Mirosława Dyrda
Nauczycielka Oddziału Przedszkolnego
Przy Szkole Podstawowej w Szczejkowicach
ZABAWA PODSTAWOWĄ FORMĄ AKTYWNOŚCI DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
Zabawa jest formą aktywności człowieka. Pojawia się w różnych fazach jego rozwoju i różną pełni w nich rolę. Przyczyniając się do jego rozwoju, sama także temu rozwojowi podlega. Prawdziwa zabawa, czyli stworzona przez dziecko od początku do końca występuje w wieku przedszkolnym, który nazywany bywa czasami po prostu wiekiem zabawy.
W historii filozofii i pedagogiki wielokrotnie próbowano sformułować odpowiedź na pytanie czym jest zabawa dziecięca i jaka jest jej rola w regulowaniu stosunku podmiotu do otaczającego świata. O walorach zabawy, jej wartościach dla rozwoju dziecka, napisano już wiele w literaturze psychologicznej i pedagogicznej.
Już Platon kazał uczyć dzieci poprzez zabawy i polecał wykorzystywać zabawki w nauczaniu geometrii i arytmetyki, a starożytni Rzymianie nadawali ciasteczkom kształty liter i podając je dzieciom do połknięcia uczyli abecadła.
Maria Przetacznik - Gierowska pisze, iż „zabawa jest przejawem własnej aktywności dziecka jako wyznacznika jego rozwoju, a jednocześnie podstawową formą jego działalności, aż do podjęcia nauki w szkolnej...”. zabawa według Wincentego Okonia „jest działaniem wykonywanym dla przyjemności, a opartym na udziale wyobraźni, tworzącej nową rzeczywistość,... ma charakter twórczy i prowadzi do samodzielnego poznawania i przekształcania rzeczywistości... jest to działalność wykonywana dla własnej przyjemności, którą sama sprawia...”. Johan Uzinga uważa, iż zabawa jest dowolną czynnością lub zajęciem, jest celem sama w sobie, towarzyszy jej uczucie radości i napięcia oraz świadomości od zwyczajnego życia...”. zabawa jest charakterystyczną i swoistą formą aktywności dziecka, dzięki której ono uczy i zdobywa doświadczenie, jest naturalną, wrodzoną, specjalną metodą uczenia się małego dziecka...” pisze Stefan Szuman.
Zabawę porównuje się do działania ze względu na taką samą strukturę, jak każde podjęte działanie. Jest zatem:
podmiot - dziecko;
cel - często nieświadomy, ukryty; może być kształcący, nauczający, wychowawczy, terapeutyczny, poznawczy;
organizacja- składająca się z różnych czynności:
czynności przygotowawcze to wybór przedmiotów, akcesoriów dodatkowych, wybór miejsca, pozycji w zabawach, przygotowanie przedmiotu zabawy (zabawek), umiejscowienie zabawki;
czynności organizujące: wyznaczenie ról, włączenie innych do zabawy, określenie norm reguł zabawy, przydzielenie czynności, ich zapowiedzenie, ulepszenie przedmiotów zabawy;
czynności zasadnicze to realizowanie podjętej roli zgodnie z zabawą, wykorzystanie zabawek, realizacja zaplanowanych reguł i norm;
przerywniki - nie muszą należeć do treści zabawy w sposób bezpośredni lecz mogą podtrzymywać jej trwanie. Są to zatem takie czynności, jak: pożyczanie sobie przedmiotów zabawy, usuwanie przeszkód, które utrudniają dalszą zabawę (wykluczanie kogoś z roli, usuwanie zbędnych przedmiotów), jedzenie, mycie rąk toaleta, manipulowanie przedmiotami, które mogą odwrócić uwagę dziecka;
czynności finalizujące - kończenie fikcyjnej treści zabawy, w szczególności finalizowanie spełnionych ról, np.: kierowca wyłącz samochód, kończy jazdę, mama kładzie dziecko spać.
Istnieje wiele stanowisk, teorii i koncepcji na temat zabawy. Niemniej można wskazać na pewien zespół cech, które pozwalają na odróżnienie jej od innych form aktywności, takich jak nauka czy praca. Są to między innymi:
spontaniczność - jest ona zawsze podejmowana spontanicznie, z własnej woli, pobudzana motywem „chcę”, często wbrew aktualnym oczekiwaniom otoczenia, rozpoczynana nagle z punktu widzenia otoczenia, ale w istocie po długim okresie „dojrzewania” do niej;
bezinteresowność - nie jest ona nastawiona na realizowanie zadań, osiąganie celów, ważny jest proces (bawienie się), a nie jego rezultat;
przebywanie w innym czasie i miejscu - w prawdziwej zabawie dziecko przebywa w innym czasie i miejscu. Czas przestaje dla niego istnieć, a czasem nawet trudno się z nim porozumieć, gdyż tak pochłonięte jest stworzoną przez siebie sytuacją, iż nawet groźba kary nic nie znaczy;
przeżywanie silnych emocji w zabawie - dziecko przeżywa wiele różnorodnych i bardzo silnych emocji i nie jest to tylko radość, pogoda i wesołość, które tak często kojarzą się dorosłym ze słowem zabawa. Dziecko samo sobie stwarza sytuacje wywołujące te emocje, samo napędza sobie stracha, wymyśla różne przeszkody i niebezpieczeństwa, a wszystko po to by znaleźć swoje własne
miejsce między bezpieczeństwem i niebezpieczeństwem, by samemu odnaleźć równowagę, odzyskać spokój, czyli zapanować nad sytuacją;
duże skoncentrowanie - w prawdziwej zabawie istnieje ład, porządek, ogromne skoncentrowanie i skupienie dziecka. Dorośli często prawdziwe zabawy kojarzą z chaosem, bałaganem, bieganiną, krzykami. Jest to jednak bardzo często zgodne z logiką zabawowej sytuacji.
Zabawy dzieci można podzielić wg różnych kryteriów.
D. Clapared przyjął za podstawę podziału zdolności i funkcje psychiczne jakie rozwijają się podczas zabawy i wyodrębnił:
zabawy sensacyjne ( uczuciowe), które ćwiczą zmysły, wrażenia i spostrzeżenia;
zabawy motoryczne kształtujące ruchy;
zabawy psychologiczne rozwijające myślenie, uczucia, wolę.
Innym podziałem jest podział związany z przeżyciami psychicznymi. Wg Ch. Boler są to dwie grupy zabaw:
I grupa
właściwe zabawy funkcjonalne - manipulowanie przedmiotami przenoszenie, przedmiotów zabawki mechaniczne;
zabawy fikcyjne - dziecko używa zastępczo przedmiotów;
zabawy recepcyjne - słuchanie bajek, wiersz, opowiadań, oglądanie obrazków.
II grupa
zabawy konstrukcyjne - powstają określone wytwory, budowle, rysunki;
zabawy swobodne - podejmowane z własnej inicjatywy, całkowicie samodzielnie;
zabawy kierowane przez osoby dorosłe, nauczycieli;
zabawy indywidualne - samotne;
zabawy grupowe - zależne od spójności grupy, poziomu uspołecznienia;
zabawy równoległe - obok siebie;
zabawy zbiorowe - dzieci bawią się wspólnie, podporządkowane wspólnym ustaleniom.
W klasyfikacji zabaw przedszkolnych przyjęto obecnie następujący podział:
zabawy twórcze (tematyczne, fikcyjne, iluzyjne), podczas których dzieci przyjmują pewne role, odtwarzając zachowania ludzi dorosłych, np. zabawy w sklep, w lekarza, w dom itp.;
zabawy konstrukcyjne, polegające na wytwarzaniu przedmiotów albo całych obiektów z różnych materiałów (np. z piasku, plasteliny) lub z gotowych elementów (np. z klocków);
zabawy ruchowe, gry ruchowe, wymagające wykonywania dużej liczby ruchów;
zabawy dydaktyczne (umysłowe), polegające na rozwiązywaniu określonych zadań umysłowych (np. gry stolikowe, rebusy, krzyżówki);
Istnieją różne teorie, wyjaśniające genezę i funkcje zabawy, do najbardziej znanych należą:
teoria nadmiaru energii H. Spencera - dziecko podejmuje zabawę dla wyładowania energii;
teoria wytchnienia po działalności nie zabawowej M. Lazarusa;
teoria ćwiczeń przygotowawczych K. Grossa - zabawa dzieci, tak jak młodych osobników u zwierząt, przygotowuje je do działalności w życiu dorosłym;
teoria katartyczna H. Carra, traktująca zabawę jako sublimację dążeń antyspołecznych;
teoria społeczna, wg której zabawa spełnia funkcje socjalizacyjne.
Obecnie większość specjalistów zajmująca się problematyką zabawy dziecięcej uwydatnia jej walory kształcące i stymulujące rozwój różnych cech osobowości dziecka, tak na przykład D.B. Elkonin zwraca przede wszystkim uwagę na fakt, że poprzez aktywność zabawową dziecko w wieku przedszkolnym poznaje świat społecznych stosunków bardziej złożonych niż te, które są mu dostępne w jego działalności niezabawowej. Dzieje się tak dlatego, że realna aktywność dzieci jest ograniczona ze względu na ich niedojrzałość i brak umiejętności. Istotne wydaje się zwrócenie uwagi nie tylko na opanowanie przez dzieci w toku zabawy społecznie wypracowanych sposobów działania, ale także na to,
że czynności wykonywane na przedmiotach zastępczych pozwalają na oddzielenie działania od obiektu, z którym jest ono zwykle związane w realnym życiu. Sprzyja to uświadomieniu przebiegu tego procesu. A zatem przez aktywność zabawową dziecko wyodrębnia pewne właściwości działania i opanowuje je tak, że mogą być one później w pełni zastosowane w rzeczywistym działaniu. W aktywności zabawowej celem zasadniczym jest samo działanie jest samo działanie, a nie trwały i materialny jego rezultat. Zabawa skierowana jest nie na przekształcanie otaczającej podmiot rzeczywistości, lecz na opanowanie samej istoty, właściwości i zasad działania. Zabawa minimalizuje ryzyko przy wykonywaniu przy wykonywaniu podejmowanych działań i podczas uczenia się. Szczególnie wyraźnie występuje to w zabawach społecznych. W różnych społecznościach jest wiele zasad dotyczących tego, co można, a czego nie wolno robić w danej grupie. Trzeba się tego nauczyć wcześnie, kiedy konsekwencje pogwałcenia tych zasad są mniej surowe niż później. I właśnie poprzez zabawę młody osobnik uczy się stosowania obowiązujących zasad. Po drugie, zabawa dostarcz doskonałej okazji do wypróbowania różnych możliwych kombinacji zachowań, nigdy nie wypróbowanych działaniach ukierunkowanych na określony, realny wynik ze względu na presję funkcjonalności. Daje to możliwość odkrywania nowych sposobów form działania.
Zabawy ruchowe
Zabawy ruchowe stanowią w życiu dziecka jedną z najbardziej atrakcyjnych form zabawowych. Opierają się na różnorodnych postaciach ruchu, który w nich dominuje. Mają swoje prawidła i określone ramy. Każda z nich, a zwłaszcza gra, ma bowiem swój początek i zakończenie, a także fabułę, treść ruchową i swoistą organizację. Z punktu widzenia ogólnowychowawczego zabawy i gry ruchowe odgrywają przede wszystkim rolę bodźca fizycznego. Oddziałują wszechstronnie na rozwój. Podnoszą poziom nie tylko sprawności fizycznej i wydolności organizmu lecz również mają wpływ na kształtowanie cech charakteru., zwłaszcza umiejętności współdziałania w grupie i integracji. Zabawom zawsze towarzyszy dobry nastrój, psychiczne odprężenie, a więc są doskonałą formą czynnego wypoczynku. Zabawy rozwijają sprawność ruchową, ćwicząc i doskonaląc takie formy ruchu jak: chód, bieg, podskoki, rzut, wspinanie, wchodzenie, pokonywanie przeszkód. Rozległa i wszechstronna skala różnorodnych ruchów, bogaty materiał specjalnych rodzajów zabaw, pozwala prowadzić je w ciągu całego roku na wolnym powietrzu jak i w obiektach zamkniętych. Zabawy ruchowe utrwalają wiele pojęć i wiadomości, kształtują również nawyki kulturalne, pozytywne cechy charakteru, a szczególności świadomą dyscyplinę i umiejętność współżycia w grupie. Za pomocą zabawy rozwijamy spostrzegawczość, orientację w przestrzeni, umiejętność ceny odległości i kierunku, rozpoznawanie barw
i kształtów. W zabawach ruchowych pozostawia się swobodę a forma ruchu jest w zasadzie dowolna. Ta nie krępująca dowolność w sposobie wykonania zadania odpowiada aktywności dziecka, wyzwala jego
inicjatywę, pomysłowość samodzielność, pobudza wyobraźnię i ambicję, szczególnie w zabawach, w których przypada mu jakaś określona rola. Zabawa ruchowa jest przygotowaniem do społecznego współdziałania i współżycia, uczy dziecko przystosowania się do całego zespołu. Konieczność dostosowania się i przestrzegania przepisów w zabawie dyscyplinuje dziecko, uczy je opanowania oraz przyzwyczaja do dokładności, odpowiedzialności i uczciwości. Udział w zabawie pozwala dziecku ocenić swoje możliwości w porównaniu z innymi, a wynik budzi wiarę we własne siły, staje się źródłem zdrowego optymizmu. Różnorodność kontaktów, jakie w toku zabaw wytwarzają się między dziećmi na tle różnych przepisów zabaw, stwarza również bogate podłoże do rozwijania uczuć koleżeńskich, umiejętności współdziałania w zespole, uczynności, chęci przyjścia z pomocą innym. Znaczenie zabawy dobrze zorganizowanej, starannie i konsekwentnie przeprowadzonej, polega przede wszystkim na kształtowaniu cech charakteru i utrwalaniu nawyków koniecznych życiu społecznym. Duże znaczenie ma treść zabawy, zwłaszcza w pracy z młodszymi dziećmi, które dzięki dużej pobudliwości i żywej wyobraźni mocno przeżywają fabułę, silnie wczuwają się w wyznaczone im role.
Przypisując zabawom tak wielki znaczenie w procesie wychowania musimy zarazem pamiętać, iż poszczególne ich odmiany wpływają na organizm w sposób swoisty i charakterystyczny dla danej formy ruchu
zabawy ze śpiewem - stanowią przedmiot szczególnego zainteresowania dzieci w wieku przedszkolnym, wpływają korzystnie na umuzykalnienie dzieci oraz kształtowanie ich poczucia rytmu i koordynacji ruchowej. Sprzyjają też intensyfikacji procesu oddychania;
zabawy orientacyjno-porządkowe - są zwykle stosowane w grupach dzieci najmłodszych. Ich celem jest z jednej strony ćwiczenie umiejętności skupiania uwagi podczas zabawowych czynności ruchowych, a z drugiej opanowanie określonych umiejętności. Umożliwiają opanowanie umówionych znaków i sygnałów;
zabawy i ćwiczenia z elementami równowagi - oddziaływają silnie na doskonalenie koordynacji nerwowo ruchowej. Wykonywanie tych ćwiczeń wymaga od dzieci koncentracji uwagi, spokoju opanowania wewnętrznego, a nawet pełnego udziału świadomości. Ze względu na duże znaczenie użytkowe należy prowadzić je w najrozmaitszych postaciach i zmieniających się warunkach przestrzegając zasady stopniowania trudności,
zabawy na czworakach - czworakowanie: wpływa na prawidłowość kształtowania się naturalnych krzywizn kręgosłupa, głównie odcinka lędźwiowego; jest zabiegiem poprawiającym postawę,
zabawy bieżne - głównym składnikiem ruchowym tych zabaw jest bieg, który jako ćwiczenie użytkowe ma duże znaczenie dla usprawniania dzieci. Ćwiczy szybkość, zręczność, wytrzymałość, pobudza czynności serca i płuc oraz przemianę materii. Wśród zabaw bieżnych możemy wyróżnić: zabawy bieżne masowe, zabawy bieżne z elementem orientacji, zabawy bieżne z pościgiem oraz wyścigi,
zabawy i ćwiczenia z elementami rzutu, celowania i toczenia - rozwijają przede wszystkim mięśnie obręczy barkowej i mięśnie tułowia. Głównym ich zadaniem jest wyrobienie celności, siły, zręczności oraz pewności rzutów i chwytów. Kształcą także zdolność oceny kierunku i odległości, doskonalą koordynację nerwowo - ruchową oka i ręki,
zabawy z elementami skoku i podskoku- - ze względu na wpływ jaki wywierają na organizm są podobne do zabaw bieżnych, ponadto wyrabiają elastyczność miękkość odbicia, zręczność, wytrzymałość, a także odwagę, zwłaszcza przy pokonywaniu przeszkód,
zabawy i ćwiczenia z elementami wstępowania na przyrządy, zstępowania oraz wspinania się - mają duży wpływ na mięśnie całego ciała, uczą dzieci naturalnego pokonywania przeszkód, poprawnego i bezpiecznego chwytu rąk, oswajają z wysokością, wyrabiają zaradność, odwagę i szybką decyzję .
Podsumowując można powiedzieć, że zabawy ruchowe stanowią ważny element:
prawidłowego rozwoju organizmu, jego układów i narządów;
rozwijania funkcji i wydolności organizmu;
tworzenia poprawnej postawy i budowy ciała;
przystosowania do życia w otaczającym środowisku przyrodniczym i społecznym;
zapobiegania chorobom;
rozwoju psychicznego i społecznego;
terapii wielu zaburzeń i chorób.
Organizacja zabaw ruchowych
Wartość kształcąca i wychowawcza zabawy zależy, między innymi od jej przygotowania. Zabawę należy dostosować do wieku dzieci, należy przygotować odpowiednie przybory, wyznaczyć teren, prowadzący powinien wprowadzić dzieci w temat zabawy. Pomocą w organizacji zabawy będzie wdrażanie do szybkiego ustawiania się, szukania swego miejsca, zachowania kolejności, czyli usprawnianie zbiórek. Wszelkie przepisy i prawidła należy sformułować jasno i zrozumiale. Czynny udział nauczyciela w zabawie jest podstawowym warunkiem dobrej organizacji zabawy, gdyż pozwala na pominięcie zbyt długich objaśnień, które dla dzieci są nudne. Do prowadzenie zabawy potrzebne są różne przybory. Używanie ich ułatwia organizację zabawy, bardzo zwiększ zainteresowanie, pobudza wyobraźnię i aktywność dzieci. Zorganizowana zabawa zespołowa wymaga przestrzegania pewnych warunków: zebrania grupy, ustawienia, jednoczesnego biegu, lub zahamowania ruchu. Posługujemy się wtedy sygnałami, hasłami. Mogą to być sygnały słuchowe jak klaśnięcia, gwizdek lub sygnały wzrokowe jak podniesienie ręki, chorągiewki itd. Istotny wpływ wychowawczy ma zakończenie zabawy. Należy dokonać omówienia przebiegu zabawy, wyróżnić najlepszych lub grupę, zostawić porządek po zabawie. Bardzo duże znaczenie mają zabawy ruchowe dla moralnego wychowania dziecka. Każdy wychowawca powinien znać dobrze zabawy ruchowe dzieci i umieć prawidłowo kierować zabawami swoich podopiecznych. Opanowanie przez dzieci dużego zasobu wartościowych atrakcyjnych zabaw stanie się podstawą do racjonalnego wykorzystania czasu przeznaczonego na zabawy dowolne.
Biblografia
W. Hajnicz, Rozwój organizacji zabaw dzieci w wieku przedszkolnym, Warszawa 1982
W. Okoń , Zabawa a rzeczywistość, Warszawa 1987
S. Owczarek, Gimnastyka przedszkolaka, Warszawa 2001
R. Trześniowski, Gry i zabawy ruchowe, Warszawa1995
K. Wlaźnik, Wychowanie fizyczne w przedszkolu, Warszawa 1972
Wychowanie w przedszkolu 1996/8, 1999/3
1