Dlaczego zagłada była możliwa?

Z. Bauman Sen o czystości oraz Nowoczesność i zagłada

• z wielkich idei rodzą się czasami wielkie zbrodnie - jedną z takich idei była idea czystości, która zakładała rozprawę z obcym,

• akceptujemy inność jeśli jesteśmy w innym kraju, innej kulturze, ale nie lubimy jej u siebie,

• czystość zakłada przesuwanie rzeczy, które zagnieździły się gdzieś same i które można przesunąć - wizja ładu - znalezienie dlań odpowiedniego miejsca,

• o brudzie nie świadczą cechy, a nieodpowiednie miejsce, w którym się znajduje (wszystko ma swoje miejsce),

• kłopotliwe stają się rzeczy, które nie mają miejsca albo te ruchliwe, które same się przemieszczają (np. robactwo w domu) - zaburzają one ład i nie dają się łatwo posprzątać,

• czystość = bezpieczeństwo, brud = zagrożenie,

• ład - regularność, przewidywalność, hierarchiczny układ, prawdopodobieństwa zdarzeń - każda kultura ma swój wzór czystości, ładu,

• czasami, kiedy ład zaburzają ludzie, warunkiem jego utrzymania jest ich izolacja lub usunięcie (np. przestępcy),

• ład w danej grupie zaburza także obcy kwestionując panujące zasady lub podkreślając swą odmienność - modele czystości grupy i obcego wypierają się,

• w nowoczesności - utopijne wizje świata uporządkowanego, z nich narodził się totalitaryzm,

• kontrola i wprowadzanie ładu w sposób bezwzględny, przemocą,

• nazizm - ład rasowy, komunizm ład klasowy,

• sprzątanie ma dwie fazy - 1. koncentracji (przesuwania) oraz 2. eksterminacji (usuwania),

Jak doszło do zagłady?

1. Usprawiedliwienie - zaprowadzenie ładu stało się celem Hitlera, pobudki rasistowskie, ale wielu ludzi widziało w Żydach zagrożenie, ponieważ patrzono na nich stereotypowo - byli bogaci, mieli talent do interesów i mogli stanowić przeszkodę na drodze do wzbogacenia się Niemców. Ponadto Hitler uważał, że wróg zawsze broni swojego terytorium, a Żydzi jako nieposiadający własnego są jeszcze gorszym wrogiem, gdyż nie mając czego bronić, nie mając słabego punktu, o którego dobro mogliby się martwić, są podlejszym przeciwnikiem, posuwającym się w walce do niemoralnych metod. Taki wróg najpotężniejszy i trzeba go zniszczyć.

2. Odczłowieczenie, wyolbrzymienie problemu - skoro celem wyższym było zaprowadzenie ładu, w Żydach nie widziano ludzi, a brud, który należy usunąć. Również „taśmowość” pomogła - nie było ludzi tylko numery i rubryki, masa.

3. Podział i rutynizacja zadań - wynalazkiem umożliwiającym zagładę była biurokracja - dzięki niej zagłada była skomplikowanym procesem, w którym każdy biorący udział miał swoje wycinkowe zadanie - wykonując je nie zastanawiał się nad całym procesem, interesował się tylko własnym fragmentem, swoją częścią pracy, wykonaniem odgórnego rozkazu; często nie wiedział jakie są inne zadania i kto je wykonuje. W procesie zagłady brali udział zwykli ludzie, nikt nie czuł się odpowiedzialny - prawie nie było kontaktu kata z ofiarą.

4. Uprzemysłowienie - Bauman nawiązuje także do Freuda i poglądu, że źródłem zepsucia ludzkości jest cywilizacja - wraz z jej rozwojem powstawały ulepszenia życia, w nowoczesności industrializacja, produkcja masowa, taśmowa - to ona umożliwiła zagładę Żydów - masowo byli przywożeni do obozów, rzędami szli i po kolei byli pozbawiani kosztowności, ubrań, nawet włosów itd. Obozy mieściły się w Polsce - centrum Europy, blisko Niemiec.

5. Autoryzacja przemocy - jeśli wydający rozkaz zabicia ma autorytet, ludzie wykonują go bez kwestionowania jak zwyczajne polecenie służbowe.

• zdaniem Baumana zagłada doszła do skutku, ponieważ była prawnie usankcjonowana i dobrze zorganizowana administracyjnie i technologicznie, był to skutek uboczny nowoczesności - możliwa dzięki rozwojowi cywilizacji. W każdym człowieku drzemie zło, które może się ujawnić w „sprzyjających” warunkach, jakimi były okoliczności wojny. To nic dziwnego, że doszło do zagłady. Okrucieństwo wcale nie jest antytezą nowoczesności, cywilizacji - jest jej drugą twarzą.

Z perspektywy Żyda: Grynberg Winię Europę

• Grynberg widzi w Europie środowisko nietolerancyjne dla Żydów - zaczęło się od chrześcijaństwa, obraz wzbogacony nowoczesnością - nienawiść wobec Żydów ze względu na wyznanie i stereotypowy obraz bogatego Żyda. Począwszy od średniowiecza antysemityzm w Europie wzrastał - Żydzi znajdowali azyl w Polsce w XIII-XIV wieku, gdy w innych krajach byli prześladowani (oskarżani o rytualne mordy chrześcijańskich dzieci),

• Europa nigdy nie zaakceptowała emancypacji Żydów,

• Europa przejęła rasizm z Ameryki, ale tam już się skończył, a w Europie trwa i wzrasta, antysemityzm również wzrastał, aż doszedł do takiego poziomu nienawiści, że zagłada miał miejsce,

• Polacy hipokrytami, bo dawniej żyli obok Żydów i przyjaźnili się, a w czasie wojny wydawali ich dla pieniędzy, natomiast po wojnie znowu świętują rocznice holokaustu i „podpinają się” pod cierpienie mówiąc, że w obozach ginęli także ich rodacy, nie czują się współwinni,

Kertesz:

• Kertesz jest Żydem węgierskim, zasymilowanym - opisuje zagładę z punktu widzenia Węgra (Węgry od 1940 roku dołączyły do państw Osi, w związku z czym Węgrzy nie czuli zagrożenia ze strony Niemiec, władze węgierskie chroniły także węgierskich Żydów aż do roku 1944, gdy Hitler zajął Węgry),

• uważa, że współwinni zagładzie są wszyscy - gdy doszło do zagłady Żydów z Węgier poszło szybko i sprawnie, bo Niemcy byli już „wprawieni”, Węgierska policja pomagała, wszystko działo się zgodnie z prawem, a sami Żydzi wcale nie protestowali (przykład autoryzacji przemocy, o której mówił Bauman - szacunek i zaufanie do policji nie pozwala posądzać jej o niemoralne czyny),

• podobnie było w gettach, gdzie Żydzi współpracowali oddając swą ludność Niemcom, byli posłuszni wobec władzy, sądzili, że postępują słusznie, nie okazywali oporu,

• wszystkim się wydawało, że do czegoś takiego jak holokaust nie może dojść, to sprzeczne z ludzkim pojęciem, z poczuciem moralności (w powieści Kertesza potęguje to jeszcze narracja prowadzona z punktu widzenia młodego, nieświadomego chłopca)

• Żydowska świadomość narodowa - Żydzi czują się męczennikami, narodem wybranym, prześladowanym od zawsze, ale zasymilowani Żydzi czuli się obywatelami państw, w których mieszkali, czuli się bezpieczni, nie utożsamiali się z narodem, więc uważali, że unikną losu zabijanych w obozach (w powieści typ „pokornego Żyda” reprezentuje wujek chłopca, który mówi mu, że Żydzi „od tysięcy lat cierpią prześladowania”, ale muszą je przyjmować z rezygnacją i pokorą, bo zostały one zesłane przez Boga za grzechy),

• zdaniem Kertesza nie ma mowy o cywilizacji i kulturze w środowisku, w którym doszło do zagłady - przeciwnie do Baumana.

---