Na polską służbę zagraniczną składa się ministerstwo spraw zewnętrznych, placówki zagraniczne oraz jednostki badawcze i szkoleniowe.

Służbą zagraniczną w Rzeczypospolitej Polskiej RP kieruje minister właściwy do spraw zagranicznych. Minister ten odpowiada za: stosunki Rzeczypospolitej Polskiej z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi, reprezentowanie i ochronę interesów, jej obywateli oraz polskich osób prawnych zagranicą. Dba także o współpracę z Polakami zamieszkałymi za granicą i o promocję Rzeczypospolitej Polskiej za granicą.

Ministra obsługują: Gabinet Polityczny i Sekretariat. Minister zastępowany jest przez: Sekretarza Stanu i Podsekretarzy Stanu.

Na czele polskiej służby zagranicznej stoi Dyrektor Generalny Służby Zagranicznej (obecnie Krzysztof Jakubowski). Dyrektorem może zostać jedynie osoba posiadająca stopień dyplomatyczny. Prócz kompetencji określonych w ustawie o służbie cywilnej takich jak m.in. zapewnianie funkcjonowania i ciągłości pracy urzędu, stwarzanie warunków do jego działania, a także nadzór nad organizacją pracy, Dyrektor posiada także uprawnienia określone w ustawie o służbie zagranicznej. Należą do nich: nadawanie stopni dyplomatycznych członkom personelu dyplomatyczno-konsularnego służby zagranicznej oraz występowanie z wnioskiem do ministra spraw zagranicznych o nadanie stopnia ambasadora tytularnego. Dyrektor wyznacza osoby na stanowiska pracy i odwołuje ze stanowiska pracy w służbie zagranicznej, w razie potrzeby przenosi członka personelu dyplomatyczno - konsularnego w stan nieczynny, przeprowadza także okresowe inspekcje placówek zagranicznych. Dyrektora obsługuje Biuro Dyrektora Generalnego, które zapewnia poprzez to obsługę służby zagranicznej. Biuro sprawuje pieczę nad prawidłową organizacją i funkcjonowaniem ministerstwa oraz placówek zagranicznych, zajmuje się pracami legislacyjnymi w ministerstwie oraz zapewnia jego obsługę w zakresie pomocy prawnej, odpowiada za kontrolę w ministerstwie i w placówkach zagranicznych, zwłaszcza za kontrolę finansową i audyt wewnętrzny, nadzoruje realizację zamówień publicznych w ministerstwie i placówkach zagranicznych.

Właściwe funkcjonowanie polskiej służbie zagranicznej zapewniają departamenty ministerstwa spraw zagranicznych.

Departament Strategii i Planowania Polityki Zagranicznej: przeprowadza analizy polskiej sytuacji międzynarodowej, opracowuje plany działalności RP na forum międzynarodowym, współpracuje z instytucjami naukowymi, przygotowuje projekt exposé ministra oraz sprawozdanie dotyczące głównych zadań polskiej polityki zagranicznej na rok następny. Departament Unii Europejskiej zajmuje się stosunkami Rzeczypospolitej Polskiej z Unią Europejską, wypracowuje strategie udziału Polski w realizacji głównych polityk wspólnotowych UE. Departament Polityki Bezpieczeństwa zajmuje się sprawami bezpieczeństwa i obronności, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń dla bezpieczeństwa RP, prowadzi m.in. sprawy wynikające ze współpracy Rzeczypospolitej z NATO, UZE i OBWE, a także z Unią Europejską. Departament Prawno - Traktatowy: czuwa nad wykonywaniem obowiązków Ministra Spraw Zagranicznych wynikających z przepisów o umowach międzynarodowych, nadzoruje realizację postanowień umów międzynarodowych zawartych przez Polskę w zakresie właściwości Ministra Spraw Zagranicznych, uczestniczy w negocjowaniu umów międzynarodowych, przygotowuje opinie z zakresu prawa międzynarodowego, prowadzi archiwum umów międzynarodowych oraz wszelkich dokumentów z nimi związanych. Departament Systemu Narodów Zjednoczonych i Problemów Globalnych zajmuje się współpracą RP z organizacjami i organami systemu Narodów Zjednoczonych. Departament Zagranicznej Polityki Ekonomicznej: opracowuje założenia polskiej zagranicznej polityki ekonomicznej, analizuje główne problemy i tendencje w międzynarodowych stosunkach ekonomicznych, ocenia bezpieczeństwo ekonomiczne Polski, uczestniczy w pracach związanych z członkostwem RP w organizacjach zajmujących się gospodarką i handlem. Departamenty Europy, Azji i Pacyfiku, Afryki i Bliskiego Wschodu zajmują się polityką polską wobec państw danego regionu oraz jej współpracą z tymi państwami. Departamenty te gromadzą informacje o sytuacji politycznej, gospodarczej, naukowej i kulturalnej w poszczególnych państwach regionu, zajmują się dwustronnymi konsultacjami oraz wizytami oficjalnymi, nadzoruje pracę polskich przedstawicielstw dyplomatycznych w państwach danego regionu. Departament Promocji: odpowiada za promocję Rzeczypospolitej za granicą, w tym za opracowywanie odpowiednich strategii działań. Departament Systemu Informacji: zapewnia funkcjonowanie systemu gromadzenia, przetwarzania i obiegu informacji w ministerstwie oraz na placówkach zagranicznych a także uczestniczy w przygotowywaniu i udostępnianiu materiałów przedstawiających politykę zagraniczną Rzeczypospolite Polskiej. Departament Konsularny i Polonii: nadzoruje pracę urzędów konsularnych oraz wykonywanie funkcji konsularnych przez konsulów, zapewnia ochronę praw i interesów RP oraz polskich osób fizycznych i prawnych za granicą.

Służbę zagraniczną pomagają realizować biura funkcjonujące w ministerstwie spraw zagranicznych. Są to: Biuro Kadr i Szkolenia, Biuro Budżetu i Finansów, Biuro Administracji, Biuro Informatyki, Biuro Łączności i Biuro Bezpieczeństwa Dyplomatycznego.

Ważną rolę w polskiej służbie zagranicznej spełnia jednostka zwana Protokołem Dyplomatycznym. Przygotowuje ona i odpowiada za wizyty głów państw, szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych, przygotowuje audiencje akredytowanych w Polsce przedstawicieli dyplomatycznych obcych państw, zapewnia obsługę przyjęć dyplomatycznych, zajmuje się sprawami związanymi z akredytacją przedstawicieli państw obcych w RP, czuwa nad przestrzeganiem przywilejów i immunitetów dyplomatycznych i konsularnych

Do jednostek badawczych i szkoleniowych polskiej służby zagranicznej należą polskie instytuty w kraju i Akademia Dyplomatyczna.

Polski Instytut Spraw Międzynarodowych w Warszawie prowadzi badania w dziedzinie stosunków międzynarodowych oraz przygotowuje analizy i ekspertyzy w tym zakresie, organizuje doskonalenie zawodowe w zakresie stosunków międzynarodowych i polityki zagranicznej Polski, gromadzi specjalistyczne księgozbiory oraz dokumentację naukową, prowadzi działalność wydawniczą. Podobną rolę spełniają pozostałe instytuty z tym, że specjalizują się one w konkretnych dziedzinach. Instytut Zachodni - Instytut Naukowo-Badawczy im. Zygmunta Wojciechowskiego w Poznaniu, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej.

Ważną rolę pełni Akademia Dyplomatyczna. Prowadzi ona m.in. szkolenie przyszłych członków polskiej służby zagranicznej w ramach aplikacji dyplomatyczno-konsularnej, organizuje kursy szkolenia ustawicznego dla członków służby zagranicznej, innych pracowników administracji publicznej i osób trzecich.

Na placówki zagraniczne polskiej służby zagranicznej składają się ambasady, przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych, urzędy konsularne i instytuty polskie.

Ambasady reprezentują RP w państwie przyjmującym, chronią interesy Polski oraz jej obywateli, zarówno osób fizycznych jak i prawnych, zgodnie z prawem międzynarodowym i prawem państwa przyjmującego, działają na rzecz promocji Rzeczypospolitej, prowadzą rokowania z rządem państwa przyjmującego, zaznajamiają się legalnymi sposobami z warunkami, wydarzeniami i działalnością państwa przyjmującego oraz przekazują właściwym organom polskiej władzy informacje na ten temat, popierają przyjazne stosunki między RP a państwem przyjmującym.

Przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych reprezentują Polskę wobec organizacji, chronią interesy RP oraz jej obywateli w stosunkach z organizacją, utrzymują łączność między Polską a organizacją, zapewniają udział Rzeczypospolitej Polskiej w pracach organizacji, prowadzą rokowania, zaznajamiają się z działalnością prowadzoną przez organizację oraz przekazują właściwym organom władzy Rzeczypospolitej informacje na ten temat .

Urzędy konsularne: chronią w państwie przyjmującym interesy RP oraz jej obywateli, zgodnie z prawem międzynarodowym i prawem państwa przyjmującego, popierają rozwój stosunków handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych między Polską a państwem przyjmującym, wydają paszporty i dokumenty podróży obywatelom Rzeczypospolitej jak również wizy osobom, które pragną udać się do Polski, udzielają pomocy obywatelom Rzeczypospolitej Polskiej w państwie przyjmującym. Poza tym działają w charakterze notariusza i urzędnika stanu cywilnego oraz wykonują niektóre inne funkcje o charakterze administracyjnym, chronią interesy obywateli polskich w sprawach spadkowych, przesyłają dokumenty sądowe i pozasądowe, udzielają pomocy polskim statkom morskim i powietrznym.

Instytuty polskie: rozpowszechniają wiedzę o Polsce, jej historii, kulturze, nauce, potencjale turystycznym, polityce wewnętrznej i zagranicznej oraz przemianach gospodarczych i społecznych, podejmują działania promujące Rzeczypospolitą poprzez kulturę, sztukę oraz nauczanie języka polskiego jako języka obcego, wspierają środowiska w państwie przyjmującym zajmujące się problematyką polską, wspierają współpracę między Rzeczypospolita Polską a państwem przyjmującym w dziedzinie kultury, oświaty i nauki, utrzymują kontakty z polskimi artystami i naukowcami zamieszkałymi w państwie przyjmującym.

Placówki zagraniczne podlegają okresowej inspekcji wykonywanej na polecenie dyrektora generalnego służby zagranicznej.

Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o służbie zagranicznej określa organizację i funkcjonowanie służby zagranicznej, a także szczególne prawa i obowiązki osób wchodzących w jej skład. W myśl ustawy w skład służby zagranicznej wchodzą: 1) członkowie korpusu służby cywilnej zatrudnieni w ministerstwie spraw zagranicznych, 2) niebędące członkami korpusu służby cywilnej osoby zatrudnione w służbie zagranicznej, 3) pełnomocni przedstawiciele RP w innym państwie lub przy organizacji międzynarodowej. Zadania służby zagranicznej wykonuje zarówno personel dyplomatyczno - konsularny, który stanowią głównie członkowie służby zagranicznej posiadający stopień dyplomatyczny, jak i personel pomocniczy oraz personel obsługi.

W polskiej służbie zagranicznej istnieje następująca hierarchia stopni dyplomatycznych: ambasador tytularny, radca - minister, I radca, radca, I sekretarz, II sekretarz, III sekretarz, attaché. Ten ostatni jest najniższym stopniem dyplomatycznym. Stopnie dyplomatyczne są jednocześnie stanowiskami pracy, a w placówkach zagranicznych funkcjami, na których członek personelu dyplomatyczno - konsularnego wykonuje czynności służbowe. Osobom wyznaczonym do wykonywania zadań Ministra Obrony Narodowej w placówce zagranicznej nadaje się stopień dyplomatyczny: attaché obrony (wojskowego, morskiego, lotniczego) albo zastępcy attaché obrony (wojskowego, morskiego, lotniczego).

Stopnie dyplomatyczne nadaje dyrektor generalny służby zagranicznej z wyjątkiem stopnia ambasadora tytularnego, który na wniosek dyrektora generalnego, nadaje minister spraw zagranicznych. Stopień dyplomatyczny może uzyskać członek służby zagranicznej, który spełnił następujące warunki: odbył aplikację dyplomatyczno - konsularną albo jest urzędnikiem służby cywilnej lub ukończył Krajową Szkołę Administracji Publicznej; złożył egzamin dyplomatyczno - konsularny; zna minimum dwa języki obce; posiada tytuł magistra lub równorzędny; charakteryzuje się odpowiednim stanem zdrowia psychicznego i fizycznego. Przedstawicielstwem dyplomatycznym w innym państwie lub stałym przedstawicielstwem przy organizacji międzynarodowej kieruje ambasador, a przy jego braku kierownik przedstawicielstwa, którego wyznacza, spośród członków personelu dyplomatyczno-konsularnego, i odwołuje minister spraw zagranicznych. Innymi placówkami zagranicznymi kieruje kierownik, którego wyznacza i odwołuje minister spraw zagranicznych na wniosek dyrektora generalnego. Ambasadora mianuje i odwołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek ministra spraw zagranicznych, ambasador musi być zaakceptowany przez Prezesa Rady Ministrów. Ambasador podlega ministrowi spraw zagranicznych.

Urzędem konsularnym kieruje konsul albo konsul honorowy. Funkcje konsula wykonuje, wyznaczony przez dyrektora generalnego, członek personelu dyplomatyczno-konsularnego, który złożył egzamin konsularny.

Według stanu na koniec listopada 2003 r. Ministrowi Spraw Zagranicznych podlega 167 placówek zagranicznych (przedstawicielstw dyplomatycznych, stałych przedstawicielstw przy organizacjach międzynarodowych, urzędów konsularnych oraz instytutów polskich). W Ministerstwie Spraw Zagranicznych i placówkach zagranicznych zatrudnionych jest 3874 pracowników, w tym 934 w Centrali MSZ oraz 2940 w placówkach zagranicznych. 1426 Pracowników Centrali MSZ i placówek zagranicznych należy do personelu dyplomatyczno-konsularnego, 853 pracowników należy do personelu pomocniczego i personelu obsługi. W placówkach zagranicznych zatrudnionych jest także 795 pracowników miejscowych oraz 800 osób niewchodzących w skład służby zagranicznej. 80 Żołnierzy wykonujących w placówkach zagranicznych zadania Ministra Obrony Narodowej posiada stopnie dyplomatyczne attache obrony bądź zastępcy attache obrony.

Jednostki organizacyjne polskiej służby zagranicznej

Bibliografia

- Kosobudzki T., MSZ od a do z. Ludzie i sprawy Ministerstwa Spraw Zagranicznych w latach 1990 -1995, Warszawa 1997,

- Sutor J., Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 1996,

- Szczepanik K., Dyplomacja Polski 1918 - 2000, Warszawa 2000

- Szczepanik K., Organizacja i funkcjonowanie służby dyplomatyczno - konsularnej, [w:] Polityka zagraniczna RP 1918 - 2002, Warszawa 2002,

- Ustawa o służbie zagranicznej z 27 lipca 2001 r., [w:] Dziennik Ustaw z 2001, nr 128, poz. 1403,

- http:// www.msz.gov.pl

5

---