STANISŁAW STASZIC

DO STANU RYCERSKIEGO

• jest to swego rodzaju dedykacja, w której autor zarzuca szlachcie, że z jej powodu Rzeczpospolita znalazła się w tragicznej sytuacji

• pochwała Jana Zaomyskiego:

• najcnotliwszy obywatel czasów autora

• sprawiedliwy

• oskarżany niesłusznie o wyrządzanie szkód Polsce

• szlachcie autor zarzuca:

• zawziętość, kłótliwość,

• zadufanie w sobie i zapatrzenie w swój stan

• „Wielki narodzie” → rozpaczliwy apel

• Polska chyli się ku upadkowi

• W dziejach pełno jest przykładów mocarstw, które upadły, ale upadły one w pełnej chwale, a Polska zginie w niesławie i tak zostanie zapamiętana

PRAWODAWSTWO
[FRAGMENT Z „UWAGI NAD ŻYCIEM JANA ZAMOYSKIEGO”]

• Drugi rozdział tej książki

• Wydania tej książki były 3, wszystkie anonimowe (pierwsze w 1785r.)

• W 1789r. (datowane również na 1788) wydane zostały „Poprawy i przydatki do książki „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, których autorem był Stanisław Staszic

• Antymagnacki charakter książki przebija z całej jej zawartości, a zwłaszcza z przedmowy „Do stanu rycerskiego”: „Nikomu z panów tego dzieła ofiarować nie będę; te samoistne dusze, jeszcze po tym ostatnim doświadczonym nieszczęściu, równie podłe- jak za panowania Sasów, tak za rządu Stanisława Augusta- chowają między sobą zawziętości i kłótnie”
  

• Doświadczenie jest niezawodnym nauczycielem człowieka, zarówno w rzeczach przyrodzonych jak i w polityce

• Historia jest opisem ludzkiego doświadczenia

• Tron powinien być dziedziczny, ponieważ już drugi raz, król jest wybrany z wolnej elekcji, co powoduje, że Polska ginie

• Im ludzie bardziej się oświecili, tym są gorsi

• Gloryfikuje Sarmatów: potrzeba do dawnej elekcji prostoty, męstwa, cnoty Sarmatów

• Obecnie tylko pieniądze, obrót i praktyki rozdają korony

• Tylko polscy królowie byli dobrzy

• Prócz Stefana Batorego żaden cudzoziemiec nie umiał dobrze rządzić

• Należy uznać ludzi obcych niezdatnymi do polskiej korony

• Tylko Polacy są zdatni do rządzenia Polakami

• Mowa o sposobie elekcji: sejm ma (złożony z samych Polaków) wybrać wojewodów, z nich po śmierci króla, wybór sejmu elekcyjnego, jedną trzecią wyznaczy do korony, a z nich jednego króla

• Rzeczypospolita żadnym sposobem elekcji nie zapewni sobie trwałości

• Rozum każdego człowieka zależy od zmysłów

• Naród stanowi prawa

• Prawo to wola powszechna

• Bóg i towarzystwo są względem człowieka samowładcami

• Człowiek względem drugiego człowieka nie powinien być ani samowładcą ani niewolnikiem

• Każdy człowiek ma prawo do wolności

• Nikt nie może władać cudzą własnością

• Nierówność przyrodzonych rzeczy powoduje zamieszanie

• Skutkiem dobrze ułożonego towarzystwa powinna być obywatelska równość, wolność, pokój

• Rzeczypospolita:
  - wszyscy są równi
  - moc i wola powszechna (naród) większością głosów wyznacza prawa
  - obywatelska równość, pokój, wolność
  - o stanowieniu praw decyduje cenzus majątkowy

• Inne sposoby stowarzyszania się:
  a) oligarchia
  - mniejsza liczba obywateli stanowi dla wszystkich prawo
  b) despotyzm (samozdzierstwo)
  - wszyscy, oprócz jednego obywatela, tracą wolność
  - jeden, kiedy włada całą mocą, może szkodzić innym

• Prawem polityki jest gwałtem osłabiać, gnębić i niszczyć sąsiadów

• Nauką króli jest jak szkodzić innym

• Burzy to pokój na Ziemi, rozdziera to, co powinno być razem

• Oświecony despotyzm jest najlepszym rządem obecnie

• Najokropniejszy jest upadek państw, bo powoduje on niewolę ludu

• Potrzeba rządu absolutnego

• Błędy ustawy sejmu polskiego:
  - powolność
  - jawność

• Naradzać się z uwagą, wszystko czynić otwarcie jest sposobem poczciwości i drogą rozumu

• Rząd, który ma za świadków cały naród, czyni go spokojnym i naśladuje porządną naturę

• Każdy zbytek jest zły

• Powolność w Polsce zamieniła się w opieszałość i nieczynność

• Trzeba wykluczyć oligarchię, bo ma ona wady despotyzmu i rzeczypospolitej, a nie ma zysku- nie daje bezpieczeństwa

• Do stanowienia praw muszą należeć wszyscy, którzy życiem i majątkiem prawa zarządzają

• Trzeba oddać wolność miastom

• Należy zaprzestać zwoływania sejmów, bo to powiększa zwłokę

• Trzeba ustanowić sejm nieustanny

• Sejm taki może mieć władzę wykonawczą

• Posłowie powinni być wybierani co dwa lata

• W każdym czasie, w dwie niedziele po wydanym obwieszczeniu posłowie powinni się stawić

• Cechą każdego dobrego prawa jest powszechność

• Dobro powinno być celem sejmu

• Najmocniejszym nieprzyjacielem sejmów, czyli prawodawstwa jest osobiste dobro

• Prawa stanowią równość

• Sprawy osobiste nie mają wstępu do sejmu

• Jednomyślność jest zaletą cnoty starych Polaków

• Sejm powinien się wystrzegać jednomyślności

• Przeciwko liberum veto

• Wola większej połowy narodu jest wolą powszechną

• Jeden obywatel tym jest do drugiego, czym jest towarzystwo do narodu całego. Jeden obywatel tym staje się do społeczności, czym jest jeden do narodu całego liczby. Społeczność tak się ma do obywatela jednego, jak się ma liczba całego narodu do liczby 1.

• Równość obywateli

• Na sejmie nieustannym 2/3 głosów decydują

• Opieszałość musi się zmniejszyć

• Województwa powinny móc decydować według płaconych podatków

• Każdy poseł powinien odbyć szkołę obywatelską, służyć w wojsku, sprawować urząd cywilny, czym da wyraz swych cnót, a wiek jest nieistotny

• Naród wzrastał w anarchii, którą zrodziła kłótnia dumnych rodzin

• Sejmy były zrywane

• Przemoc wyżarła sprawiedliwość

• Zapanował gwałt

• Zwrot do młodych ludzi, aby brali za przykład sławnych Polaków

• Jedyna ojczyzna jest Bogiem

SPOSÓB RATOWANIA POLSKI OD PODZIAŁU (rozdział ostatni)

• jeżeli Polacy nie wprowadzą zmian w Rzeczypospolitej, oznaczać to będzie, że czekają na zniewolenie, które na pewno nastąpi niebawem

• autor wychwala wolność, którą zna od urodzenia i bardzo ją sobie ceni

• Polacy muszą poświęcić posiadaną wolność [szlachecką], żeby nie utracić wolności [narodowej]

• po utracie wolności zostanie tylko mało znacząca odrębność etniczna

• co należy zrobić?

• oddać tron jednej z najmocniejszych w Europie osób

• władca - monarcha dziedziczny i trzy warunki:

1. Polska zawsze będzie stanowiła oddzielne królestwo

2. nikt nie będzie karany bez wyroku sądowego

3. król nie będzie mógł sam podejmować uchwał; zawsze będzie musiał uzyskać zgodę sejmu

• władcą każdego Polaka będzie tylko król

• autor zarzuca obywatelom bierność i niechęć do reform

• odwołanie się do Szwecji, gdzie udało się przywrócić wolność i autorytet władcy, a państwo stało się silne i stabilne

---