Problemy makroekonomii
i wielkości makroekonomiczne
Wstęp
1. Kluczowe zagadnienia makroekonomii
2. Zasoby i strumienie w gospodarce narodowej
3. Podstawowe kategorie produktu i dochodu narodowego
4. Mierzenie wielkości produkcji  ujęcie nominalne i realne
5. Ruch okrężny produktu i dochodu w gospodarce
6. Globalny popyt i globalna podaż
Słownik
Bibliografia
Wstęp
Wiesz już, czym zajmuje się mikroekonomia. Teraz nadszedł czas na poznanie ma-
kroekonomii. Z modułu tego dowiesz się, czym są podstawowe rodzaje wahań go-
spodarczych, nauczysz się także je charakteryzować. Będziesz potrafił wyjaśnić
związek zachodzący między poszczególnymi fazami cyklu koniunkturalnego, mie-
rzyć stopę inflacji i stopę bezrobocia. Bez trudności zanalizujesz zależności zacho-
dzące między inflacją i bezrobociem w krótkim i długim horyzoncie czasowym.
3
1. Kluczowe zagadnienia
makroekonomii
Makroekonomia jest działem ekonomii, który zajmuje się badaniem gospodarki
narodowej jako całości. Ogólnie można powiedzieć, że makroekonomia zajmuje
się badaniem agregatowych zmiennych ekonomicznych (wielkości agregatowe ro-
zumiane są jako wielkości zbiorcze  np. produkcja jako suma różnych rodza-
jów produkcji rolnej, przemysłowej, rzemieślniczej), dotyczących całej gospodarki,
a w szczególności: produkcji, zatrudnienia, popytu, inwestycji, ogólnego poziomu
cen itd. Próbuje także zidentyfikować siły i czynniki, określające kształtowanie się
poziomów i zmian tych agregatów.
Makroekonomia bada również przewidywane skutki wynikające z danej sytuacji
gospodarczej, mierzy ogólne efekty gospodarcze, wyjaśniając i analizując ich przy-
czyny oraz skutki, a także bada i przeprowadza analizy dotyczące polityki państwa
 zarówno w sferze gospodarczej, jak i w dziedzinach czysto politycznych,
z uwzględnieniem polityki zagranicznej, obronnej oraz polityki wewnętrznej kraju.
Różnica między mikroekonomią a makroekonomią leży w odmiennym celu analiz
obu działów ekonomii. Mikroekonomia bada przede wszystkim konkretne rynki,
natomiast makroekonomia zajmuje się głównie powiązaniami między różnymi czę-
ściami gospodarki.
W makroekonomii przy budowie różnych modeli stosuje się więc uproszczone ele-
menty konstrukcyjne, aby móc wyjaśnić, jak pasują one do siebie i w jaki sposób
wzajemnie na siebie wpływają, a zatem konstruuje się szerokie agregaty (tj. zagre-
gowana podaż, zagregowany popyt, popyt na pieniądz, dochód narodowy, kon-
sumpcja, inwestycje, oszczędności, zasób kapitału, budżet państwa itp.).
Makroekonomia ma do spełnienia dwie podstawowe funkcje:
 poznawczą  próbującą określić, wyjaśnić i przewidzieć występowanie oraz
przebieg zjawisk i procesów gospodarczych. Studiowanie makroekonomii po-
zwala zatem zdobyć wiedzę i zrozumieć zachodzące procesy gospodarcze, po-
znać ich przyczyny i konsekwencje;
 aplikacyjną  usiłującą określić skuteczne sposoby oddziaływania rządu na prze-
bieg procesów gospodarczych (Makroekonomia, 1992: 6).
Makroekonomia stara się odpowiedzieć na wiele kluczowych pytań, m.in.:
1. Jakie czynniki określają dochód narodowy i poziom produkcji?
2. Co określa ogólny poziom cen i jaki jest wskaz
nik inflacji?
3. Jakie determinanty określają zatrudnienie w gospodarce i poziom bezrobocia
w danym kraju?
4. Jakie decyzje powinien podjąć rząd, aby przeciwdziałać inflacji, bezrobociu i re-
cesji?
5. Jak polityka monetarna i fiskalna państwa wpływa na ogólny poziom cen, do-
chodu, produkcji, zatrudnienia i bezrobocia?
A zatem, jak wynika z powyższych pytań, podstawowymi zagadnieniami pozosta-
jącymi w sferze zainteresowania makroekonomii są: wzrost gospodarczy, inflacja,
bezrobocie oraz wahania koniunktury.
4
Przyjrzyjmy się teraz pokrótce tym podstawowym zagadnieniom makroekono-
micznym.
Wzrost gospodarczy
Teoria wzrostu gospodarczego stara się uchwycić czynniki, które decydują o zmia-
nach podstawowych makrowielkości gospodarczych, tj. produkcji, inwestycji, kon-
sumpcji czy zatrudnienia.
Termin wzrost gospodarczy jest jednym z kluczowych pojęć makroekonomii i rozu-
miany jest jako stale zwiększająca się zdolność danego kraju do wytwarzania i cią-
głego ulepszania dóbr i usług służących do zaspokojenia określonych potrzeb ludz-
kich  jako zdolność mająca swój wyraz we wzroście PKB. Wymaga to jednak cią-
głej akumulacji kapitału (dzięki gromadzonym oszczędnościom i inwestycjom), cią-
głego doskonalenia ludzkich umiejętności, a także wprowadzania postępu technicz-
nego. Wzrost gospodarczy mierzy się przeważnie rocznym przyrostem PKB
per capita
(PKB na 1 mieszkańca) lub stopą wzrostu wyrażającą stosunek przyrostu dochodu
narodowego brutto do jego poziomu z roku poprzedniego.
W przypadku gdy sytuacja gospodarcza charakteryzuje się niskim lub zerowym
wzrostem gospodarczym, mamy do czynienia ze stagnacją, której towarzyszy bar-
dzo często wysokie bezrobocie, niska skłonność do inwestowania i nikłe perspek-
tywy osiągania zysków.
Koniunktura gospodarcza
Procesy gospodarcze nie przebiegają łagodnie i spokojnie, co wyraz
nie ilustrują
materiały statystyczne. Wszelkie zmiany aktywności gospodarczej przejawiające
się w zmianach podstawowych wskaz
ników ekonomicznych (tj. produkcji, zatrud-
nienia, inwestycji, konsumpcji, dochodu narodowego) określających kondycję go-
spodarki, nazywamy koniunkturą gospodarczą. Odzwierciedla ona cykliczny prze-
bieg procesu gospodarowania, odnosząc się zarówno do stanu, jak też i do dynami-
ki zjawisk i procesów gospodarczych.
Wśród wahań gospodarczych można wyróżnić:
1) trend (tendencja rozwojowa)  reprezentuje on w sposób systematyczny i regular-
ny długookresowe zmiany występujące w poziomie danego zjawiska, powodowane
np. zmianami podaży czynnika pracy, kapitału, wprowadzeniem postępu technicz-
nego i naukowego. Można również powiedzieć, że trend jest przejawem długookre-
sowej zmiany, w górę lub w dół, jakiejś zmiennej ekonomicznej  np. produktu na-
rodowego brutto (PNB) (Kamerschen, McKenzie, Nardinelli, 1992: 152);
2) wahania koniunkturalne (cykliczne)  powtarzające się w określonym rytmie,
mniej lub bardziej regularne zmiany wielkości makroekonomicznych, tj. pro-
duktu krajowego brutto (PKB), bezrobocia, inflacji, podaży pieniądza itp.;
3) wahania przypadkowe (nieregularne, niecykliczne)  wahania spowodowane zmia-
nami w polityce gospodarczej państwa lub czynnikami losowymi, których
wcześniej nie można przewidzieć (np. strajkami, klęskami żywiołowymi, woj-
ną itp.);
4) wahania sezonowe  wahania związane są z porami roku (np. wzrost popytu na
narty w okresie zimowym, spadek popytu na kozaki w okresie letnim), a także
mające swoje z
ródła w czynnikach instytucjonalnych (np. wzrost popytu na pa-
pier w okresie wyborów parlamentarnych).
Periodyczne wahania wielkości agregatowych (tj. produkcji, zatrudnienia, inwesty-
cji, dochodu narodowego) wokół trendu ekonomiści nazywają cyklem koniunktural-
nym. Rytmiczność jest zatem najistotniejszą cechą cyklu, ponieważ decyduje o pra-
widłowości jego rozwoju. Pionierem hipotezy o periodyczności cyklu był francuski
ekonomista Joseph Clement Juglar, uznawany powszechnie za ojca teorii wahań
koniunkturalnych.
5
Klasyczny cykl koniunkturalny (zwany również cyklem Juglara) składa się z czte-
rech podstawowych faz: recesji (kryzysu), depresji (dna koniunkturalnego), oży-
wienia i rozkwitu (boomu, szczytu koniunkturalnego).
Uwaga! W literaturze ekonomicznej można spotkać się z wieloma koncepcjami ozna-
czania faz cyklu koniunkturalnego. Wśród zwolenników koncepcji cyklu o czte-
rech fazach, choć czasami różnie nazywanych i ustawionych w innej kolejności, są:
J. A. Schumpeter (rozkwit, recesja, depresja, poprawa), A. F. Burns i W. C. Mit-
chell (ożywienie, ekspansja, recesja, kontrakcja) oraz L. Mendelson (kryzys, depre-
sja, ożywienie, rozkwit). Podział faz cyklu koniunkturalnego Mendelsona zyskał
wśród ekonomistów największą popularność.
Między poszczególnymi fazami cyklu zachodzi zwią-
zek przyczynowo-skutkowy, który wskazuje, że me-
chanizmy i procesy, jakie zachodzą w jednej fazie cy-
klu, warunkują mechanizmy i procesy w fazie na-
stępnej.
Kryzys (recesja) jest pierwszą fazą cyklu gospodarcze-
go i trwa kilka miesięcy. Charakteryzuje się nadpro-
dukcją, czyli zwyżką podaży nad popytem. W wyni-
ku nadprodukcji następuje zaostrzenie konkurencji
między producentami, spadek cen, odczuwalny brak
środków pieniężnych, krachy giełdowe, spadek pro-
dukcji, który powoduje obniżenie się PKB, a także
przyczynia się do wzrostu bezrobocia i spadku płac.
Rysunek 1
Depresja zwana jest często dnem kryzysu. Trwa ona
Cykl koniunkturalny
od 6 miesięcy do 5 lat i charakteryzuje się stabilizacją ogólnej działalności gospo-
darczej na bardzo niskim poziomie. W fazie tej następuje zahamowanie spadku pro-
dukcji i tym samym spadku PKB, a także stabilizacja zatrudnienia, cen, zysku i sto-
py zysku. Gospodarka osiąga wówczas równowagę, lecz na bardzo niskim pozio-
mie, dlatego faza ta nazywana jest bardzo często także dnem koniunkturalnym.
Ożywienie jest trzecią fazą cyklu gospodarczego, trwa od kilku miesięcy do 2 3 lat
i charakteryzuje się ruchem ogólnego poziomu aktywności gospodarczej, czyli
wzrostem inwestycji w gospodarce (co w efekcie prowadzi do zwiększenia produk-
cji i tym samym PKB), spadkiem bezrobocia i wzrostem płac. Faza ta może trwać
aż do momentu, gdy gospodarka zbliży się do poziomu pełnego zatrudnienia lub
też może ona zostać bardzo szybko zahamowana przez kolejną recesję.
Rozkwit (boom) jest ostatnią fazą cyklu gospodarczego i trwa od kilku miesięcy do
2 lat. Faza ta zaczyna się wówczas, gdy ogólny poziom aktywności gospodarczej,
czyli PKB, zatrudnienie i płace przestają wzrastać.
Obecnie w teorii ekonomii coraz częściej mówi się tylko o dwóch fazach cyklu go-
spodarczego: fazie spadkowej, która łączy fazę recesji i depresji i fazie wznoszącej
(ekspansji), która łączy fazę ożywienia i rozkwitu.
Inflacja
Proces wzrostu ogólnego poziomu cen i kosztów w gospodarce określamy mianem
inflacji. Z inflacją mamy do czynienia wówczas, gdy rosną np. ceny: masła, pieczy-
wa, paliw, telewizorów, usług fryzjerskich, turystycznych, a także wtedy, gdy rosną
płace, ceny gruntów oraz czynsze za wynajem dóbr kapitałowych (np. mieszkania,
lokalu przeznaczonego na działalność gospodarczą). Należy jednak pamiętać, że
w okresach inflacji ceny i koszty nie rosną w tym samym tempie (np. cena chleba
może rosnąć znacznie szybciej niż cena rowerów).
6
Z definicji inflacji wynika, że nie każdy wzrost cen jest inflacją. Należy tu zazna-
czyć, że zmiany ceny na pojedynczym rynku, spowodowane zmianami warun-
ków funkcjonowania tego rynku, nie są inflacją. Inflacja pojawia się dopiero wów-
czas, gdy większość cen w całej gospodarce rośnie jednocześnie, powodując ogólny
wzrost poziomu cen. Podstawowym miernikiem inflacji jest stopa inflacji.
Stopa inflacji mierzy stopę zmiany przeciętnego poziomu cen i zwykle podawana
jest w procentach na rok, nawet gdy obliczana jest częściej  w każdym kwartale
czy dla każdego miesiąca. Stopę inflacji oblicza się zgodnie ze wzorem:
W przypadku gdy w gospodarce mamy do czynienia z utrzymującym się spadkiem
poziomu cen (czyli sytuacją odwrotną do inflacji), wtedy sytuację taką określamy
mianem deflacji. Występuje ona najczęściej w okresach pogarszania się koniunktu-
ry w gospodarce i nie jest wcale zjawiskiem pożądanym.
Powrócimy jednak do inflacji. Powiedzieliśmy, że inflację oblicza się przeważnie
w okresie roku. W przypadku gdy jest ona bardzo wysoka, wówczas oblicza się ją
dla okresów miesięcznych. Stosunkowo wysoki wzrost poziomu cen odnotowano
w Europie Środkowej na początku 1920 r., w Ameryce A
acińskiej w 1980 r., w Pol-
Tabela 1
sce i byłym ZSRR w okresie zmierzchu systemu komunistycznego. Tabela 1 przed-
Przykłady stóp inflacji
stawia kilka przykładów takich zdarzeń.
(przeciętne dla okresu)
Inflacja (w % miesięcznie)
Austria Niemcy Węgry Polska Boliwia Argentyna
styczeń 1921  styczeń 1922  lipiec 1921  styczeń 1921  1982 1985 1986 1990
 styczeń 1924  styczeń 1924  styczeń 1924  styczeń 1924
16,3 174,0 19,1 21,0 26,3 21,7
y
ródło: Burda, Wyplosz, 1995: 24.
Największy w skali światowej oraz w historii inflacji wzrost poziomu cen zanoto-
wano w Niemczech w latach 1922 1923, kiedy to inflacja osiągnęła poziom jede-
nastocyfrowy (wskaz
nik cen wzrósł od 1 do 10 miliardów).
Mimo że ekonomiści traktują inflację jako poważny problem gospodarczy, to nie
ma wśród nich zgodności co do przyczyn jej powstawania. Najogólniej mówiąc,
jedni upatrują z
ródeł inflacji w tzw. popytowej stronie rynku, inni zaś w sferze pro-
dukcji i sposobie, w jaki zorganizowane są współczesne społeczeństwa.
Mówiąc o inflacji, należy pamiętać, że można wyodrębnić wiele jej typów, w zależ-
ności od przyjętego kryterium. I tak, ze względu na:
 kryterium czasu  wyróżnić można inflację sekularną (chroniczną, trwałą lub per-
manentną), która polega na nieustannym występowaniu zjawisk inflacyjnych
oraz inflację okresową (przejściową), polegającą na tym, że po wystąpieniu fali in-
flacji następuje stabilizacja ogólnego poziomu cen w gospodarce;
 miejsce pojawiania się  mamy do czynienia z inflacją wewnętrzną, która two-
rzona jest przez stosunki produkcji charakterystyczne dla danej gospodarki,
a także z inflacją importową, która przenoszona jest do kraju z zagranicy, najczę-
ściej za pośrednictwem wymiany handlowej;
 oddziaływanie na przebieg procesów inflacyjnych  wyróżniamy inflację kontro-
lowaną, która poddaje się kontroli ze strony państwa oraz inflację żywiołową, wy-
mykającą się spod kontroli państwa;
7
 ruch cen  rozróżniamy inflację otwartą (cenową), charakteryzującą się swo-
bodnym (nieskrępowanym żadnymi ograniczeniami) wzrostem cen do poziomu
równoważącego strumień popytu i podaży oraz inflację tłumioną (zasobową, odło-
żoną), w której administracyjna kontrola cen uniemożliwia swobodne regulowa-
nie procesów rynkowych przez mechanizm cenowy, w wyniku czego odgórnie
hamowany wzrost cen powoduje występowanie nadwyżkowego strumienia po-
pytu, który nie może zostać zrealizowany przy danym poziomie cen, co w efek-
cie prowadzi do odkładania się niezrealizowanych zasobów pieniężnych (tzw.
przymusowych oszczędności) uczestników rynku;
 przyczyny wewnętrzne  wyróżnić można inflację ciągniętą przez popyt (inflację
nabywców), polegającą na szybszym wzroście całkowitych planowanych wydat-
ków w stosunku do całkowitej wielkości produkcji, inflację pchaną przez koszty
(inflację dostawców), występującą w przypadku wzrostu ceny jednego lub kilku
zasobów (np. ropy naftowej, ziemi itd.), bądz
w przypadku nałożonych ogra-
niczeń na podaż jednego lub kilku zasobów, a także inflację strukturalną, któ-
ra występuje w sytuacji gdy producenci mają problemy z dostosowaniem się do
zmian, jakie zachodzą w gospodarce;
 wysokość stopy inflacji  wyróżnia się inflację pełzającą (powolną, łagodną, przy-
tłumioną lub jednocyfrową), mającą miejsce wtedy, gdy tempo wzrostu cen nie
przekracza 4 5% rocznie; inflację kroczącą (kłusującą, biegnącą lub stąpającą),
charakteryzującą się niskim tempem wzrostu cen, mieszczącym się w granicach
od 4 5% do 9% rocznie; inflację galopującą, która występuje, gdy ceny rosną
w tempie do 15% miesięcznie; megainflację, zaczynającą się wtedy, gdy ceny ro-
sną powyżej 15%, ale mniej niż 50% w skali miesięcznej oraz hiperinflację (infla-
cję histeryczną, szalejącą), występującej wówczas, gdy ceny rosną powyżej 50%
miesięcznie i nie można ustalić jej górnej granicy oraz charakteryzującej się na-
głym, wręcz panicznym przyspieszeniem wzrostu ogólnego poziomu cen;
 towarzyszącą inflacji określoną tendencję reprodukcji dochodu narodowego 
mamy do czynienia ze stagflacją, która występuje w przypadku równoczesnego
występowania stagnacji gospodarczej i wysokiej stopy inflacji oraz slumpflacją (re-
flacją), występującą przy spadku produkcji i popytu. Innymi słowy  slumpflacja
oznacza łączne występowanie dwóch procesów, a mianowicie inflacji oraz rece-
sji, oznaczającej głęboki spadek produkcji i zatrudnienia (Kołodko, 1987: 144).
Skutki wzrostu ogólnego poziomu cen w gospodarce odczuwane są zarówno
przez producentów, jak i przez konsumentów. Producenci odczuwają inflację przez
wzrost kosztów produkcji, utrudnienie prowadzenia rachunku ekonomicznego
oraz zmniejszenie popytu nabywców, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia
ilości wytwarzanych dóbr lub usług, zaś wśród konsumentów zaobserwować moż-
na spadek zaufania do pieniądza (ludzie starają się jak najszybciej zamienić posia-
dane pieniądze na konkretne towary, ponieważ siła nabywcza pieniądza w okresie
inflacji najczęściej spada).
Szkody wywołane inflacją zależą generalnie od wysokości stopy inflacji oraz od tego,
czy jest ona przewidywana, czy też nieprzewidywana. Na nieprzewidywanej inflacji
zyskują dłużnicy oraz rząd, zaś tracą posiadacze depozytów na rachunkach oszczęd-
nościowych płatnych na żądanie, wierzyciele, nabywcy obligacji oraz podatnicy.
Bezrobocie
Kolejnym istotnym zagadnieniem makroekonomii jest bezrobocie, tzn. sytuacja, gdy
ludzie szukający pracy nie mogą jej otrzymać (tab. 2). Bezrobocie może występo-
wać nawet wówczas, gdy gospodarka rozw3
a się prężnie.
8
Tabela 2
Rozmiary bezrobocia w Polsce
w latach 1990 1998
Lata
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998
Wyszczególnienie
w tysiącach
Ogółem 1126,1 2155,6 2509,3 2889,6 2838,0 2628,8 2359,5 1826,4 1831,3
Kobiety 573,7 1134,1 1338,8 1507,3 1495,0 1448,6 1375,6 1102,2 1071,3
Mężczyz
ni 552,4 1021,4 1170,5 1382,3 1343,0 1180,2 983,9 723,2 760,0
y
ródło: Informacje i opracowania
statystyczne, 1998: 14.
Pojęcie bezrobocia jest ściśle związane z pojęciem zasobu pracy lub zasobu siły ro-
boczej (Zalega, 1995: 63). Zasób siły roboczej obejmuje wszystkich ludzi, którzy
pracują oraz wszystkich bezrobotnych, którzy  posiadając możliwość oraz chęć
do pracy  nie mogą znalez
ć zatrudnienia i są zarejestrowani w urzędach pracy.
Inaczej mówiąc:
Zasoby siły roboczej = liczba osób zatrudnionych + liczba osób bezrobotnych.
Bezrobocie nie jest zjawiskiem o charakterze statycznym, lecz podlega ciągłym wa-
haniom, wynikającym z wahań dochodu i produkcji w gospodarce oraz z innych
przyczyn. Codziennie pewna liczba pracowników traci pracę lub z niej rezygnuje,
równocześnie pewna liczba pracowników, którzy pracy nie mieli, znajduje zatrud-
nienie i rozpoczyna pracę, opuszczając dzięki temu szeregi bezrobotnych. Tworzy
to ciągły ruch polegający na przepływie zatrudnionych do sfery bezrobocia oraz
bezrobotnych do sfery zatrudnienia.
Główną przyczyną wzrostu lub spadku bezrobocia są wahania koniunkturalne
w gospodarce, w wyniku których następuje spadek lub wzrost poziomu produk-
cji i dochodu. Każdemu spadkowi dochodu towarzyszy przeważnie odpowiednie
zwiększenie bezrobocia, natomiast w okresie ożywienia i rozkwitu, kiedy następu-
je wzrost zatrudnienia, bezrobocie zmniejsza się.
Bezrobocie wywoływane jest działaniem różnych czynników, z których każdy wy-
maga zastosowania odmiennych rozwiązań. Bezrobocie może mieć charakter przej-
ściowy (frykcyjny) (UF), strukturalny (US) i cykliczny (UD). Można zatem zapisać:
U = UF + US + UD.
Bezrobocie przejściowe (frykcyjne) występuje wówczas, gdy ludzie zmieniają miejsce
zamieszkania, są w trakcie zmiany zawodu lub zmiany miejsca pracy, a także, gdy
ze względów zdrowotnych nie mogą znalez
ć odpowiedniego miejsca pracy. Bezro-
bocie frykcyjne spowodowane jest wahaniami podaży i popytu na dobra i usługi.
Przeważnie ma ono charakter czasowy i trwa od kilku dni do kilkunastu tygodni.
Bezrobocie strukturalne wiąże się z niedostosowaniem podaży do popytu na siłę ro-
boczą w wyniku zmieniającej się struktury gospodarki. Może być ono spowodo-
wane brakiem kapitału, złymi proporcjami w rozmieszczeniu zasobów produkcyj-
nych gospodarki lub ogólnym niedorozwojem gospodarki. Bezrobocie struktural-
ne może trwać nawet kilka lub kilkadziesiąt lat  aż do momentu, gdy robotnicy
uzyskają nowe kwalifikacje, odpowiednie do nowych miejsc pracy.
Bezrobocie cykliczne wywołane jest przez okresowe spadki koniunktury gospodar-
czej, tzn. przez szeroko zakrojoną obniżkę ogólnego poziomu wydatków w gospo-
9
darce. Bezrobocie to trwa od kilku tygodni lub miesięcy aż do chwili, gdy wzrost
poziomu działalności gospodarczej doprowadzi do wzrostu produkcji i popytu na
siłę roboczą.
Jak już wcześniej powiedzieliśmy, różne rodzaje bezrobocia wymagają zastosowa-
nia różnych  lekarstw . Bezrobocie frykcyjne można ograniczyć przez rozwój sie-
ci urzędów zatrudnienia i podnoszenie jakości systemu informacji o wolnych miej-
scach pracy. Bezrobocie cykliczne można ograniczyć, manipulując wysokością po-
datków i wydatków państwowych. Bezrobocie strukturalne można zmniejszyć
przez podnoszenie jakości systemu informacji o wolnych miejscach pracy i zachę-
canie poszukujących pracy do korzystania z niego, przez zwiększenie możliwości
przekwalifikowania się, a także przez zachęcanie firm do wchodzenia na tereny,
gdzie upadają inne gałęzie przemysłu oraz przez stosowanie preferencyjnych kre-
dytów czy ulg podatkowych.
Należy jednak zdać sobie sprawę z faktu, że bezrobocie nigdy nie może zostać cał-
kowicie wyeliminowane. Niezależnie od stanu danej gospodarki zawsze występuje
w niej pewna wielkość bezrobocia wynikająca z tego, że nie wszyscy spośród po-
tencjalnych pracowników są skłonni zaakceptować warunki płacowe występujące
na rynku pracy. Tego rodzaju bezrobocie ma charakter dobrowolny, ponieważ do-
tyczy osób, które gotowe są przyjąć warunki płacy na poziomie wyższym od ofe-
rowanego.
Tak więc, przy stanie równowagi między popytem na pracę a wielkością zatrudnie-
nia akceptującego oferowane warunki pracy i płacy może wystąpić pewien poziom
bezrobocia, wynikający z braku akceptacji tych warunków przez określoną liczbę
osób gotowych podjąć pracę za płacę wyższą od tej, która determinuje stan równo-
wagi na rynku pracy. Ten poziom bezrobocia, który stanowi nadwyżkę osób zdol-
nych do pracy i gotowych podjąć pracę za płacę realną wyższą od tej, która ukształ-
towała się w warunkach równowagi nazywamy naturalną stopą bezrobocia.
Główną, wynikającą z bezrobocia stratą dla społeczeństwa jest strata PNB, którą
mierzy się za pomocą luki PNB. Jest ona procentowym odchyleniem rzeczywistego
PNB (tzn. faktycznie osiągniętą wielkością PNB w danym okresie) od potencjalne-
go PNB (tzn. występującego w sytuacji pełnego zatrudnienia).
W celu wyznaczenia luki PNB wykorzystuje się prawo Okuna, mówiące, że luka PNB
powiększa się o 2,5% dla każdego 1% wzrostu rzeczywistej stopy bezrobocia powy-
żej naturalnej stopy bezrobocia. Innymi słowy, dla każdego punktu procentowego,
o jaki stopa bezrobocia przekracza naturalną stopę bezrobocia, rzeczywisty PNB jest
o 2,5% niższy od potencjalnego PNB. Prawo Okuna jest określone formułą:
gdzie:
Y  realny PNB,
Y  potencjalny PNB,
p
b  stopa bezrobocia,
b  naturalna stopa bezrobocia.
n
Wyjaśn3
my prawo Okuna na prostych przykładach.
Przykład 1
Załóżmy, że naturalna stopa bezrobocia w pewnej gospodarce w 2000 roku była
równa 6%, stopa bezrobocia kształtowała się na poziomie 8%, zaś realny PNB wy-
10
niósł 600 mld jednostek pieniężnych. A zatem, zgodnie z powyższym wzorem, luka
PNB wyniosła:
Luka PNB =  2,5(b  b )=  2,5(0,08  0,06) =  0,05,
n
natomiast potencjalny PNB:
Przykład 2
Przyjmując, że w pewnej gospodarce w 2001 roku realny PNB wyniósł 800 mld
jednostek pieniężnych, natomiast luka PNB wyniosła  6%, wówczas potencjalny
PNB wyniósł:
Chcąc oszacować rozmiary bezrobocia, w praktyce wyróżnić można wiele miar,
jednak każda z nich niesie możliwość wystąpienia zniekształceń oraz błędów, co
wynika głównie z tego, że niektóre czynniki wpływające na bezrobocie trudno jest
przewidzieć, a tym bardziej policzyć.
Przykładem może być tzw. szara sfera, czyli ludzie faktycznie pracujący, ale zare-
jestrowani jako bezrobotni. Zniekształca ona liczbę bezrobotnych i stopę bezrobo-
cia. Należy również pamiętać o tym, że bezrobocie jest zjawiskiem wielomierzal-
nym, a każda z miar ilustruje tylko pewną cechę. Dlatego też, aby uzyskać w miarę
pełny i wiarygodny obraz sytuacji bezrobocia, należy stosować kilka miar jedno-
cześnie. Do miar tych zaliczamy:
 Liczbę bezrobotnych (np. liczbę osób poszukujących pracy na podstawie zareje-
strowania w powiatowym urzędzie pracy), która jest najpopularniejszą miarą
obrazującą wielkość populacji bezrobotnych, jednak nie informuje o tym, czy
np. 1000 osób bezrobotnych to dużo, czy mało dla danego obszaru.
 Stopę bezrobocia, która wyraża procentowy udział bezrobocia w ogólnych zaso-
bach siły roboczej oraz ukazuje, jaką część zasobów siły roboczej stanowią bez-
robotni:
 Stopę bezrobocia rejestrowanego, którą oblicza się jako stosunek liczby bezrobot-
nych zarejestrowanych do cywilnych zasobów siły roboczej (czyli bez osób od-
bywających czynną służbę wojskową, pracowników resortów: obrony narodo-
wej, spraw wewnętrznych):
 Czas wyczekiwania na pracę, który wyraża stosunek liczby bezrobotnych do od-
pływu do pracy, podawanego w dniach. Miara ta informuje o tym, jak długo
11
trzeba czekać, aby przy danym odpływie z bezrobocia i liczbie bezrobotnych zli-
kwidować bezrobocie do zera:
 Liczba bezrobotnych przypadających na jedno miejsce pracy, którą zapisujemy na-
stępująco:
 Metodę czasu indywidualnego, która informuje, jaki procent bezrobotnych ocze-
kuje na pracę powyżej danego okresu. Jeżeli czas pozostawania bez pracy wyno-
si 12 miesięcy (takie kryterium bezrobocia długoterminowego przyjmuje więk-
szość krajów europejskich, choć niektóre z nich, jak: Austria, Malta czy Wiel-
ka Brytania skracają go do 6 miesięcy) i więcej, to bezrobotnego kwalifikuje
się do grupy bezrobotnych długoterminowych. Jeżeli czas ten wynosi mniej niż
12 miesięcy, jest to bezrobocie krótkookresowe.
O ile poprzednie miary postrzegały bezrobocie w ujęciu statycznym, to trzy kolej-
ne miary oddają jego dynamikę. Zaliczamy do nich:
 Stopę napływu do bezrobocia, która informuje, jaki procent bezrobotnych napły-
wa do zasobu bezrobocia:
 Stopę odpływu z bezrobocia, informującą, jaki procent bezrobotnych odpływa
z zasobu bezrobocia:
 Wskaz
nik płynności rynku pracy, który wyraża stosunek liczby bezrobotnych, któ-
rzy podjęli pracę do liczby osób, które zostały zarejestrowane jako bezrobotne:
Jeżeli wartość wskaz
nika płynności jest większa od 1, sugeruje to poprawę na
rynku pracy, ponieważ więcej osób otrzymuje pracę niż zostaje zwolnionych.
Inflacja i bezrobocie należą do kluczowych problemów makroekonomicznych
w każdej gospodarce rynkowej. Są interpretowane jako  złe duchy makroekono-
mii, niosące ze sobą znacznie więcej strat niż korzyści.
Zastanówmy się teraz nad wzajemnymi związkami między bezrobociem a infla-
cją. Związki te zostały zidentyfikowane po raz pierwszy w 1958 roku przez nowo-
zelandzkiego ekonomistę Albana Williama Housego Phillipsa, profesora London
School of Economics, który na krzywej, zwanej krzywą Phillipsa (rys. 2), przedsta-
wił związki między stopą inflacji a stopą bezrobocia.
12
Kształt krzywej Phillipsa sugeruje, że w polityce
makroekonomicznej można wybierać między wyż-
szą stopą inflacji a niższą stopą bezrobocia lub od-
wrotnie. Jest to wybór typu  coś za coś .
Jeżeli państwo pragnie zmniejszyć bezrobocie, musi
zwiększyć wydatki, złagodzić restrykcje finansowe,
aby w ten sposób ułatwić podmiotom gospodar-
czym (np. firmom) dostęp do  taniego pieniądza
i zwiększyć skłonność do inwestowania. Powoduje
to co prawda ograniczenie bezrobocia, lecz jedno-
cześnie przyczynia się do wzrostu inflacji (punkt A).
W przypadku gdy państwo pragnie zmniejszyć in-
flację (punkt B), musi zwiększyć dyscyplinę wydat-
ków budżetowych, zaś banki muszą prowadzić re-
Rysunek 2
strykcyjną politykę pieniężną. Powoduje to jednak
Krzywa Philipsa
recesję gospodarczą i wzrost bezrobocia (typu cyklicznego).
Opisana przez Phillipsa substytucyjność inflacji i bezrobocia praktycznie przestała
występować na początku lat siedemdziesiątych XX wieku, kiedy gospodarki wie-
lu krajów zaczęły wchodzić w fazę stagflacyjnego rozwoju. Zaczęły wówczas poja-
wiać się wątpliwości dotyczące stabilności krzywej Phillipsa. W krytyce zwracano
uwagę na badania empiryczne podważające hipotezę permanentnej substytucyjno-
ści inflacji i bezrobocia. Zaczęto poszukiwać właściwego czynnika, który, uzupeł-
niając pierwotną postać krzywej Phillipsa, jest odpowiedzialny za zanik tej sub-
stytucyjności. Milton Friedman i Edmund Phelps, niezależnie od siebie, doszli do
wniosku, że czynnikiem tym są oczekiwania inflacyjne.
Nową krzywą Phillipsa, według modelu Friedmana-Phelpsa, przedstawia rysunek 3.
Długookresową krzywą Phillipsa obrazuje linia cią-
gła, równoległa do osi rzędnych, zaczynająca się
w punkcie odpowiadającym naturalnej stopie bezro-
bocia (NRU  ang. Natural Rate of Unemployment).
Odcinek AB oraz CD wyznaczają krótkookresowe
krzywe, będące efektem prowadzonej polityki inter-
wencyjnej rządu, obejmującej coraz silniejsze kroki
stymulacyjne. Natomiast odcinki BC i DE oznaczają
powrót bezrobocia do poziomu stopy naturalnej, po
uwzględnieniu przez uczestników rynku bieżących
informacji o rzeczywistej stopie inflacji.
W punkcie A bezrobocie jest równe naturalnej jego
stopie U i zostało uznane z różnych względów za
zbyt wysokie. Najprostszym sposobem jego ograni-
czenia jest ekspansywna polityka pieniężna, która
Rysunek 3
charakteryzuje się niską stopą procentową, rozluz
nieniem kontroli podaży pienią-
Długookresowa krzywa Phillipsa
dza i tym samym wysoką podażą pieniądza.
 model Friedmana-Phelpsa
Pojawienie się dodatkowego pieniądza w obiegu powoduje wzrost popytu i prowa-
dzi do wzrostu produkcji, a po pewnym czasie do wzrostu płac i cen. Rośnie rów-
nież zatrudnienie do poziomu U (punkt B). Jednak przejście do punktu B jest zja-
wiskiem chwilowym, ponieważ wzrost zatrudnienia z U do U był możliwy tylko
na skutek iluzji pieniężnej, której ulegli pracownicy, myśląc, że w punkcie B ceny są
nadal stabilne, a ich wynagrodzenie realne wzrasta. Nie jest tak jednak, gdyż ceny,
wskutek ekspansywnej polityki pieniężnej, zaczęły rosnąć w tempie Ą1. Zniechęce-
ni pracownicy domagają się wzrostu płac, na co nie chcą zgodzić się pracodawcy.
13
Efektem tego jest zmniejszenie zatrudnienia. Gospodarka wróci do naturalnego
poziomu bezrobocia (z punktu B do C), ale już przy stopie inflacji wynoszącej Ą1
sytuacja ta powtarza się.
Długookresowa krzywa Phillipsa pokazuje, że gospodarka powróci ostatecznie do
naturalnej stopy bezrobocia i to niezależnie od tempa inflacji. A zatem w długim
okresie nie istnieje wybór typu  coś za coś między inflacją a bezrobociem. Na-
tomiast wysokość położenia krótkookresowej krzywej Phillipsa zależy od tempa
wzrostu ilości pieniądza oraz od oczekiwanego poziomu inflacji.
14
2. Zasoby i strumienie
w gospodarce narodowej
Wśród wielu zmiennych, stanowiących przedmiot studiów nad gospodarką, wystę-
pują zmienne ilościowe, które można podzielić na dwie grupy: zmienne w postaci
zasobów i w postaci strumieni. Zasoby charakteryzują się tym, że przedstawiają war-
tości pewnych wielkości ekonomicznych (np. daną ilość pieniądza lub dobra) w da-
nym momencie, podczas gdy strumień wyraża wartość pewnych wielkości ekono-
micznych w jakimś okresie. A zatem możemy powiedzieć, że strumienie w przeci-
wieństwie do zasobów posiadają określony wymiar czasowy.
Strumienie mierzone są w jednostkach pieniężnych lub naturalnych w danym okre-
sie (np. w złotówkach w ciągu roku), podczas gdy zasoby mierzy się w jednostkach
pieniężnych lub naturalnych na określony dzień. Można wymienić wiele przykła-
dów wyjaśniających podstawowe różnice między zasobem a strumieniem:
 zapasy surowców i materiałów oraz zapasy wyrobów gotowych w przedsiębior-
stwie są zasobami, zaś produkcja i sprzedaż są strumieniami,
 bogactwo konsumenta stanowi zasób, zaś jego dochody i wydatki są strumie-
niami,
 pieniądz jest zasobem, zaś wydatki są strumieniem,
 kapitał zaangażowany w gospodarce jest zasobem, a nakłady inwestycyjne prze-
znaczone na zwiększenie zasobu są strumieniem,
 oszczędności są zasobem, ale oszczędzanie jest strumieniem,
 dług publiczny danego kraju jest zasobem, natomiast deficyt budżetowy stru-
mieniem,
 liczba bezrobotnych stanowi zasób, zaś liczba osób tracących pracę w pewnym
czasie (np. w ciągu miesiąca, kwartału) jest strumieniem dopływającym do za-
sobu bezrobocia.
Doskonały przykład obrazujący różnicę między zasobem a strumieniem przytacza
N. G. Mankiw (1998), który pisze, że zasobem jest dana ilość wody w wannie,
mierzona w danym momencie, strumieniem natomiast jest ilość wody wpływająca
z kranu do wanny w danym okresie (w danej jednostce czasu)  np. liczba litrów
wody dopływająca do wanny w ciągu 10 minut, albo  w wymiarze ekonomicz-
nym  wielkość nakładów inwestycyjnych, wydatkowanych w przemyśle w ciągu
roku, czy też liczba pracowników tracących pracę w ciągu miesiąca.
Wszystkie dotychczas zaprezentowane przykłady wydają się oczywiste, ale należy
zaznaczyć, że mało który problem wywołuje tak wiele nieporozumień w rozróżnia-
niu zasobów i strumieni co cena. Pojawia się kluczowe pytanie, czy cena jest zaso-
bem, czy też strumieniem? Otóż odpowiedz
na to pytanie nie jest tak oczywista,
ponieważ z jednej strony cena nie wymaga określenia wymiaru czasowego (czyli
nie jest strumieniem), lecz z drugiej nie jest zasobem. W rezultacie cena traktowana
jest jako stosunek między dwoma strumieniami, tzn. strumieniem wydatków i stru-
mieniem towarów na rynku.
Wiele istotnych problemów wynika z zależności zachodzących między zasobami
i strumieniami. Z jednej strony zasoby zmieniają się przez strumienie, z drugiej zaś
rozmiary strumieni uzależnione są w dużej mierze od wielkości zasobów. I tak ma-
jątek konsumenta ulega zmianom dzięki oszczędzaniu, ale strumień oszczędzania
15
uzależniony jest od rozmiarów majątku. Zdolności produkcyjne gałęzi przemysłu
stanowią w danym momencie zasób, a ich przyrost lub spadek stanowią strumienie
powodujące zmiany wielkości zasobu.
Zasób gospodarki w danym okresie powiększa się dzięki strumieniom dochodów
oraz zmniejsza się dzięki strumieniom wydatków, z drugiej zaś strony wielkość za-
sobu gospodarki jest ważną determinantą rozmiarów dochodów.
16
3. Podstawowe kategorie produktu
i dochodu narodowego
W ekonomii istnieje wiele sposobów mierzenia ogólnego poziomu aktywności go-
spodarczej. Miernikami najczęściej stosowanymi w polityce gospodarczej jest pro-
dukt krajowy brutto (PKB) i produkt narodowy brutto (PNB).
Produkt krajowy brutto (ang. Gross Domestic Product  GDP) stanowi miarę pro-
dukcji wytworzonej w ciągu roku przez czynniki wytwórcze znajdujące się na tere-
nie danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.
Produkt krajowy brutto można obliczyć trzema sposobami:
 przez sumowanie produktów,
 przez sumowanie dochodów,
 przez sumowanie wydatków.
Metoda sumowania produktów polega na sumowaniu wartości produkcji dóbr i usług
w różnych gałęziach gospodarki (np. w przemyśle, budownictwie, rolnictwie, le-
śnictwie) w ciągu roku.
Przedsiębiorstwa, w celu wytwarzania dóbr lub świadczenia usług, nabywają usługi
świadczone przez gospodarstwa domowe, ale jednocześnie kupują środki i przed-
mioty pracy od innych przedsiębiorstw. Jeżeli do PKB włączymy wartość wypro-
dukowanych butów, to nie trzeba już do niego włączać wartości młodych byczków
sprzedanych do rzez
ni, wartości surowej skóry sprzedanej garbarzowi, ani warto-
ści wyprawionych skór sprzedanych szewcowi, ponieważ są one już częścią warto-
Tabela 3
ści butów (tab. 3). Aby więc uniknąć podwójnego liczenia, każde przedsiębiorstwo
Sposób obliczania PKB
nalicza tylko wartość dodaną.
za pomocą wartości dodanej
Wartość Wartość Wydatki na Dochody czynni-
Dobro Sprzedawca Nabywca transakcji dodana dobra finalne ków wytwórczych
(w j.p.) (w j.p.) (w j.p.) (w j.p.)
Młode byczki Rolnik Rzez
nia 100 100  100
Surowe skóry Rzez
nia Garbarz 200 100  100
Wyprawione skóry Garbarz Szewc 500 300  300
Buty Szewc Konsument 1000 500 1000 500
Całkowita aktywność gospodarcza 1800 X X X
PKB X 1000 1000 1000
Wartość dodana to przyrost wartości dóbr będący efektem danego procesu pro-
dukcji. Oblicza się ją przez odjęcie sumy kosztów rzeczowych czynników produkcji
zużytych przy wytwarzaniu tych dóbr od wartości dóbr wyprodukowanych w da-
nym przedsiębiorstwie.
Z pojęciem wartości dodanej ściśle związane jest rozróżnienie między dobrami fi-
nalnymi i pośrednimi. Dobra finalne to te dobra i usługi, które nabywane są przez
ostatecznych użytkowników, czyli nie są przeznaczone do dalszej obróbki czy od-
17
sprzedaży. Natomiast dobra lub usługi, które są w całości zużywane przez przed-
siębiorstwa przy wytwarzaniu innych dóbr lub usług, noszą nazwę dóbr pośrednich.
W omawianym wcześniej przykładzie młode byczki, surowa skóra i wyprawiona
skóra są dobrami pośrednimi, a buty są dobrem finalnym.
A zatem, jak wynika z naszego przykładu, jeżeli dodamy do siebie ceny sprzeda-
ży ze wszystkich czterech transakcji, to miara całkowitej aktywności gospodarczej
wyniesie 1800 jednostek pieniężnych. Taka procedura sprawia, że skóra pochodzą-
ca z hodowli zwierząt liczona jest czterokrotnie: raz u rzez
nika, drugi raz u garba-
rza, trzeci raz u szewca, czwarty zaś raz jako składnik butów.
Nasuwa się wniosek, że całkowita produkcja może być mierzona jedynie za pomo-
cą wartości rynkowej produktu finalnego, czyli butów, które zostały zrobione ze
skóry. Tak więc cena produktu finalnego jest równa całkowitej wartości dodanej na
wszystkich etapach produkcji  1000 jednostek pieniężnych.
Można więc zauważyć, że gdyby cztery przedsiębiorstwa wymienione w naszym
przykładzie zostały połączone w jedno, ich rzeczywista działalność gospodar-
cza nie zmieniłaby się wcale, jedynie miara całkowitej działalności gospodarczej
zmniejszyłaby się z 1800 do 1000 jednostek pieniężnych. Rolnik, rzez
nik, garbarz
w dalszym ciągu wytwarzaliby swoje produkty, lecz żadna wartość rynkowa nie
zostałaby przypisana do ich działań, ponieważ stanowiliby teraz część jednego
przedsiębiorstwa.
Metoda sumowania dochodów polega na sumowaniu płac i zysków, jakie uzyskiwane
są przez różne podmioty gospodarcze wytwarzające PKB. Metodę tę można wyja-
śnić na przykładzie sprzedawcy mebli.
Dochodem dla sprzedawcy mebli jest różnica między przychodem ze sprzedaży me-
bli a ceną hurtową. Część tego dochodu zawarta jest w:
 wynagrodzeniach, jakie sprzedawca mebli płaci swoim pracownikom,
 czynszach, jakie musi płacić za wynajem lokalu,
 odsetkach, jakie musi spłacić w przypadku zaciągnięcia kredytu bankowego.
Pozostałą część dochodu stanowi zysk, który wliczany jest do dochodu właściciela
sprzedającego meble.
Metoda sumowania wydatków polega na sumowaniu wartości pieniężnej wszystkich
produktów finalnych. Metoda ta sumuje wydatki na dobra i usługi różnych pod-
miotów gospodarczych, tj. gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, państwa.
Stosując tę metodę pomiaru, PKB można zapisać za pomocą następującej tożsa-
mości:
PKB = C + I + G + NX,
gdzie:
C  konsumpcja,
I  inwestycje,
G  zakupy rządowe,
NX  eksport netto.
Konsumpcja (C) definiowana jest jako wydatki gospodarstw domowych na:
 dobra konsumpcyjne trwałego użytku, tj. lodówki, odkurzacze, telewizory,
 dobra konsumpcyjne nietrwałego użytku, tj. żywność, odzież i obuwie,
 usługi, tj. usługi krawieckie, transport publiczny, szeroko rozumiane szkolenia,
usługi medyczne.
18
Inwestycje (I) pojmowane są jako suma wydatków przedsiębiorstw na zakup dóbr
kapitałowych, tj. fabryk, maszyn, samochodów ciężarowych oraz wydatków gospo-
darstw domowych związanych z budową domu lub kupnem nowego mieszkania.
Zakupy rządowe (G) definiowane są jako suma wszystkich wydatków władz central-
nych i lokalnych na dobra i usługi przeznaczone na cele publiczne (np. nabywanie
broni i sprzętu wojskowego, wyposażenia dla policji, budowę autostrad, obiektów
użyteczności publicznej).
Eksport netto (NX) to wartość eksportu pomniejszona o import.
W większości krajów europejskich, a także w Stanach Zjednoczonych, wydatki na
konsumpcję, a zwłaszcza wydatki przeznaczone na usługi, stanowią najważniejszą
część PKB. W niektórych krajach, takich jak Stany Zjednoczone, Francja, Wielka
Brytania czy kraje Beneluksu wydatki te dochodzą nawet do 2/3 PKB.
W celu zapewnienia identyczności wyników naszego rachunku z rachunkiem PKB
dokonanym metodą sumowania produktów i dochodów, niezbędne jest dokonanie
pewnych korekt związanych z podatkami pośrednimi i subsydiami.
Podatki pośrednie płacone są w cenie nabywanych produktów (np. podatek od
wartości dodanej VAT, podatek akcyzowy). Uszczuplają one kwoty, jakie przedsię-
biorstwa mogą przeznaczyć na nabywanie czynników produkcji. Z tego też wzglę-
du musimy odjąć wielkość podatków pośrednich w rachunku PKB. Natomiast sub-
sydia otrzymywane przez przedsiębiorstwa z budżetu państwa powodują zwiększe-
nie przychodów przedsiębiorstw i w efekcie także wzrost wydatków na czynniki
produkcji. Dlatego subsydia muszą być włączone przy obliczaniu PKB.
W związku z uwzględnieniem podatków pośrednich i subsydiów wyróżniamy PKB
w cenach rynkowych i PKB w cenach czynników produkcji. PKB w cenach ryn-
kowych jest miarą produkcji krajowej łącznie z podatkami pośrednimi na dobra
i usług. Jeżeli konsumpcję (C), inwestycje (I), wydatki państwa (G) i eksport netto
(NX) wyrazimy w cenach rynkowych, łącznie z podatkami pośrednimi na dobra
i usługi, wartość dodaną (produkcję netto) wytworzoną w gospodarce można za-
pisać jako: C + I + G + NX. W rezultacie:
PKB w cenach rynkowych = C + I + G + NX.
Natomiast PKB w cenach czynników produkcji jest miarą produkcji krajowej z pomi-
nięciem podatków pośrednich (T ) i uwzględnieniem subsydiów (D):
e
PKB w cenach czynników produkcji = C + I + G + NX  T + D.
e
Ta właśnie kategoria PKB odpowiada obliczaniu PKB metodami sumowania pro-
duktów i sumowania dochodów.
Pojęciem szerszym od produktu krajowego brutto i bardziej zbliżonym do rzeczy-
wistych, agregatowych (globalnych) efektów wytwórczych w gospodarce jest pro-
dukt narodowy brutto (ang. Gross National Product  GNP).
Produkt narodowy brutto (PNB) jest miarą całkowitych dochodów osiąganych
przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług, czynni-
ków produkcji, tzn. zarówno w kraju, jak i za granicą. Inaczej mówiąc, PNB to wy-
nik, który otrzymujemy, wyrażając w złotówkach całą różnorodność dóbr i usług:
dywanów, telewizorów, jabłek, komputerów, usług fryzjerskich, helikopterów, ja-
kie Polacy wytwarzają przy użyciu własnej siły roboczej, swoich gruntów i zasobów
kapitałowych w ciągu roku.
19
PNB jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności lub pracy
za granicą (D ). Dochody netto należy rozumieć jako różnicę między dochodami
n
obywateli danego kraju uzyskanymi za granicą (D ) a odpływem dochodów z wła-
u
sności lub pracy należnych cudzoziemcom (D ). PNB można więc zapisać za pomo-
z
cą następującej tożsamości:
W przedstawionych dotychczas miarach makroekonomicznych, tj. PKB i PNB,
zakłada się, że zasoby wykorzystywane w procesach produkcji nie ulegają zuży-
ciu. W praktyce jednak stosowane do produkcji maszyny i urządzenia produkcyj-
ne podlegają ciągłemu procesowi zużycia fizycznego. Choć proces zużywania jest
stopniowy i dość powolny, to jednak każdego roku pewna część zasobu kapitału
zużywa się.
Ekonomicznym odzwierciedleniem procesu zużywania się istniejącego zasobu ka-
pitału trwałego jest amortyzacja. Zużywanie się zasobu kapitału fizycznego ozna-
cza, że część dóbr wytwarzanych w gospodarce trzeba przeznaczyć na odtworzenie
zużytego kapitału. Oznacza to, że część łącznych inwestycji tzw. inwestycji brutto
(Ib)  musi być przeznaczona na odtworzenie zużytego zasobu kapitału, zaś pozo-
stała część inwestycji  tzw. inwestycje netto (I )  może być wykorzystana na po-
n
większenie istniejącego zasobu kapitału. Zatem:
I = Ib  A,
n
gdzie: A  amortyzacja.
Pomniejszając PNB o wielkość amortyzacji środków trwałych, otrzymujemy pro-
dukt narodowy netto (PNN) w cenach rynkowych (ang. Net National Product 
NNP), co możemy zapisać:
PNN = PNB  A.
A zatem możemy powiedzieć, że PNN jest miarą ilości pieniędzy, jaką dysponuje
gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu niezbędnej ilości pienię-
dzy wystarczającej do sfinansowania amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu
kapitału na dotychczasowym poziomie. Produkt narodowy netto stanowi zwykle
89 92% produktu narodowego brutto.
Z kolei ogół dochodów wypłacanych za wykorzystanie czynników produkcji
w określonym czasie ich właścicielom wyraża dochód narodowy  DN (ang. Natio-
nal Income  NI). Należy zaznaczyć, że tymi czynnikami są: kapitał, ziemia, pra-
ca, zaś ich właściciele za korzystanie z tych czynników otrzymują odpowiednio:
procent, rentę i płacę. Z tego też względu mówimy, że dochód narodowy jest sumą
procentów, rent i płac. Dochód narodowy obliczamy, odejmując od produktu naro-
dowego netto w cenach rynkowych podatki pośrednie (T ). Zatem:
e
DN = PNN  T .
e
Dochód narodowy nie informuje jednak o tym, ile pieniędzy zarabiają konsumen-
ci. Tę pozycję rachunku ogólnonarodowego stanowią dochody osobiste (DO). Do-
20
chody osobiste (ang. Personal Income  PI) oznaczają całkowity dochód uzyskiwa-
ny przez obywateli przed opłaceniem podatków.
Wielkość dochodów osobistych oblicza się, odejmując od dochodu narodowego
nierozdzielone zyski przedsiębiorstw (NZ), podatki od dochodów przedsiębiorstw
(TP), składki na ubezpieczenia społeczne (US) oraz dodając odsetki od długów za-
ciągniętych przez podmioty niegospodarcze, tj. rząd, gminy (OD), płatności trans-
ferowe państwa, tj. renty, emerytury, zapomogi, dotacje, zasiłki (BC), a także płat-
ności transferowe przedsiębiorstw na rzecz osób prywatnych (BP).
Dochody osobiste można więc zapisać za pomocą następującej tożsamości:
DO = DN  NZ  TP  US + OD + BG + BP.
Dane o dochodach osobistych nie mówią nam jeszcze o tym, ile pieniędzy ma lud-
ność do wydania. Dochody ludności netto z powodu opodatkowania są zwykle
dużo niższe niż jej dochody całkowite. Dlatego też w systemie rachunkowości naro-
dowej operuje się często kategorią dyspozycyjnych dochodów osobistych (DDO).
Dyspozycyjne dochody osobiste (ang. Disposable Personal Income  DPI) to docho-
dy osobiste po zapłaceniu podatków, które przeznaczone są na bieżącą konsumpcję
oraz na oszczędności. Wielkość dyspozycyjnych dochodów osobistych obliczamy,
odejmując od dochodu osobistego (DO) podatki bezpośrednie płacone przez lud-
ność od osiągniętych dochodów (Td) oraz różne zobowiązania ludności (tj. grzyw-
ny, kary pieniężne, opłaty skarbowe) wpłacane do budżetu (Z0).
DDO = DO  Td  Z0.
Kategorie produktu i dochodu narodowego wskazują na wielkość produkcji wy-
tworzonej w gospodarce, lecz są mało przydatne do oceny poziomu rozwoju go-
spodarczego i stopnia dobrobytu ludności danego kraju. Do takich celów wykorzy-
stuje się PNB w przeliczeniu na jednego mieszkańca, czyli PNB . Obliczamy
per capita
go, dzieląc PNB wytworzony w danym kraju przez liczbę mieszkańców tego kraju.
Możemy mówić o nominalnym i realnym PNB na jednego mieszkańca.
Przedstawione makroekonomiczne miary wielkości produktu i dochodu w gospo-
darce nie są jednak doskonałe, ponieważ nie uwzględniają całego obszaru aktyw-
ności ekonomicznej. Wynika to z trzech podstawowych przyczyn:
 PNB uwzględnia tylko te dobra i usługi finalne, które są kupowane i sprzedawa-
ne na rynku. Jednak nie wszystkie dobra i usługi wytwarzane w gospodarce są
przedmiotem obrotu rynkowego i dlatego nie jest możliwe określenie skali ich
występowania, np. przygotowywania posiłków, prasowania odzieży, zmywa-
nia naczyń, prac związanych z domowym majsterkowaniem, pomocy sąsiedz-
kiej itp.
Pojawia się zatem pytanie, dlaczego te nierynkowe rodzaje działalności nie są
wliczane do PNB. Otóż wynika to przede wszystkim z tego, że bardzo trudno
jest ustalić wartość usług, które ludzie świadczą sobie sami, ponieważ jakość tych
usług różni się znacznie dla poszczególnych osób. Ponadto ekonomiści stwierdzi-
li, że niezmiernie trudno określić, które nierynkowe rodzaje działalności powin-
ny być uwzględnione. Być może sprzątanie mieszkania, majsterkowanie i goto-
wanie obiadu powinno być uwzględnione, ale co powiedzieć o myciu włosów?
Jeśli ta usługa świadczona jest przez fryzjera, ma określoną wartość rynkową,
lecz mało kto z nas sądzi, że dodajemy coś do produkcji krajowej, gdy myjemy
włosy.
Istnieją specyficzne działania, które traktowane są jak dobra i usług  przemyt,
narkotyki, prostytucja, unikanie płacenia ceł, praca  na czarno . Stanowią one
działalność przestępczą i nie są rejestrowane  w związku z tym nie są wliczane
21
w PNB. Ogół tych nieujawnionych  legalnych i nielegalnych  rodzajów dzia-
łalności wyłączonych z szacunków PNB, dokonywanych metodami tradycyjny-
mi tworzy tzw. gospodarkę podziemną (czarną, przestępczą). Jedynym sposobem
określenia skali wielkości efektu powstającego z tego typu aktywności gospo-
darczej jest metoda szacunkowa. Na przykład niektórzy ekonomiści szacują, że
wielkość PNB tworzona w ramach szarej strefy gospodarki sięga w niektórych
krajach 25% oficjalnie obliczanego PNB.
 Ponadto PNB nie uwzględnia również zmian ilości czasu, który pracownicy spę-
dzają przy pracy. Również wartość wolnego czasu pracownika, który niewątpli-
wie przyczynia się do ogólnego dobrobytu, nie jest uwzględniana w PNB.
 Na skutek prowadzonej działalności gospodarczej, oprócz pożądanych dóbr
i usług, wytwarzane są również produkty niepożądane, zwane społecznymi kosz-
tami lub  antydobrami . Produkty te negatywnie wpływają na jakość życia ludzi
 należą do nich np. śmieci, hałas, zanieczyszczenia środowiska naturalnego.
Z powyższych przyczyn PNB liczony w sposób tradycyjny nie jest uznawany za za-
dowalający miernik poziomu dobrobytu społecznego. W celu określenia dokład-
niejszej miary jakości życia ludzi, W. Nordhaus i J. Tobin w 1972 roku opraco-
wali koncepcję miernika, który nazwali wskaz
nikiem dobrobytu ekonomicznego netto
 DEN (ang. Net Economic Welfare  NEW).
Wskaz
nik ten koryguje PNB przez:
 pomniejszenie o szacunkową wartość wytworzonych w gospodarce niepożąda-
nych produktów, zwanych społecznymi kosztami lub  antydobrami ,
 dodanie wartości dóbr i usług o charakterze nierynkowym,
 włączenie wartości czasu wolnego.
Dobrobyt ekonomiczny netto jest więc próbą oszacowania skali tych zjawisk i włą-
czenia ich do PNB tak, aby stał się on bardziej adekwatnym miernikiem poziomu
dobrobytu w danym kraju.
Wartość dobrobytu ekonomicznego netto jest większa od PNB, natomiast tempo
jego wzrostu jest niższe niż dynamika PNB.
22
4. Mierzenie wielkości produkcji
 ujęcie nominalne i realne
Ponieważ PNB obliczany jest w cenach bieżących, inflacja zniekształca wyniki po-
równań danych z różnych okresów. Jeżeli ceny wzrosną, wówczas PNB odzwier-
ciedli inflację, przedstawiając przejaskrawiony obraz wzrostu produkcji rzeczywi-
stych dóbr i usług. Dlatego też, jeśli PNB stanowić ma rzeczywistą miarę zmian
w rozmiarach produkcji, należy wyeliminować efekt, jaki przynosi zmiana cen.
Eliminacji takiej dokonuje się przez wybór roku bazowego, z którego ceny dóbr
i usług przyjmowane są jako stałe. Oznacza to na przykład, że jeśli za rok bazowy
przyjmiemy rok 1996 i jeśli 1 kg mąki kosztował w tym roku 1,30 zł, to również
w 1999 roku wartość wyprodukowanej przez młyny mąki liczona będzie w tej sa-
mej cenie, mimo że cena ta w 1999 roku była wyższa. Produkt narodowy brutto
liczony w cenach stałych przyjęto nazywać realnym PNB, zaś produkt narodowy
brutto obliczany bez przeliczania skutków zmian cen  nominalnym PNB lub PNB
w cenach bieżących. A zatem możemy napisać, że:
Eliminacji wpływu zmiany cen na poziomie PNB w skali całej gospodarki doko-
nuje się za pomocą tzw. przelicznika (deflatora) PNB. Deflator PNB jest to stosunek
nominalnego PNB (w cenach bieżących) do realnego PNB (w cenach stałych), wy-
rażony w postaci wskaz
nika:
Deflator PNB wyraża koszt nabycia dóbr i usług finalnych, uwzględnionych w PNB
w jakimś roku w stosunku do kosztu nabycia tych samych pozycji w roku bazo-
wym. A zatem deflator PNB jest miarą przeciętnego wzrostu lub spadku cen w kra-
ju na wszystkie dobra i usługi wchodzące w skład PNB. Należy również pamiętać,
że za pomocą deflatora PNB można przeliczyć nominalny PNB na realny PNB i od-
Tabela 5
wrotnie.
Nominalny i realny produkt
Wyjaśn3
my teraz istotę deflatora PNB na przykładzie zmiany cen, jaka miała miej-
narodowy brutto
sce w okresie wielkiego kryzysu (1929 1933) w Stanach Zjednoczonych (tab. 5).
w Stanach Zjednoczonych
w latach 1929 1933
Wyszczególnienie 1929 1933
PNB w cenach bieżących (w mld USD) 104 56
Deflator PNB (1929 = 100) 100 77
PNB w cenach stałych (w mld USD)
y
ródło: Samuelson, Nordhaus,
1989: 104.
23
Z powyższych danych wynika, że nominalny PNB zmniejszył się o 46%  z 104 mld
USD w 1929 r. do 56 mld USD w 1933 roku. Jednak bez znajomości danych ilustru-
jących zachowanie się ogólnego poziomu cen dóbr i usług niemożliwe jest wycią-
gnięcie jakichkolwiek wniosków na temat fizycznych rozmiarów produkcji wytwo-
rzonej w gospodarce w tym okresie. W trzecim wierszu tabeli 5 znajduje się roz-
wiązanie tej kwestii. Przeciętnie w 1933 roku ceny w gospodarce były o około 23%
niższe niż w 1929 roku. W efekcie PNB w 1933 roku w ujęciu nominalnym (w ce-
nach bieżących), wynoszący 56 mld USD, stanowił w kategoriach realnych wartość
znacznie wyższą niż połowa 104 mld USD PNB z 1929 roku.
Natomiast w ujęciu realnym (w cenach stałych) PNB w 1933 roku spadł do 72,7 mld
USD, wskazując jednocześnie, że spadek realnego PNB był zdecydowanie niższy
niż wskazywałyby na to wielkości nominalne.
Analogiczne relacje uzyskujemy, przyjmując rok 1933 za rok bazowy (1933 = 100),
mimo że uzyskane wielkości zasadniczo różnią się (realny PNB z 1929 roku w ce-
nach z 1933 roku wyniósł 80 mld USD). Deflator PNB dla 1929 roku wynosi 130.
Na tym przykładzie widać wyraz
nie, jak ważne jest rozróżnienie między nominal-
nym i realnym PNB.
Należy jednak pamiętać, że deflator PNB nie jest liczony bezpośrednio. Bezpośred-
nio obliczany jest nominalny i realny PNB  deflator PNB uzyskujemy zaś przez
podzielenie tych dwóch kategorii. Istnieją jednak inne wskaz
niki (indeksy) ogólne-
go poziomu cen liczone w sposób bezpośredni. Dotyczy to wskaz
nika cen dóbr kon-
sumpcyjnych (ang. Consumer Price Index  CPI), nazywanego także wskaz
nikiem
cen detalicznych towarów i usług konsumpcyjnych oraz wskaz
nika cen produkcji (ang.
Producer Price Index  PPI), nazywanego także wskaz
nikiem cen hurtowych.
Do obliczania indeksu cen dóbr konsumpcyjnych w większości państw europej-
skich i w Stanach Zjednoczonych wykorzystywana jest formuła Laspeyresa, zaś do
obliczania deflatora PNB  formuła Paaschego.
Indeks Laspeyresa prezentuje zmiany wartości (cen) reprezentowanego koszyka
dóbr i usług, pochodzącego z roku podstawowego (t0):
Indeks Paaschego prezentuje zmiany wartości (cen) reprezentowanego koszyka
dóbr i usług, pochodzącego z roku objętego badaniem (t1):
gdzie:
q0  ilość produkcji w okresie podstawowym,
q1  ilość produkcji w okresie badanym,
p0  cena jednostkowa w okresie podstawowym,
p1  cena jednostkowa w okresie badanym.
W złożonym indeksie cen, w przypadku formuły Laspeyresa, wielkością rzeczywi-
stą jest Łq0p0, ponieważ określa wartość produkcji w okresie podstawowym, na-
tomiast Łq0p1 jest wielkością umowną, określającą, jaka byłaby wartość produkcji
z okresu podstawowego przy jej wycenie według cen okresu badanego. W przy-
padku formuły Paaschego wielkością rzeczywistą jest Łq1p1, natomiast Łq1p0 jest
24
wielkością umowną, określającą, jaka byłaby wartość produkcji z okresu badanego
przy jej wycenie według cen okresu podstawowego.
Jest oczywiste, że jeśli jakaś wielkość, na podstawie której obliczane są omawiane
indeksy złożone (fizycznej wielkości produkcji oraz cen) jest wielkością umowną,
to również wielkość indeksu jest wielkością umowną. Tłumaczy to zarazem fakt,
że wielkości złożonego indeksu produkcji oraz cen są różne, w zależności od zasto-
sowanej formuły rachunku, tj. formuły Laspeyresa albo formuły Paaschego. Wybór
jednej z tych formuł zależy w każdym konkretnym przypadku przede wszystkim
od potrzeb analitycznych, którym ma odpowiadać obliczony indeks złożony.
Wskaz
nik cen dóbr konsumpcyjnych jest najpowszechniejszym narzędziem pomia-
ru ogólnego poziomu cen i informuje o przeciętnych zmianach cen towarów i usług
(tj. żywności, odzieży, mieszkania, transportu, opieki lekarskiej), objętych obser-
wacją w badanym okresie w stosunku do cen z roku przyjętego za bazowy, przy
założeniu, że struktura wydatków ludności w okresie bazowym i badanym (obję-
tym obserwacją) jest identyczna. Wskaz
nik ten określa koszt utrzymania typowej
miejskiej rodziny. Ze względu na to, że ceny niektórych dóbr (np. ceny żywności,
odzieży, prądu, gazu) są dla szerszego kręgu społeczeństwa ważniejsze od cen dóbr
luksusowych (np. biżuterii, futer, willi, drogich samochodów), każdy towar posia-
da swoją wagę, która odpowiada udziałowi danego dobra w całkowitych wydat-
kach konsumpcyjnych.
Natomiast wskaz
nik cen produkcji jest wskaz
nikiem cen hurtowych i wykorzy-
stywany jest do pomiaru cen w miejscu pierwszej sprzedaży dóbr. Wskaz
nik ten
jest wykorzystywany ze względu na swoją szczegółowość, ponieważ obejmuje bar-
dzo dużą liczbę produktów (np. w Stanach Zjednoczonych PPI obejmuje ponad
3400 produktów).
Zdaniem wielu ekonomistów, wskaz
nik cen produkcji uważany jest za jeden z pod-
stawowych wskaz
ników w gospodarce, ponieważ stanowi jeden z najczulszych
wczesnych sygnałów ostrzegających o nadchodzącej inflacji i dlatego może służyć
za skuteczne narzędzie do przewidywania koniunktury gospodarczej.
Zastanówmy się zatem, czym te wskaz
niki różnią się między sobą? Otóż różnic
tych jest kilka:
 wskaz
nik cen detalicznych i wskaz
nik cen hurtowych mają znacznie węższy za-
kres niż deflator PNB i nie odzwierciedlają należycie ogólnego poziomu cen,
 deflator PNB opiera się na wagach wyrażających udział w rynkowych koszykach
dóbr bieżąco wytwarzanych, podczas gdy dwa pozostałe wskaz
niki przyjmują
proporcje strukturalne z okresu bazowego, które z czasem ulegają dezaktuali-
zacji,
 deflator PNB wyraża jedynie ceny towarów krajowych, podczas gdy wskaz
nik cen
detalicznych lub hurtowych uwzględnia również ceny towarów importowych.
25
5. Ruch okrężny produktu i dochodu
w gospodarce
Gospodarkę jako całość tworzą różne podmioty gospodarujące, tj. gospodarstwa
domowe, przedsiębiorstwa i państwo. Ich indywidualne decyzje wyznaczają łącz-
nie całkowity dochód, wydatki w gospodarce oraz ogólny poziom produkcji dóbr
i usług.
Przyjmując, że gospodarka ma charakter zamknięty (nie ma wymiany międzyna-
rodowej) i nie występuje w niej państwo, ogół dokonywanych w niej transakcji za-
chodzi między gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami. Te dwa rodza-
je podmiotów gospodarujących spotykają się na dwóch rodzajach rynków: rynku
czynników wytwórczych i rynkach produktów.
Gospodarstwa domowe, dysponując czynnikami wytwórczymi (nakładami), do-
starczają je przedsiębiorstwom na rynkach czynników wytwórczych, otrzymując
od nich dochody z tytułu świadczonych usług (płace, zyski, czynsze dzierżawne).
Z kolei przedsiębiorstwa wykorzystują te czynniki do produkcji dóbr i usług, któ-
re następnie nabywają gospodarstwa domowe na rynkach produktów za wcześniej
otrzymane dochody. W ten sposób powstaje ruch okrężny produktu i dochodu w go-
spodarce, czyli przepływ strumieni czynników wytwórczych i produktów między
podmiotami gospodarującymi w zamian za dokonywane za nie płatności.
Ruch okrężny między gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami przedsta-
wia rysunek 4.
Rysunek 4
Ruch okrężny produktu
i dochodu między
gospodarstwami domowymi
i przedsiębiorstwami
Ruch wewnętrzny na rysunku 4 ilustruje przepływ zasobów rzeczowych między
gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami, natomiast ruch zewnętrzny
ukazuje odpowiadający tym przepływom strumień płatności pieniężnych.
Z przedstawionego ruchu okrężnego między gospodarstwami domowymi i przed-
siębiorstwami wynika, że dochody gospodarstw domowych z dostarczonych czyn-
ników wytwórczych odpowiadają wydatkom na zakup produktów, a wartość wy-
tworzonych produktów odpowiada wydatkom gospodarstw domowych na ich za-
kup i tym samym jest równa uzyskanym dochodom z czynników wytwórczych.
Omawiany schemat ruchu okrężnego jest uproszczeniem rzeczywistości, ponieważ
nie uwzględnia wielu właściwości i zjawisk występujących w rzeczywistym świe-
cie, np. sytuacji gdy przedsiębiorstwa przeznaczają część otrzymanych czynników
26
wytwórczych na inwestycje, bądz
gdy gospodarstwa domowe nie wydają całych
swoich dochodów na zakup dóbr i usług, ponieważ część oszczędzają.
Gdy do omawianego poprzednio ruchu okrężnego (rys. 4) wprowadzimy dwa ro-
dzaje strumieni  inwestycje i oszczędności, wówczas przybliżymy się do rzeczy-
wistości gospodarczej (rys. 5). Zaczn3
my jednak od wyjaśnienia pojęcia inwestycji
i oszczędności. Otóż inwestycje są to zakupy nowych dóbr kapitałowych (np. ma-
szyn, urządzeń) przez przedsiębiorstwa, w celu prowadzenia i zwiększania produk-
cji, a także zapasy surowców, półfabrykatów oraz produktów końcowych wykorzy-
stywanych do produkcji. Oszczędności natomiast stanowią tę część dochodu gospo-
darstw domowych, która nie została przeznaczona na zakup dóbr i usług.
Rysunek 5
Ruch okrężny produktu
Ruch wewnętrzny w dalszym ciągu ilustruje przepływy zasobów rzeczowych mię-
i dochodu między
dzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami. Z dostarczonych przez go-
gospodarstwami domowymi
spodarstwa domowe czynników wytwórczych przedsiębiorstwa wytwarzają pro-
i przedsiębiorstwami
dukty konsumpcyjne, których odbiorcami są gospodarstwa domowe oraz produk-
z uwzględnieniem inwestycji
ty inwestycyjne dla innych przedsiębiorstw. Natomiast ruch zewnętrzny w dalszym
i oszczędności
ciągu obejmuje odpowiadający przepływom zasobów rzeczowych strumień płat-
ności pieniężnych. Część dochodów czynników wytwórczych gospodarstw domo-
wych przeznaczona jest na zakup dóbr i usług konsumpcyjnych, a część odkładana
jest w postaci oszczędności na przyszłe zakupy.
Przedsiębiorstwa uzyskują dochody również dzięki wydatkom inwestycyjnym in-
nych przedsiębiorstw, przeznaczonym na produkty inwestycyjne. W rezultacie
oszczędności stanowią odpływ dochodów z ruchu okrężnego w gospodarce, nato-
miast wydatki na inwestycje są utożsamiane z przypływem dochodów.
Zależności z rysunku 5 można przedstawić w postaci równań. Jeżeli wartość PKB,
która jest równoznaczna z wartością dochodów gospodarstw domowych, oznaczy-
my symbolem Y, wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych  C, zaś oszczęd-
ności  S, wówczas otrzymamy:
S = Y  C lub Y = C + S.
Ponadto:
Y = C + I,
a zatem:
Y = C + S = C + I.
27
W związku z tym wielkość odpływów (oszczędności) zrównuje się z wielkością
przypływów (inwestycji), czyli:
S = I.
Oznacza to, że w ruchu zewnętrznym wszystkie wydatki na konsumpcję, uwidocz-
nione w górnej części rysunku 5, trafiają ponownie do gospodarstw domowych jako
dochody, co zostało przedstawione w dolnej części rysunku. A zatem każdy wyda-
tek inwestycyjny przedsiębiorstw znajduje swój odpowiednik w dopływie do gospo-
darstw domowych dochodów, będących nadwyżką ponad ich wydatki konsumpcyj-
ne. Ze względu na to, że oszczędności definiowane są jako nadwyżka dochodów nad
konsumpcją, inwestycje i oszczędności muszą być zawsze sobie równe.
Mechanizm zmiany odpływu (czyli oszczędności gospodarstw domowych) w ich
przypływ (czyli wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw) związany jest z funkcjo-
nowaniem w gospodarce instytucji finansowych, np. banków, które zmieniają
oszczędności gospodarstw domowych (tzw. pieniądz pasywny) w pieniądz inwe-
stycyjny, trafiający do przedsiębiorstw w postaci przypływu do ruchu okrężnego
dochodu w gospodarce.
Ostatnim etapem naszej analizy, jest włączenie państwa do ruchu okrężnego (rys. 6).
Rysunek 6
Ruch okrężny dochodu między
Dochody państwa pochodzą przede wszystkim z podatków od osiągniętych docho-
gospodarstwami domowymi,
dów (podatki bezpośrednie  Td) oraz z podatków płaconych w cenie nabywanych
przedsiębiorstwami i państwem
produktów (podatki pośrednie  T ), które płacą zarówno gospodarstwa domowe,
e
jak i przedsiębiorstwa.
Środki uzyskane dzięki podatkom przeznaczone są na finansowanie dwóch grup
wydatków państwa. Po pierwsze wydatki państwa na dobra i usługi (G) obejmują
zakupy produktów (dóbr i usług), wydatki na administrację publiczną (np. płace
pracowników administracji rządowej), bezpieczeństwo publiczne (zakup sprzętu
dla wojska i policji), ochronę środowiska, nakłady inwestycyjne na budowę dróg,
szpitali itp. Z drugiej jednak strony, państwo ponosi również wydatki związane
z finansowaniem płatności transferowych i zasiłków (B), do których zaliczamy np.
renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, różnego rodzaju subwencje dla przed-
siębiorstw prywatnych i państwowych. Należy jednak pamiętać, że płatności trans-
ferowe nie powiększają wartości żadnego rodzaju produktów, jedynie są redystry-
bucją już istniejących dochodów.
Niektóre spośród nowych strumieni, jakie powstały w wyniku wprowadzenia pań-
stwa do ruchu okrężnego (np. płatności transferowe i podatki bezpośrednie), nie
28
mają swojego odzwierciedlenia w wielkości tworzonego produktu, wpływają nato-
miast na przebieg strumienia pieniężnego w gospodarce.
Dochody gospodarstw domowych otrzymywane od przedsiębiorstw z tytułu do-
starczonych czynników wytwórczych zostają powiększone o wypłaty transferowe
pochodzące od państwa i pomniejszone o podatki bezpośrednie pobierane przez
państwo. W rezultacie gospodarstwa domowe dostają do dyspozycji tylko dochód,
który mogą przeznaczyć na konsumpcję i oszczędności. A zatem:
DDO = C + S.
Dyspozycyjny dochód osobisty (DDO) można obliczyć w następujący sposób:
DDO = Y + B  T ,
e
gdzie: Y  PKB w cenach czynników produkcji.
Uwzględniając teraz oszczędności (S), rozumiane jako wielkość dyspozycyjnych
dochodów osobistych, które nie zostały przeznaczone przez gospodarstwa domo-
we na konsumpcję, otrzymujemy:
S = (Y + B  T )  C.
e
W rezultacie, w ruchu okrężnym całkowite odpływy mają postać:
S + Td + T ,
e
zaś całkowite przypływy wynoszą:
I + G + B.
Ponieważ wyrażenia te są tożsame, możemy powiedzieć, że:
S + Td + T = I + G + B.
e
Należy pamiętać, że łączne odpływy (lewa strona równania) muszą być równe łącz-
nym przypływom (prawa strona równania) (por. Zalega, Krakowińska, Nowak,
Skrzypczak, 2002).
29
6. Globalny popyt i globalna podaż
Jak wyjaśniliśmy wcześniej, makroekonomia zajmuje się analizowaniem danych
liczbowych odnoszących się do gospodarki rozumianej jako całość. Z tego też
względu dane te są określane mianem danych zagregowanych (całościowych, glo-
balnych). Wszystkie nabywane dobra muszą pochodzić od jakiegoś sprzedawcy,
a to oznacza, że ogólny poziom wydatków lub popytu określa wielkość gospodarki.
Przyjrzyjmy się zatem gospodarce od jej strony popytowej.
Zagregowany popyt (ang. Aggregate Demand  AD) jest to zależność między całko-
witą ilością dóbr i usług (czyli wielkością realnego PKB, jaką podmioty gospodar-
cze, tj. gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd chcą nabyć w danym okre-
sie) a poziomem cen.
A zatem zagregowany popyt określa zapotrzebowanie zgłaszane przez wszystkie
podmioty rynkowe w danym okresie na całość dóbr i usług wytworzonych w go-
spodarce, przy ogólnym poziomie ich cen (zagregowanego popytu nie należy iden-
tyfikować z omawianym w mikroekonomii popytem rynkowym na dany produkt
lub usługę, ponieważ przedstawia on zapotrzebowanie wszystkich konsumentów
na określony produkt przy danej cenie i w danym okresie). W związku z tym za-
gregowany popyt oblicza się, dodając następujące składniki:
AD = C + I + G + NX,
gdzie:
C  wydatki konsumpcyjne,
I  wydatki inwestycyjne,
G  wydatki rządowe,
NX  eksport netto.
Najważniejszym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się zagregowanego po-
pytu są wydatki konsumpcyjne. Obejmują one wydatki na żywność, odzież i obu-
wie, utrzymanie i wyposażenie mieszkania, transport i łączność, kulturę, zdrowie,
wypoczynek itp.
Pojawia się zasadnicze pytanie: Jakie czynniki wyznaczają wielkość wydatków kon-
sumpcyjnych? Odpowiedz
na nie jest dosyć skomplikowana, ponieważ wpływ na
to ma wiele czynników  np. styl życia, aktualny i przewidywany dochód, zamoż-
ność (zmagazynowany dochód), dostępność kredytów, podatki, stopy procentowe
i wydatki rządowe, a także polityka rządu i dostępność towarów. Jednakże najważ-
niejszym czynnikiem jest poziom dochodu narodowego  wydatki konsumpcyjne
rosną/maleją wraz ze wzrostem/spadkiem dochodu narodowego.
Kolejnym istotnym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się zagregowane-
go popytu są wydatki inwestycyjne podejmowane przez przedsiębiorstwa na pod-
stawie przewidywanych zysków, jakie mogą one przynieść. Inwestycje dokonywa-
ne przez przedsiębiorstwa przyczyniają się do zwiększenia mocy produkcyjnych
w przyszłości, co w efekcie ma wpływ na tempo wzrostu gospodarczego.
Na wielkość inwestycji realizowanych w gospodarce wpływa wiele różnych czynni-
ków. Do najważniejszych należą: postęp naukowo-techniczny, oczekiwana realna
stopa procentowa, oczekiwania dotyczące rentowności przyszłej produkcji, poziom
dochodu narodowego oraz polityka podatkowa rządu.
30
Wydatki rządowe obejmują nakłady na obronę narodową, oświatę, kulturę, służ-
bę zdrowia itp. i wywierają istotny wpływ na zagregowany popyt, zarówno bezpo-
średnio  przez zakupy dokonywane przez rząd, jak i pośrednio  przez opodat-
kowanie gospodarstw domowych i przedsiębiorstw.
Eksport netto jest również jedną z podstawowych części zagregowanego popytu.
Jeśli jest on ujemny, to przyczynia się do spadku wydatków ponoszonych w gospo-
darce, natomiast jeśli jest dodatni  zwiększa te wydatki.
W ujęciu graficznym zagregowany popyt może być pokazany jako krzywa o nachy-
leniu ujemnym, która pokazuje odwrotną zależność między poziomem cen a real-
nym dochodem narodowym (liczonym w cenach stałych) w danym okresie (rys. 7).
Obniżenie poziomu cen z P1 do P0 powoduje wzrost
z Y0 do Y1 realnego dochodu narodowego, czyli cał-
kowitego zapotrzebowania na produkty zgłaszane
przez podmioty rynkowe, tj. gospodarstwa domo-
we, przedsiębiorstwa i państwo. Natomiast wzrost
poziomu cen z P0 do P1 przyczynia się do spadku
całkowitego popytu na dobra i usługi z Y1 do Y0.
Negatywne (ujemne) nachylenie krzywej zagrego-
wanego popytu jest ściśle związane z oddziaływa-
niem zmiany cen na realną wartość majątku ludzi.
Spadek poziomu cen w gospodarce powoduje, że
wzrasta realna zamożność ludzi, w wyniku czego
będą oni mogli nabyć więcej dóbr i usług. Nato-
miast wzrost ogólnego poziomu cen prowadzi do
ograniczenia wielkości zapotrzebowania zgłaszanego w gospodarce. A zatem zmia-
Rysunek 7
ny poziomu cen powodują zmiany wielkości zagregowanego popytu i prowadzą do
Krzywa zagregowanego popytu
ruchu wzdłuż krzywej zagregowanego popytu (rys. 7). Natomiast czynniki wpły-
wające na wielkość wydatków ponoszonych przez
podmioty rynkowe determinują zmiany zagrego-
wanego popytu. Zaliczamy do nich zmiany realne-
go dochodu, oczekiwania dotyczące inflacji, real-
ne stopy procentowe oraz politykę fiskalną i mo-
netarną. Determinanty te nazywamy czynnikami
pozacenowymi, powodującymi przesunięcie całej
krzywej zagregowanego popytu (rys. 8).
Wzrost zagregowanego popytu oznacza przesunię-
cie krzywej zagregowanego popytu na prawo 
z AD0 do AD1, w wyniku czego każdej cenie odpo-
wiadać będzie zwiększenie realnego dochodu na-
rodowego. Z kolei spadek zagregowanego popytu
powoduje przesunięcie całej krzywej zagregowa-
nego popytu w lewo  z AD0 do AD2, co oznacza,
że każdej cenie odpowiadać będzie zmniejszenie
Rysunek 8
całkowitej wielkości produkcji.
Zmiana zagregowanego popytu
Reasumując, ilość dóbr i usług, jaką podmioty rynkowe chcą nabyć, zależy od po-
ziomu cen i poziomu całkowitych wydatków w gospodarce. Zmiany poziomu cen
powodują ruch wzdłuż krzywej zagregowanego popytu, zaś zmiany całkowitych
wydatków  przesunięcie całej krzywej. Przyjrzyjmy się teraz podażowej stronie
gospodarki.
Zagregowana podaż (ang. Aggregate Supply  AS) prezentuje zależność między ogól-
nym poziomem cen a całkowitą ilością dóbr i usług, jaka została wytworzona w go-
spodarce w danym okresie.
31
Wśród ekonomistów nie ma zgodności co do kształtu krzywej zagregowanej poda-
ży. Zwolennicy ekonomii klasycznej uważają, że krzywa zagregowanej podaży jest
pionowa (równoległa do osi rzędnych), zaś keynesiści wychodzą z założenia, że jest
ona pozioma (równoległa do osi odciętych).
Klasycy w swoich założeniach przyjmowali, że w krótkim okresie występuje pełne
wykorzystanie wszystkich czynników wytwórczych (a zatem zakładali pełne za-
trudnienie i brak przymusowego bezrobocia), co oznaczało osiąganie potencjalne-
go PKB.
W długim horyzoncie czasowym potencjalny PKB
(Y*) mógł wzrastać na skutek postępu technicz-
nego, wzrostu inwestycji, odkryć nowych surow-
ców, postępu technicznego, a także wzrostu licz-
by ludności. W krótkim czasie krzywa zagregowa-
nej podaży była doskonale sztywna (nieelastycz-
na) i przyjmowała postać prostej pionowej (rys. 9).
Z tego też względu wzrost popytu musiał powodo-
wać tylko wzrost cen, bez jakiegokolwiek wzrostu
podaży, ponieważ w krótkim okresie taki wzrost
podaży był po prostu niemożliwy.
Natomiast Keynes, na podstawie przeprowadzo-
nych przez siebie badań, wykazał, że pełne wyko-
rzystanie czynników wytwórczych jest nierealne,
ponieważ w gospodarce istnieje przymusowe bezrobocie oraz niepełne wykorzy-
Rysunek 9
stanie zdolności wytwórczych gospodarki, co powoduje, że osiągany PKB (Y) jest
Krzywa zagregowanej podaży
mniejszy niż potencjalny PKB (Y*) i że istnieje możliwość jego zwiększenia w krót-
według klasyków
kim okresie.
Wykazał on, że krzywa zagregowanej podaży nie może przyjmować postaci prostej
pionowej. Oznacza to, że zwiększenie popytu spowoduje wzrost cen i zwiększenie
podaży. Nasuwa się tu jednak podstawowe pytanie: Który z tych efektów będzie
dominował  efekt wzrostu podaży czy też wzrostu cen? W przypadku dominacji
efektu zwiększenia podaży, krzywa zagregowanej podaży będzie wysoce elastyczna
i kształt krzywej będzie bardziej płaski.
Przy stosunkowo niskim poziomie PKB, bardziej
oddalonym od poziomu potencjalnego PKB, efekt
zwiększenia podaży będzie silniejszy. Natomiast
im bardziej PKB będzie zbliżał się do potencjalnego
PKB, tym bardziej będzie wzrastał efekt podniesie-
nia cen. W rezultacie krzywa zagregowanej podaży
będzie przybierała kształt bardziej strony, zaś ela-
styczność cenowa podaży będzie malała (rys. 10).
Współczesna teoria zagregowanej podaży zakłada, że
produkcja wzrośnie jedynie wtedy, gdy ludzie uznają
istnienie jakiegoś realnego lub wyobrażonego bodz
-
ca (na przykład wzrostu cen), do rozszerzania pro-
dukcji (Kamerschen, McKenzie, Nardinelli, 1992:
349). Założenie takie przedstawia krótkookresowa
krzywa zagregowanej podaży (SAS) (rys. 11).
Rysunek 10
Krzywa zagregowanej podaży
Krzywa ta ilustruje założoną dodatnią (pozytywną) zależność między poziomem
według Keynesa
cen w gospodarce a całkowitą produkcją dóbr i usług w danym okresie. A zatem
wzrost poziomu cen z P0 do P1 powoduje wzrost realnego dochodu narodowego
z Y1 do Y2. Natomiast spadek poziomu cen z P1 do P0 przyczynia się do spadku cał-
kowitej wielkości produkcji z Y2 do Y1.
32
Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży opie-
ra się na iluzji pieniężnej. Wzrost poziomu cen odbie-
rany jest mylnie  zarówno przez gospodarstwa do-
mowe, jak i przedsiębiorstwa  jako wzrost realny.
Przedsiębiorstwa, przekonane początkowo o realnym
wzroście osiąganych dochodów ze sprzedaży wytwo-
rzonych dóbr i usług, zwiększają produkcję. Jednak-
że po upływie pewnego czasu zauważają, że wzrosły
również ceny czynników wytwórczych wykorzysty-
wanych w procesie produkcji. A zatem orientują się,
że realnie nic nie zyskują, co w konsekwencji przyczy-
nia się do ograniczenia produkcji.
Podobnie zachowują się gospodarstwa domowe 
wzrost płac odczytują jako wzrost własnych docho-
Rysunek 11
dów, co skłania je do rezygnacji z czasu wolnego na rzecz czasu pracy (bardziej ce-
Krótkookresowa krzywa
nią sobie czas pracy od czasu wolnego). Nie zauważają jednak, że wzrost ich płac
zagregowanej podaży
został skompensowany przez wzrost cen nabywanych przez nich dóbr i usług. Po
pewnym czasie, gdy stwierdzają, że realnie nic nie zyskują, ich motywacja do wy-
dłużania czasu pracy maleje.
Stopień zależności zmiany całkowitej wielkości pro-
dukcji od zmiany poziomu cen w gospodarce zależy
od wielu czynników, a mianowicie od:
 dostępności niewykorzystanych czynników wy-
twórczych,
 wielkości i skali iluzji pieniężnej,
 łatwości uruchomienia czynników wytwórczych
w sytuacji wzrostu cen,
 zakresu regulacji płac i cen w gospodarce.
Krótkookresowa krzywa zagregowanej podaży, od-
zwierciedlająca wszystkie te zmienne, może przyjmo-
wać różne kształty  w zależności od stanu gospo-
darki narodowej (rys. 12).
Rysunek 12
Podczas recesji czynniki wytwórcze (ludzie, urządzenia, maszyny, surowce) nie są
Krótkookresowa krzywa
wykorzystywane, stosunkowo niewielki wzrost poziomu cen może więc spowo-
zagregowanej podaży
dować istotny wzrost produkcji krajowej. W efekcie zagregowana krzywa podaży
w zależności od stanu
przyjmuje kształt prostej poziomej.
gospodarki narodowej
W okresie ożywienia, gdy gospodarka funkcjonuje przy prawie pełnym wykorzy-
staniu czynników wytwórczych, wielkość produkcji krajowej może być zwiększo-
na, ale wzrostowi produkcji towarzyszy również wzrost poziomu cen. Oznacza to,
że krzywa zagregowanej podaży w okresie ożywienia ma dodatnie (pozytywne)
nachylenie. W sytuacji gdy gospodarka osiągnie poziom pełnego wykorzystania
czynników wytwórczych, krzywa zagregowanej podaży przyjmuje kształt prostej
pionowej. W rezultacie wszystkie czynniki wytwórcze są wykorzystane, zaś każda
próba zwiększenia produkcji prowadzi jedynie do wzrostu poziomu cen.
W długim okresie wzrost poziomu cen nie wpływa na poziom całkowitej wielko-
ści produkcji. Z tego też względu wielu ekonomistów dowodzi, że długookresowa
krzywa zagregowanej podaży jest pionowa (rys. 13).
Długookresowa krzywa zagregowanej podaży (LAS) jest zbiorem punktów obrazują-
cych założoną, stałą relację między poziomem cen a realnym dochodem narodo-
wym, utożsamianym z całkowitą produkcją dóbr i usług w dłuższym okresie.
33
Wzrost poziomu cen z P0 do P1 może spowodować
w krótkim okresie zwiększenie całkowitej produkcji
dóbr i usług z Y1 do Y2 (efekt iluzji pieniężnej). Jed-
nakże w długim okresie, gdy gospodarstwa domowe
i przedsiębiorstwa zrozumieją, że realnie nic nie zy-
skały, podaż wielu czynników wytwórczych zmniej-
sza się, przesuwając krótkookresową krzywą zagrego-
wanej podaży w lewo  z SAS1 do SAS3  w kierun-
ku wyjściowego poziomu realnej produkcji Y1. W re-
zultacie ceny mogą wzrosnąć do poziomu P2, nato-
miast produkcja krajowa, czyli realny dochód naro-
dowy, nie zmieni się (Y1), co jednoznacznie wskazuje
na to, że długookresowa krzywa zagregowanej poda-
ży (LAS) przyjmuje kształt prostej pionowej.
Rysunek 13
Wzajemne oddziaływanie zagregowanego popytu i zagregowanej podaży kreuje
Długookresowa krzywa
procesy gospodarcze, których ostatecznym rezultatem jest krótko- i długookreso-
zagregowanej podaży
wa równowaga makroekonomiczna.
Równowaga makroekonomiczna w krótkim czasie
(rys. 14) występuje w punkcie przecięcia się krzywej
zagregowanego popytu (AD) z krótkookresową krzy-
wą zagregowanej podaży (SAS), przy poziomie cen P0
i poziomie realnego dochodu narodowego Y2.
Przy poziomie cen wyższym od P0, zagregowana po-
daż przewyższa zagregowany popyt na dobra i usługi,
co w efekcie prowadzi do spadku cen w gospodarce.
Natomiast przy poziomie cen niższym niż P0 (np. P2),
zagregowana podaż jest mniejsza niż zagregowany
popyt na dobra i usługi. W efekcie poziom cen pod-
niesie się do P0, zaś gospodarka uzyska równowagę
w punkcie E0.
W długim czasie (rys. 15), gdy rząd obniża podatki,
Rysunek 14
zwiększa wydatki lub zasób pieniądza (mówimy wówczas, że realizuje ekspansyw-
Krótkookresowa równowaga
ną politykę fiskalną i monetarną), przyczynia się do wzrostu całkowitych planowa-
makroekonomiczna
nych wydatków, czego rezultatem jest przesunięcie krzywej zagregowanego popytu
z AD1 do AD2. W wyniku tego punkt równowagi makroekonomicznej przesunie się
z E0 do E1, całkowita wielkość produkcji zwiększy się
z Y1 do Y2, zaś poziom cen wzrośnie z P0 do P1.
W długim okresie krzywa zagregowanej podaży na
skutek wygaśnięcia iluzji pieniężnej przesunie się
w lewo  z SAS1 do SAS2. W wyniku tego punkt
równowagi makroekonomicznej przemieści się z E1
do E2, czyli z powrotem do pierwotnego poziomu
równowagi realnego dochodu narodowego, utożsa-
mianego z całkowitą produkcją Y1, lecz przy jeszcze
wyższym poziomie cen, wynoszącym P2.
Rysunek 15
Długookresowa równowaga
makroekonomiczna
34
Słownik
Amortyzacja  roczny procentowy odpis od wartości pierwotnej nabywanego ka-
pitału rzeczowego (np. maszyny), który odpowiada założonemu rocznemu zużyciu
fizycznemu; utrata wartości kapitału na skutek jego zużycia.
Bezrobocie  liczba osób zarejestrowanych jako poszukujące pracy i jednocześnie
niezatrudnione. Zgodnie z Ustawą z 6 grudnia 1996 r. o zmianie ustawy o zatrud-
nieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz o zmianie niektórych ustaw (DzU nr
147, poz. 687), bezrobocie określane jest jako zjawisko polegające na powstaniu
nadmiaru siły roboczej w stosunku do zgłoszonego przez gospodarkę zapotrzebo-
wania, w wyniku czego część osób w wieku produkcyjnym, zdolnych i skłonnych
do pracy nie może znalez
ć zatrudnienia.
Bezrobotny  osoba w wieku produkcyjnym, zdolna i gotowa do podjęcia pracy,
lecz pozostającą bez pracy mimo poszukiwania jej. Zgodnie z Ustawą z 6 grud-
nia 1996 r. o zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu oraz
o zmianie niektórych ustaw (DzU nr 147, poz. 687), za bezrobotną uznaje się oso-
bę niezatrudnioną (na podstawie stosunku pracy, stosunku służbowego lub umowy
o pracę nakładczą) i niewykonującą innej pracy zarobkowej (na podstawie umowy
agencyjnej, umowy-zlecenia, umowy o dzieło lub w okresie członkostwa w rolni-
czej spółdzielni produkcyjnej lub spółdzielni kółek rolniczych), zdolną i gotową do
podjęcia pracy w pełnym wymiarze godzin obowiązującym w danym zawodzie lub
służbie, zarejestrowaną we właściwym dla miejsca zameldowania rejonowym urzę-
dzie pracy, jeżeli:
 ukończyła 18 lat (z wyjątkiem młodocianych absolwentów),
 kobieta nie ukończyła 60 lat, a mężczyzna 65 lat,
 nie nabyła prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej,
 nie podjęła pozarolniczej działalności gospodarczej,
 nie uzyskuje miesięcznie dochodów podlegających opodatkowaniu podatkiem
dochodowym od osób fizycznych (innych niż z pracy) w wysokości przekracza-
jącej połowę najniższego wynagrodzenia,
 nie jest osobą tymczasowo aresztowaną lub nie odbywa kary pozbawienia wol-
ności.
Cykl koniunkturalny (gospodarczy)  okresowe i w miarę regularne wahania pro-
dukcji i zatrudnienia czynników wytwórczych. Cykle uwidaczniają się w zmianach
występujących w PNB, bezrobociu, cenach i zyskach. Główną cechą cykli gospo-
darczych jest ich rytmiczność i to, że  mimo posiadania wielu cech wspólnych
 nigdy nie przebiegają dokładnie tak samo. Czas trwania cykli również jest zróż-
nicowany. Klasyczny cykl koniunkturalny składa się z czterech podstawowych faz:
recesji (kryzysu), depresji (dna koniunkturalnego), ożywienia i rozkwitu (boomu,
szczytu koniunkturalnego).
Deflacja  ciągły spadek ogólnego poziomu cen. Deflacja powoduje zmniejszenie
ilości pieniędzy w obiegu, co prowadzi do powstania nadwyżki globalnej podaży
nad globalnym efektywnym popytem, tzw. luki deflacyjnej.
Deflator PNB  miara przeciętnego wzrostu lub spadku cen w kraju na wszystkie
dobra i usługi wchodzące w skład produktu narodowego. Za pomocą deflatora
można przeliczyć nominalny produkt narodowy brutto (PNB) na realny produkt
narodowy brutto (rPNB).
35
Dobra finalne  dobra, które nabywane są przez ostatecznych użytkowników i któ-
re nie są przeznaczone do dalszej obróbki (np. buty, telewizory, meble itp.).
Dobra pośrednie  dobra nabywane w celu dalszej obróbki, do wytwarzania innych
dóbr i do dalszej sprzedaży. Przykładem takich dóbr może być mąka, z której wy-
pieka się chleb, skóry zwierzęce, z których wyrabia się buty, drewno, z którego wy-
twarza się meble itp.
Dobrobyt ekonomiczny netto  miara jakości życia ludzi opracowana w 1972 roku
przez W. Nordhausa i J. Tobina. Wskaz
nik ten koryguje PNB przez:
 pomniejszenie o szacunkową wartość wytworzonych w gospodarce niepożąda-
nych produktów, zwanych społecznymi kosztami lub antydobrami,
 dodanie wartości dóbr i usług o charakterze nierynkowym (np. zmywania na-
czyń, prac związanych z domowym majsterkowaniem, pomocy sąsiedzkiej
itp.),
 włączenie wartości czasu wolnego.
Dochód narodowy  jeden ze sposobów mierzenia poziomu aktywności produkcyj-
nej w makroekonomii. Można zdefiniować go jako produkt narodowy netto po-
mniejszony o podatki pośrednie (takie jak cła, akcyzy, opłaty za dokumenty rządo-
we) płacone przez przedsiębiorstwa oraz inne płatności niepodatkowe.
Dochody netto z tytułu własności lub pracy za granicą  różnica między dochodami
obywateli danego kraju uzyskanymi za granicą (D ) a odpływem dochodów z wła-
u
sności lub pracy należnych cudzoziemcom (D ).
z
D > D => PNB > PKB
u z
D < D => PNB < PKB
u z
D = D => PNB = PKB
u z
Globalna podaż (zagregowana podaż)  łączna ilość towarów, jaką producenci decy-
dują się wytworzyć w danych warunkach i dostarczyć na rynek; założona dodatnia
zależność między ogólnym poziomem cen a globalną produkcją wytworzoną w da-
nym okresie. Na globalną podaż wpływa przede wszystkim cena, która powoduje
zmianę wielkości globalnej podaży oraz czynniki pozacenowe powodujące zmianę
globalnej podaży, do których zaliczamy: zasoby pracy ludzkiej, nagromadzony i za-
inwestowany kapitał, zasoby surowcowe, postęp techniczny, poziom technologicz-
ny, oczekiwania dotyczące przyszłej inflacji, czynniki instytucjonalne wpływające
na efektywność wykorzystania dostępnych czynników wytwórczych.
Globalny popyt (zagregowany popyt)  zależność między całkowitą ilością dóbr
i usług, jaką gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd chcą nabyć, a pozio-
mem cen mierzonym deflatorem PNB w określonym czasie. Oznacza to, że global-
ny popyt mierzy łączne wydatki dokonywane przez różne podmioty gospodarcze,
np. na pralki kupowane przez konsumentów, maszyny nabywane przez przedsię-
biorstwa itp. Na globalny popyt wpływa przede wszystkim cena, która powoduje
zmianę jego wielkości oraz czynniki pozacenowe powodujące jego zmianę, do któ-
rych zaliczamy: zmiany realnego dochodu, oczekiwania dotyczące inflacji, realne
stopy procentowe, politykę monetarną i fiskalną.
Iluzja pieniężna  proces polegający na tym, że wzrost poziomu cen odbierany jest
mylnie  zarówno przez gospodarstwa domowe, jak i przedsiębiorstwa  jako re-
alny wzrost.
Indeks Laspeyresa  wzór prezentujący zmiany wartości (cen) reprezentowanego
koszyka dóbr i usług pochodzącego z roku podstawowego (t0):
36
gdzie q0  ilość produkcji w okresie podstawowym, q1  ilość produkcji w okresie
badanym, p0  cena jednostkowa w okresie podstawowym, p1  cena jednostko-
wa w okresie badanym.
Indeks Laspeyresa wykorzystywany jest w większości państw europejskich i w Sta-
nach Zjednoczonych do obliczania indeksu cen dóbr konsumpcyjnych.
Indeks Paaschego  wzór prezentujący zmiany wartości (cen) reprezentowanego
koszyka dóbr i usług, pochodzącego z roku objętego badaniem (t1):
gdzie q0  ilość produkcji w okresie podstawowym, q1  ilość produkcji w okresie
badanym, p0  cena jednostkowa w okresie podstawowym, p1  cena jednostko-
wa w okresie badanym.
Indeks Paaschego wykorzystywany jest przede wszystkim od obliczania deflatora
PNB.
Indeksacja (korekta inflacyjna)  system zawierania umów sprawiający, że płatności
dostosowywane są w górę lub w dół, w zależności od wzrostu lub spadku ogólnego
poziomu cen, tak aby ich realna wartość stała się niezależna od inflacji. Indeksa-
cja płac oznacza dostosowanie wynagrodzeń do wzrostu kosztów utrzymania, czy-
li polega na podnoszeniu płacy pracownika w powiązaniu ze zmiennymi czynnika
ekonomicznego, takimi jak wzrost kosztów utrzymania lub wzrost cen dóbr kon-
sumpcyjnych. Po raz pierwszy powiązanie wzrostu płac ze wskaz
nikiem kosztów
utrzymania zastosowano w 1921 roku w Luksemburgu.
Inflacja  proces wzrostu ogólnego poziomu cen i kosztów w gospodarce.
Koniunktura gospodarcza  wszelkie zmiany aktywności gospodarczej przejawia-
jące się w zmianach podstawowych wskaz
ników ekonomicznych, takich jak PKB,
inwestycje, konsumpcja, wskaz
niki bezrobocia i inflacji. Koniunktura gospodarcza
odzwierciedla cykliczny przebieg procesu gospodarowania i odnosi się zarówno do
stanu, jak i do dynamiki zjawisk i procesów gospodarczych.
Krzywa globalnej (zagregowanej) podaży  krzywa pokazująca graficznie zależność
między łączną ilością towarów, jaką producenci decydują się wytworzyć i dostarczyć
na rynek a różnym poziomem cen. Krzywa ta (określamy ją symbolem AS) ilustruje
rozmiary produkcji oferowanej przez wszystkie firmy przy każdym poziomie cen.
Krzywa globalnej podaży długookresowa  zbiór punktów obrazujących założoną sta-
łą relację między poziomem cen a realnym dochodem narodowym, utożsamianym
z całkowitą produkcją dóbr i usług w dłuższym czasie.
Krzywa globalnej podaży krótkookresowa  krzywa prezentująca założenie, według
którego produkcja wzrośnie jedynie wtedy, gdy ludzie uznają istnienie jakiegoś re-
alnego lub wyobrażonego bodz
ca (np. wzrost cen) do rozszerzenia produkcji.
Krzywa globalnego (zagregowanego) popytu  krzywa posiadająca negatywne (ujem-
ne) nachylenie, ponieważ odzwierciedla odwrotną zależność między ogólnym
poziomem cen a globalnym popytem, czyli realnym dochodem narodowym. Jej
kształt jest rezultatem wpływów zmiany cen na stopy procentowe i na realną war-
tość bogactwa posiadanego przez ludzi.
Krzywa Phillipsa  krzywa o nachyleniu negatywnym (ujemnym), przedstawiająca
zależności między stopą inflacji a stopą bezrobocia.
Luka PNB  odchylenie rzeczywistego PNB (tzn. faktycznie osiągniętej wielkości
PNB w danym okresie) od potencjalnego PNB (tzn. występującego w warunkach
pełnego zatrudnienia) mierzonego w procentach.
37
Makroekonomia  dział ekonomii zajmujący się badaniem gospodarki narodowej
jako całości.
Naturalna stopa bezrobocia  stopa bezrobocia, przy której rynki pracy i rynki pro-
duktów znajdują się w równowadze  gdy siły mające wpływ na wzrost lub spadek
cen i płace równoważą się.
Prawo Okuna  formuła użyta po raz pierwszy przez Arthura Okuna do opisu skut-
ków polityki makroekonomicznej, która w przybliżeniu oddaje stosunek między
stopą bezrobocia a realnym PNB. Prawo to mówi, że na każdy procent, o jaki stopa
bezrobocia jest większa od naturalnej stopy bezrobocia, realny PNB jest niższy od
potencjalnego PNB o 2,5%. Prawo Okuna jest określane wzorem:
gdzie Y  realny PNB, Y  potencjalny PNB, b  stopa bezrobocia, b  natu-
p n
ralna stopa bezrobocia.
Produkt krajowy brutto (PKB)  suma wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez
czynniki produkcji w danym kraju w ciągu roku i wyrażonych w bieżących cenach
rynkowych.
Produkt krajowy brutto nominalny  PKB, który mierzy się w cenach bieżących, czy-
li takich, które istniały w okresie, gdy produkowano wchodzące w skład PKB do-
bra i usługi.
Produkt krajowy brutto potencjalny (zwany również potencjalną produkcją)  wielkość
produkcji, która może zostać wytworzona przy użyciu istniejących zasobów kapita-
łu i siły roboczej. Potencjalny PKB oznacza wielkość produkcji wytworzonej w wa-
runkach, gdy na rynku pracy występuje pełne zatrudnienie.
Produkt krajowy brutto realny (zwany również realną produkcją)  PKB, który mierzy
faktyczną produkcję np. pralek, telewizorów, samochodów osobowych i ciężaro-
wych, dywanów, opieki zdrowotnej oraz wszelkich innych dóbr i usług wytwarza-
nych przez obywateli danego kraju, w celu wymiany między sobą i z innymi kra-
jami. Realny PKB otrzymujemy, sumując wartość produkcji wyrażonej w jednost-
kach pieniężnych (np. w złotówkach), a następnie uwzględniając zmiany cen, jakie
wystąpiły między kolejnymi latami.
Produkt narodowy brutto (PNB)  miara całkowitych dochodów osiąganych przez
obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług, czynników pro-
dukcji, tzn. zarówno w kraju, jak i za granicą. PNB to wynik, który otrzymuje-
my, wyrażając w złotówkach całą różnorodność dóbr i usług: dywanów, telewi-
zorów, jabłek, komputerów, usług fryzjerskich, helikopterów, jakie Polacy wytwa-
rzają przy użyciu własnej siły roboczej, swoich gruntów i zasobów kapitałowych
w ciągu roku.
Produkt narodowy brutto nominalny per capita (PNBper capita)  PNB w cenach bieżą-
cych, wytworzony w danym kraju w ciągu roku, podzielony przez liczbę mieszkań-
ców tego kraju.
Produkt narodowy brutto realny per capita (rPNBper capita)  realny PNB na jednego
mieszkańca. Obliczamy go, dzieląc realny PNB przez liczbę mieszkańców kraju.
Produkt narodowy netto (PNN)  miara ilości pieniędzy, jaką dysponuje gospodarka
na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu niezbędnej ilości pieniędzy wystarcza-
jącej do sfinansowania amortyzacji i utrzymania istniejącego zasobu kapitału na
dotychczasowym poziomie. PNN stanowi przeważnie 89 92% PNB. Oblicza się
go odejmując od PNB amortyzację, która przeznaczona jest na inwestycje odtwo-
rzeniowo-modernizacyjne.
38
Równowaga  stan w gospodarce, w którym zmienne ekonomiczne nie ulegają
zmianie i nie działają siły powodujące zmianę tych zmiennych. Wyróżnia się:
 równowagę długookresową (pełną), która oznacza stan w gospodarce, w któ-
rym stabilne są wszystkie zasoby i strumienie,
 równowagę krótkookresową (przejściową), która oznacza stan w gospodarce,
w którym stabilne są wszystkie strumienie (ale nie zasoby) i nie działają siły pro-
wadzące do ich zmian.
Równowaga makroekonomiczna  równowaga, która w krótkim okresie występuje
w punkcie przecięcia się krzywej globalnego popytu (AD) z krótkookresową krzywą
globalnej podaży (SAS), przy danym poziomie cen i poziomie produkcji krajowej.
Strumienie  zmienne ilościowe wyrażające wartość pewnych wielkości ekono-
micznych w jakimś czasie, mierzone w jednostkach pieniężnych lub naturalnych.
Przykładem strumieni są: produkcja i sprzedaż, dochody i wydatki konsumenta,
nakłady inwestycyjne przeznaczone na zwiększenie zasobu, oszczędzanie, deficyt
budżetowy danego kraju, liczba osób tracących pracę w pewnym czasie (np. w cią-
gu miesiąca, kwartału) itd.
Stopa inflacji  procentowa zmiana ogólnego poziomu cen w kolejnych latach. Sto-
pa wzrostu (lub spadku) poziomu cen, mierzona jest najczęściej z jednego roku na
drugi. W praktyce stopa inflacji mierzona jest wskaz
nikiem cen dóbr konsumpcyj-
nych według wzoru:
gdzie iCP  stopa inflacji cen dóbr konsumpcyjnych w procentach, CPI0  tego-
roczny wskaz
nik cen towarów konsumpcyjnych, CPIt  zeszłoroczny wskaz
nik cen
towarów konsumpcyjnych.
System produkcji materialnej (Material Product System  MPS)  jeden z dwóch sys-
temów rachunków narodowych, który wykorzystywany jest przy obliczaniu do-
chodu narodowego w krajach o gospodarce centralnie planowanej. System MPS
oparty jest na klasyfikacji gospodarki narodowej, w której wyróżnia się dwie sfery:
produkcyjną i nieprodukcyjną.
Szok podażowy  nagły spadek dostępności ważnego zasobu  np. ropy naftowej
 wynikający np. z ograniczenia wielkości wydobycia, który może przyczynić się
do wystąpienia niedoborów energii, a te z kolei mogą doprowadzić do poważnego
ograniczenia produkcji innych dóbr i usług.
System rachunków narodowych (System of National Accounts  SNA)  system wyko-
rzystywany przy obliczaniu dochodu narodowego we wszystkich krajach gospodar-
ki rynkowej. Polega on na traktowaniu obu sfer gospodarki  tj. materialnej i nie-
materialnej  jako tworzących dochód narodowy. Zgodnie z tym systemem każ-
da działalność gospodarcza przynosząca dochód uznawana jest za działalność go-
spodarczą tworzącą dochód narodowy. Według tego systemu na wartość dochodu
narodowego składa się nowo wytworzona wartość dóbr i usług materialnych oraz
świadczonych usług niematerialnych.
Trendy (tendencje rozwojowe)  zwyżkowe, zniżkowe lub nieulegające zmianie ruchy
czynników osobowych i rzeczowych w jakiejś dziedzinie działalności gospodarczej.
Wahania cykliczne  powtarzające się w określonym rytmie, mniej lub bardziej re-
gularne zmiany wielkości makroekonomicznych, takich jak PKB, bezrobocie, infla-
cja, podaż pieniądza itd.
Wahania przypadkowe  wahania gospodarki narodowej spowodowane zmianami
w polityce gospodarczej państwa lub czynnikami losowymi, których wcześniej nie
można przewidzieć (np. strajkami, klęskami żywiołowymi, wojnami itp.).
39
Wahania sezonowe  wahania związane ze zmianami pór roku (np. zmiana wielko-
ści produkcji roślinnej lub zwierzęcej), wynikające z mody i zwyczajów (np. wzrost
popytu na narty w zimie, spadek popytu na kozaki latem), a także mające swoje
z
ródła w czynnikach instytucjonalnych (np. wzrost popytu na papier w okresie wy-
borów parlamentarnych).
Wartość dodana  przyrost wartości dóbr w wyniku danego procesu produkcji.
Wartość dodaną oblicza się odejmując od wartości dóbr wyprodukowanych w da-
nym przedsiębiorstwie sumę kosztów rzeczowych nakładów czynników wytwór-
czych zużytych do produkcji tych dóbr.
Wielkości agregatowe  wielkości zbiorcze, np. produkcja jako suma różnych rodza-
jów produkcji (rzemieślniczej, rolnej, przemysłowej).
Wielkość zasobów bezrobocia ("ZB)  wielkość określająca zmiany bezrobocia, przy
wzięciu pod uwagę relacji między strumieniami napływu (S ) i strumieniami od-
n
pływu (S ) z zasobu bezrobocia:
o
"ZB = S  S
n o
S > S => bezrobocie ę!
n o
S < S => bezrobocie �!
n o
Wskaz
niki (indeksy) cen  relacje cen koszyka dóbr i usług w różnych latach do ceny
tego koszyka w roku przyjętym za podstawę wyliczeń (tzw. roku bazowym). Infor-
mują one o średnich procentowych zmianach cen różnych dóbr i usług. W roku ba-
zowym wskaz
nik cen jest równy 100 i jest on odpowiednio wyższy (niższy) w la-
tach następnych, jeżeli ceny dóbr i usług należących do koszyka również wzrosną
(zmniejszą się).
Wskaz
nik cen dóbr i usług konsumpcyjnych (Consumer Price Index  CPI)  najpow-
szechniejsze narzędzie pomiaru ogólnego poziomu cen, informujące o przeciętnych
zmianach cen towarów i usług (takich jak żywność, odzież, mieszkania, transport,
opieka lekarska) objętych obserwacją w badanym okresie, w stosunku do cen z ro-
ku przyjętego za bazowy, przy założeniu, że struktura wydatków ludności w okre-
sie bazowym i badanym (objętym obserwacją) jest identyczna.
Wskaz
nik cen producenta (Producer Price Index  PPI)  zwany również wskaz
nikiem
cen zbytu; wskaz
nik cen hurtowych, wykorzystywany do pomiaru cen w miejscu
pierwszej sprzedaży dóbr.
Współczynnik aktywności zawodowej  proporcja między liczbą tych, którzy pracują
lub są bezrobotni (czyli zasobami siły roboczej) a populacją w wieku produkcyjnym.
Wzrost gospodarczy  zwiększająca się zdolność danego kraju do wytwarzania i cią-
głego ulepszania dóbr i usług służących do zaspokojenia określonych potrzeb ludz-
kich, mająca swój wyraz we wzroście PKB. Wzrost gospodarczy mierzy się prze-
ważnie rocznym przyrostem PKB .
per capita
Zasoby  zmienne ilościowe przedstawiające wartość pewnych wielkości eko-
nomicznych (np. dana ilość pieniądza lub dobra) w danym momencie i mierzone
w jednostkach pieniężnych lub naturalnych na określony dzień. Przykładem zaso-
bów są: zapasy surowców i materiałów oraz zapasy wyrobów gotowych w przedsię-
biorstwie, bogactwo konsumenta, kapitał zaangażowany w gospodarce, oszczęd-
ności, dług publiczny danego kraju, liczba bezrobotnych itd.
Zasoby pracy  wszystkie osoby zdolne do pracy, czyli ci wszyscy, którzy w danym
momencie pracują lub poszukują pracy, a także osoby, które nie pracują i nie są za-
liczane do bezrobotnych (np. renciści, uczniowie, studenci, kobiety na urlopach
wychowawczych itp.).
40
Bibliografia
1. Begg D., Fischer S., Dornbusch R., 1996: Ekonomia, PWE, Warszawa, t. 1 i 2.
2. Burda M., Wyplosz Ch., 1995: Makroekonomia, PWE Warszawa.
3. Czarny B., Rapacki R., 2002: Podstawy ekonomii, PWE, Warszawa.
4. Ekonomia, 1996: (red.) W. Caban, Wydawnictwo Absolwent, A
ódz
.
5. Informacje i opracowania statystyczne, 1998: GUS, Warszawa.
6. Kamerschen D. R., McKenzie R. B., Nardinelli C., 1992: Ekonomia, FG NSZZ
 Solidarność , Gdańsk.
7. Kołodko G. W., 1987: Polska w świecie inflacji, KiW, Warszawa.
8. Makroekonomia, 1992: (red.) E. Kwiatkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu
A
ódzkiego, A
ódz
.
9. Mankiw N. G., 1998: Macroeconomics, Worth Publishers, New York.
10. Marciniak S., 2001: Elementy makro- i mikroekonomii dla inżynierów, PWN,
Warszawa.
11. McCandless G. T. Jr., 1998: Macroeconomics theory, Prentice-Hall Inc., New
York.
12. Nasiłowski M., 1998, System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii,
Wydawnictwo Key Text, Warszawa.
13. Noga M., 1997: Makroekonomia, Wydawnictwo AE, Wrocław.
14. Podstawy ekonomii, 2002: (red.) R. Milewski, PWN, Warszawa.
15. Samuelson P. A., Nordhaus W. D., 1989:, Economics, New York.
16. Samuelson P. A., Nordhaus W. D., 1995: Ekonomia, PWN, Warszawa.
17. Schiller B. R., 1989, The Micro Economy Today, McGraw-Hill Publishing Com-
pany.
18. Zalega T., Krakowińska E., Nowak A. Z., Skrzypczak Z., 2002: Makroekono-
mia, WSPiZ im. L. Koz
mińskiego, Warszawa.
19. Zalega T., 1995: Rozmiary i struktura bezrobocia, [w:] Lokalna polityka rynku
pracy, (red.) S. Borkowska i P. Bohdziewicz, Wydawnictwo Naukowe IBIDEM,
A
ódz
.
41