Temat 8. STRUKTURA SPOŁECZNA - lektura 2.
Stanisław Ossowski „O strukturze społecznej”
Pojęcie struktury społecznej jako układu pionowego konkretyzuje się w różnych postaciach. Najbardziej doniosłym społecznie ujęciem społecznej stratyfikacji jest jednak ujęcie dychotomiczne: podział społeczeństwa na dwie główne grupy, na tych, co są u góry, i tych, co na dole.
Można wyróżnić trzy zasadnicze aspekty owej dychotomii, odpowiadające trzem kategoriom przywilejów górnej warstwy:
rządzący i rządzeni
bogaci i biedni
ci, na których się pracuje i ci, którzy pracują
W pierwszym przypadku możemy mówić o klasach panujących, w drugim o klasach posiadających i klasach nieposiadających, a w trzecim o eksploatowanych i eksploatujących. Ocena moralna objawia się w takich zwrotach, jak np. „klasy uciskające” i „klasy uciskane”, „ciemiężyciele” i „ciemiężeni”.
Podstawowym stosunkiem z punktu widzenia zależności przyczynowych jest stosunek pierwszy (rządzący - rządzeni) albo drugi (bogaci - biedni). Trzeci jest ich wynikiem.
Kojarzenie władzy z bogactwem pozwala na dwojaką interpretację dychotomicznej struktury społecznej:
Prymat władzy - ci na górze są bogaci, ponieważ rządzą
Prymat bogactwa - ci na górze rządzą, ponieważ są bogaci
Według Lenina, klasy to takie grupy, z których jedna ma możliwość przywłaszczania sobie pracy innej dzięki temu, że zajmują one różne miejsca w określonym układzie gospodarstwa społecznego.
Babeuf twierdzi, że przyczyną eksploatacji i wyzysku człowieka przez człowieka jest koncentracja środków produkcji w rękach kapitalistów. Bogactwo lub przemoc fizyczna stanowi źródło eksploatacji, ale jednocześnie wyzysk mas pracujących staje się przyczyną dalszego narastania bogactw w rękach wyzyskiwaczy.
Saint-Simon przeciwstawia klasie pracującej klasę próżnującą, albo klasie wytwórców klasę konsumentów. Linia podziału przebiega tak, iż klasa pracująca obejmuje również: przemysłowców, kupców i bankierów - dla Babeufa najsroższych eksploatatorów.
U Arystotelesa zasadnicza dychotomia w strukturze społecznej to podział na wolnych i niewolników: dychotomia wieczysta, która miała przyrodzoną podstawę w typach natury ludzkiej.
Przy dychotomicznym ujmowaniu systemu stosunków międzyludzkich należy rozróżnić:
Uwydatnianie antagonistycznych stosunków w społeczeństwie - jedna strona jest „na górze”, druga „na dole”. Klas może być wiele, idzie tylko o to, że każda z nich jest w analogiczny sposób przyporządkowana jakiejś innej klasie np. chłop - pan folwarczny.
Traktowanie całego społeczeństwa jako zbiorowości o strukturze dwuwarstwowej.
Dychotomiczna koncepcja struktury społecznej to uogólnienie na całe społeczeństwo stosunku dwuczłonowego asymetrycznego, gdzie jedna strona jest uprzywilejowana kosztem drugiej. Społeczeństwo w tej koncepcji rozpada się na dwie klasy korelatywne i przeciwstawne w ten sposób, że każdą z nich charakteryzuje stosunek każdego jej członka do osobników klasy przeciwstawnej.
Często interferują dwie dychotomie, oparte na rożnych kryteriach. Skrzyżowanie dwóch niezgodnych ze sobą podziałów dychotomicznych prowadzi do wydzielenia przynajmniej trzeciej dychotomii. W ten sposób powstaje aspekt trójczłonowy. W podobny sposób połączenie dwóch dychotomicznych podziałów komplikuje obraz społeczeństwa nowoczesnego. W marksistowskiej koncepcji klas społecznych, jako grup wyznaczonych przez stosunek do środków produkcji, mamy do czynienia z trzema kryteriami dychotomicznymi. Dwa najważniejsze to:
- posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji
- zatrudnianie lub niezatrudnianie najemnej siły roboczej.
Warunki sprzyjające powstawaniu dychotomicznego obrazu struktury społecznej:
1. cechy struktury społecznej, sprawiające, że pewne społeczeństwa są obiektywnie bliższe schematu dwudzielnego:
- wielki dystans pozycji społecznej,
- wysoki stopień polaryzacji ekonomicznej,
- jaskrawe współistnienia bogactwa i nędzy
2. okoliczności, które sprawiają, że obraz dwudzielności przemawia do pewnych klas społecznych albo sprzyja ich interesom:
- w społeczeństwach, charakteryzujących się uciemiężeniem i wyzyskiem jednej klasy przez drugą, antagonistyczny stosunek łatwo przesłania klasie upośledzonej istnienie innych grup i konfliktów. Chce ona uwydatnić w budowie świata to, co najważniejsze z jej klasowej perspektywy.
- w klasach uprzywilejowanych, przy mocno ustalonej dominacji, ostre przeciwstawianie własnej klasy reszcie społeczeństwa może być wyrazem dążeń do zwiększenia dystansu w stosunku do wszystkich innych klas, skoro sytuacja klasy panującej wydaje się tak pewna, że nie ma potrzeby szukania sprzymierzeńców. Zwiększenie dystansów prowadzi tu do rozszerzenia zakresu własnych przywilejów.
- w okresie walk społecznych tendencja ujmowania ustroju w schemat dychotomiczny staje się ważnym czynnikiem propagandy ze strony tych, którym strategia walki sugeruje uwydatnienie jednej tylko linii frontu. Pozwala to odwrócić uwagę od pozycji pośrednich pomiędzy ścierającymi się grupami.