Sokołłu Mehmedzie paszy por. przyp. 42 do cz. II.
444 Wsi o nazwie Chalilata ("Ojciec (derwisz) Chalil") na mapach nie znajdujemy.
445 W Sejahatname, i. VII, s. 902, czytamy, że po odwołaniu Ak Mehmeda paszy Porta mianowała namiestnikiem azowskim (azowsko-kaffeńskim) Monła Ganiego. O ostatnim czytamy też tu na s. 360.
�na Ewlija Cz. podaje tu datę przyjazdu nowego chana, następcy zbiegłego do Dagestanu Mehmed Gereja IV, ze Stambułu do Kaźfy. Z przyp. 411 i 423 już wiadomo, że data r. 1077 h. u Ewliji Cz. odnośnie do tej opisanej przez niego zmiany na tronie krymskim jest mylna. W r. 1077 h. dzień 10 zilhiazaże, początek Święta Oliar (przyp. 406), przypadł na 3 czerwca 1667 r., czyli prawie w trzy miesiące po gościnie naszego autora u nowego chana i jego ostatecznym wyjeździe z Krymu do Stambułu (por. niżej s. 368 i przyp. 491)! O Adil Czoban Gereju wiadomo, że przybył na Krym latem r. 1666, można by tedy jako datę jego przyjazdu do Kafiy przyjąć 10 zilhiażdże r. 1076 h. (13 czerwca 1666). Z opisu przeprawienia się Ewliji Cz. przez Cieśn. Kerczeńską wynikałoby, że po ucieczce z Mehmed Gerejem IV wrócił on na Krym na przedwiośniu r. 1667, czyli ze z Adil Czoban Gerejem spotkał się po sześciu - ośmiu miesiącach od chwili wstąpienia tegoż na tron. Dalsza zatem, tak zajmująca relacja o burzliwych początkach panowania nowego chana jest oparta w całości wyłącznie na opowiadaniu osób trzecich, naocznych świadków tych wydarzeń. Możemy przypuszczać, że Ewlija Cz. dowiedział się o tych wydarzeniach od swoich krymskich przyjaciół - może od znanego nam już (s. 186, 279 i przyp. 52) Kaja beja, przywódcy Mansurów, którzy podczas tej wojny domowej na Krymie w r. 1666 wystąpili po stronie nowego chana, o czym por. niżej s. 358 i 360.
447 Gilan - prowincja perska na płn.-zach. brzegu M. Kaspijskiego, której część płn. od początku XIX w. należy do Rosji. - O innych wymienionych tu nazwach geograficznych por. przyp. 439, o Heszdekach zaś - przyp. 18.
448 O Eskikyrymie por. przyp. 410. - O Karasu por. s. 303-309 i przyp. 337. - O Akmesdżidzie por. s. 299-302 i przyp. 26.
449 Bargyn - możny ród krymski zamieszkały w okolicach m. Karasu (przyp. 337). Por. P a 11 a s, o.c., s. 308. Inne wymienione tu rody - poza jakimś widocznie nieznacznym, bo gdzie indziej nie wspominanym rodem Kara (tur. "Czarnego") Hasana - są nam już znane.
450 Słowo Ałłahowe, Księga Ałłahowa - Koran. - Ceremonii wstąpienia chana Czoban Adil Gereja na tron Ewlija Cz. sam nie oglądał (por. przyp. 446). Opisał on ją tedy wedle schematu uroczystości takich na dworze osmańskim pomijając moment najistotniejszy i najbardziej charakterystyczny dla Krymu: podniesienie nowego chana siedzącego starym zwyczajem na rozpostartym na ziemi wojłoku i osadzenie go na tronie przez czterech najmożniejszych bejów-karaczych.
455
451 Chorezm - kraina na płd. od Jeż. Aralskiego, której władcy (cho-rezmszachowie), od w. XI do najazdu Mongołów panowie ziem po Indus, Irak i Kaukaz, uczynili swój dwór w Urgenczu nad Amu-darią wielkim ośrodkiem kultury i sztuki.
452 Noc z 16 na 17 rebiiilewwela, podczas której (w r. 621, jeszcze przed wywędrowaniem z Mekki do Medyny) miał Mahomet odbyć cudowną podróż do Jerozolimy i stąd po całych niebiosach, jest corocznie obchodzona przez muzułmanów jako uroczyste święto.
453 Mustafa (ar. "Wybraniec") - przydomek Mahometa.
454 Wyraz ukr. diwka (u Ewliji Cz. difka) znaczy "dziewka", "dziewczyna"; kopna to widocznie ukr. chłopeć lub poi. chłopiec (konia na s. 279 to zapewne błąd kopisty zamiast kopna). Marija to oczywiście nie pospolita nazwa ruskich niewolnic na Krymie, lecz imię wielu z nich.
455 Chan Adil 'Gerej był jedynym władcą krymskim z bocznej linii Gerejów noszącej przydomek Czoban (tur. "Pastuch").
455 Z pięciu rękopisów t. VII Sejahatname dwa mówią o "mieście", trzy zaś o "uroczysku" zwanym Akkaja. Chodzi tu o okolicę koło góry Akkaja (por. przyp. 296 i 418), czyli "Białej Skały" (tur.), gdzie obecnie znajduje się m-ko Biełaja Skała.
457 O nazwie Tat u Tatarów krymskich por. przyp. 355.
458 O wszystkich wymienionych tu miejscowościach czytamy w cz. II naszej książki.
459 O Kaja beju por. wyżej s. 186 i 279 oraz przyp. 52.
460 Według autorów osmańskich "świętą chorągiew Proroka" posiedli w r. 1517 sułtanowie tureccy, wzmianki zaś o udzieleniu przynajmniej skrawka owych relikwii mahometańskich chanom krymskim nie znajdujemy nigdzie. O chorągwiach chanów krymskich pisze w swej relacji z r. 1569 A. Taranowski. Por. Kraszewski, o.c., s. 54-55.
461 Urywek wersetu 62 z IV sury Koranu zwanej "Niewiasty". 403 Esfendijar - legendarny władca irański.
463 O posiadłościach Szirinów por. przyp. 296.
464 O koniach parzystokopytnych opowiada Ewlija Cz. na s. 348-349.
465 Chodzi tu o przeprawę przez Siwasz przy końcu Mierzei Arabackiej, opisaną wyżej na s. 330-331.
466 O nazwach tej przeprawy por. wyżej przyp. 399.
467 O "Szeremecie" por. wyżej s. 336 i przyp. 417.
468 Jusuf Hadżdżadż - arabski mąż stanu z przełomu VII i VIII w. n.e., znany jako energiczny (więc też bezlitosny) namiestnik Iraku. ,
469 O Hulagu por. przyp. 116. - O Tochtamyszu por. przyp. 76 do cz. II. - Chanów Kiinbaja i Merrkertiima historia nie zna; pierwszy z nich to może chan Złotej Ordy Tenibek (1341-1342) lub Kibek (1414-1415), drugi - może chan Złotej Ordy Móngke Temiir (1267-1280). Dalej wymienieni są
456
chanowie krymscy: Mengli Gerej I (1467-1514 z przerwami), Feth Gerej (1596), Mehmed Gerej II Tłusty (1577-1588), Bahadyr Gerej I (1637-1641), Islam Gerej III (1644-1654) oraz Mehmed Gerej IV (1641-1644, 1654-1666).
470 Historia detronizacji Mehmed Gereja IV jest nam już znana ze s. 333 i n. O mylności daty 1077 h. w odniesieniu do tego wydarzenia por. przyp. 411 i 423.
471 O Subhan Gazim adze por. przyp. 87.
472 Nouruz - zameczek tatarski nad rz. Kubań, wokół którego rozpościerała się dzielnica Nouruz, o której czytamy na s. 178. Por. Sejahatname, t. VII, s. 731-732.
473 Mowa tu o ramazanie r. 1077 h. (25 lutego - 26 marca r. 1667 n.e.). Por. przyp. 408.
474 O Husejnie Bajkara por. przyp. 91 do cz. III.
475 Ajsze - żona Sefer Gaziego agi, wezyra chanów Islam Gereja III i Mehmed Gereja IV w czasie drugiego panowania tegoż.
476 O Chataju i Chotanie por. przyp. 7 i 8.
477 Mawerannahr (ar. "Zarzecze") - Transoxania. - O Mahanie por. przyp. 282.
478 Ewlija Cz. wykazuje tu wyjątkową ignorancję, skoro uważa, że Czyngłs chan (1155-1227) żył w czasach Proroka (zm. 632). Wykluczone jest również pokrewieństwo między Czyngis chanem a Sulejmanem (bynajmniej nie "szachem"!) i Ertogrulem - nie potomkami, lecz dziadem i ojcem Osmana. Sulejman opuścił Transoxanię właśnie ze strachu przed swym "stryjecznym bratem" Czyngis chanem.
479 O języku czagatajskim por. przyp. 150. Streszczenie owej kroniki Tochta baja zajmuje zbyt wiele miejsca (Sejahatname, t. VIII, s. 42-48) i zawiera zbyt wiele informacji spornych i niepewnych, byśmy mogli je tu zamieścić. Z odnośnego rozdziału zachowujemy tu jedynie ostatnie zdania łączące się z wyjazdem Ewliji Cz. z Krymu i dołączamy je do niniejszego ustępu naszej książki.
480 Chodzi tu o r. 1077 h., a 1&67 n.e.
481 Wsi o nazwie Kamyszły (tur. "gdzie rosną trzciny") w okolicy Bag-czesaraju nie znajdujemy na mapach.
482 Wsi w okolicy Bagczesaraju, noszącej imię Mehmeda efendiego, na mapach nie znajdujemy. O krym. sata por. przyp. 201 do cz. II.
483 Q Erzerumie por. przyp. 346. - O nazwie Rum por. przyp. 50 do cz. II i tu przyp. 143. - Kararas i Kigi (lekcje niepewne) - miejscowości nieznane.
484 O Balchu i Bucharze por. przyp. 157 i 158 do cz. II. - Samangan - m. w Iranie. - Luristan - kraina historyczna w zach. Iranie. - Multan - m. w Pendżabie (Pakistan Zach.).
485 Wsi Bajłar (krym. "Bogacze") na mapach nie znajdujemy.
457
486 O w. Tuzła por. wyżej s. 236 i przyp. 185.
487 O Ferahkermanie lub Orze (Oragzy), t j. Perekopie, por. wyżej s. 215- 231 oraz przyp. 136-137.
488 Q Tatach krymskłch i ich dzielnicy por. s. 298 i 316-317 oraz przyp. 355.
"9 Q wymienionych tu napojach i pokarmach krymskich por. wyżej s. 220-221 oraz przyp. 145-149.
490 próbę języka krymsko-tatarskiego mieliśmy już na s. 301. Zdanie Esirik ołganmyz znaczy "Upiliśmy się". W ustach Tatara brzmiałoby ono raczej Esirik bołganmyz, gdyż osm. ol- "być" odpowiada w dialektach krymskich boi-.
491 23 ramazana r. 1077 h. przypadł na sobotę 19 marca 1667 r. n.e.