Podstawowa forma rzeczownika

Jak już wspominałam, podstawowa forma rzeczownika to taka, kiedy występuje on samodzielnie. Składa się rdzenia oraz "przyrostka podstawowego". W języku nahuatl często pomija się czasownik "być" w prostych zdaniach oznajmujących. To znaczy, że np. "calli" może oznaczać "dom", ale może też być daniem: "to jest dom" (lub "to są domy", bo wiele rzeczowników w nahuatl nie ma liczby mnogiej).
W nahuatl rodzaj nie jest kategorią gramatyczną, tzn. nie ma podziału rzeczowników na męskie, żeńskie i nijakie. Nie rozgranicza się też zaimków "on"/ "ona" itp.
"Przyrostkami podstawowymi" mogą być -in, -tli, -tl, lub -li. Niestety nie ma reguły, które rzeczowniki mają jaki przyrostek; trzeba się uczyć ich na pamięć. Oto kilka przykładów:

Rzeczowniki kończące się na -in:
citlalin (gwiazda)
ocuilin (robak)
michin (ryba)
tollin (trzcina)

Rzeczowniki kończące się na -tli:
Cuauhtli (orzeł)
Tecuhtli (pan, władca)
Citli (babcia)
Telpochtli (chłopiec)
Nantli (matka)
Tahtli (ojciec)

Rzeczowniki kończące się na -tl:
Atl (woda)
Ilhuicatl (niebo)
Yollotl (serce)
Tepetl (wzgórze)
Coatl (wąż)
Teotl (bóg)
Conetl (dziecko)

Rzeczowniki kończące się na -li:
Calli (dom)
Tlalli (ziemia)
Colli (dziadek)
Tlalli (ziemia)

Liczba mnoga rzeczowników podstawowych

W nahuatl liczbę mnogą mają tylko rzeczowniki ożywione. Jest ich jednak sporo, ponieważ za "żywe" (a przynajmniej w sferze języka) Indianie uważali np. gwiazdy, góry itp. Również w metaforach poetyckich używano czasem liczby mnogiej dla "ożywienia" przedmiotów martwych.
Tworzenie liczby mnogiej polega na tym, że odrzuca się przyrostek pierwotny, dodając odpowiedni przyrostek liczby mnogiej, czyli zazwyczaj -tin lub -me.
Większość rzeczowników kończących się na -tli, -li, lub -in zamienia tą końcówkę na -tin:

Liczba pojedyncza: nantli (matka) cuauhtli (orzeł) calli (dom) michin (ryba) zolin (przepiórka)

Liczba mnoga: nantin (matki) cuauhtin (orły) caltin (domy) michtin (ryby) zoltin (przepiórki)

Większość rzeczowników kończących się na -tl zamienia tą końcówkę na -me:

Liczba pojedyncza: tepetl (wzgórze) atl (woda) yollotl (serce) tototl (ptak)

Liczba mnoga: tepeme (wzgórza) ame (wody) yollome (serca) totome (ptaki)

Są jednak wyjątki:
Niektóre rzeczowniki tracą sufiks liczby pojedynczej, ale nie dostają innego, za to podwaja się pierwsza sylaba. Z poznanych już przez Was rzeczowników zachowują się tak:

Liczba pojedyncza: teotl (bóg) conetl (dziecko) coatl (wąż)

Liczba mnoga: teteo (bogowie) cocone (dzieci) cocoa (węże)

Rzeczowniki cihuatl (kobieta) i tlacatl (człowiek), a także wszystkie rzeczowniki pochodzące od toponimów i określające "pochodzenie" (narodowość, przynależność do plemienia, miasta, dzielnicy itp.) tworzą liczbę mnoga przez dodanie "glottal stop" (czyli -h albo ') na końcu:

Liczba pojedyncza: cihuatl (kobieta) tlacatl (człowiek) mexicatl (Meksykanin, Aztek)

Liczba mnoga: cihuah (kobiety) tlacah (ludzie) mexicah (Meksykanie)

W niektórych rzeczownikach występuje zarówno podwojenie pierwszej sylaby, jak i dodanie końcówki -tin:

Liczba pojedyncza: cihtli (babcia) tecuhtli (władca) citlalin (gwiazda) pillin (szlachcic) tochtli (królik)

Liczba mnoga: cicihtin (babcie) tetecuhtin (władcy) cicitlaltin (gwiazdy) pipiltin (szlachcice) totochtin (króliki)

Wyjątki: rzeczowniki telpochtli (chłopiec) oraz ichpochtli (dziewczyna) tworzą liczbę mnogą w następujący sposób:

Liczba pojedyncza: telpochtli (chłopiec) ichpochtli (dziewczyna)

Liczba mnoga: telpopochtin (chłopcy ichpopochtin (dziewczęta)

W nahuatl występuje też słówko in, pełniące między innymi rolę rodzajnika. W tekstach jest używany dość często, ale można go też pominąć nie tracąc sensu zdania ani nie popełniając błędu gramatycznego.

DODATEK: Kilka słówek przydatnych żeby tworzyć zdania:

amo - nie
quema - tak
ihuan - i (spójnik)
inin - ten, ta, to
ipan - na, w
itic - w środku
nican - tutaj
ompa - tam
campa? - gdzie

Przykłady ich użycia przy tworzeniu zdań:

Campa atl?/Campa in atl? - Gdzie jest woda?

Atl nican./In atl nican - Woda jest tutaj.

In tlacatl ipan tianquiztli? - Czy człowiek jest na targu?

Quema, tlacatl ipan tianquiztli. - Tak, człowiek jest na targu.

Amo, tlacatl amo ipan tianquiztli. Tlacatl ipan calli. - Nie, człowiek nie jest na targu. Człowiek jest w domu.

In calli amo ipan xalli. - Dom nie jest na piasku.

Nantli ompa. - Matka jest tam.

ĆWICZENIA:

Ćwiczenie 1. Podaj znaczenie poniższych słów oraz ich liczbę mnogą:
atl
calli
cihuatl
citlalin
cihtli
coatl
colli
conetl
cuauhtli
ichpochtli
ilhuicatl
michin
nantli
pilli
ocuilin
tahtli
tecuhtli
telpochtli
teotl
tepetl
tlacatl
tlalli
tochtli
tollin
yollotl
zolin

Ćwiczenie 2. Przetłumacz na język polski:
Campa in tahtli?
Tahtli amo nican.
Campa itzquintli?
Itzquintli ompa ipan tetl.
Nantli amo nican.
Quema, atl ihuan tetl nican.
In colli ompa.
Quema, in cihtli ipan calli.
Tototl amo itic atl.
Amo, itzcuintli amo nican.

Ćwiczenie 3. Przetłumacz na nahuatl:
Gdzie jest dziecko?
Tak, dziadek jest tutaj.
Piasek jest wewnątrz domu.
Ptak jest na drzewie.
Nie, dom nie jest tam.
Kobieta jest na targu.
Ryba jest tam w wodzie.
Czy robak jest w ziemi?

---