Pojęcie struktury społecznej i stratyfikacji społecznej

S. Ossowski (1968), Z zagadnień struktury społecznej, PWN, Warszawa: r. Pojęcie struktury społecznej; r. Stratyfikacja społeczna, s. 9-33 (lub inne wydania).

POJĘCIE STRUKTURY SPOŁECZNEJ

Mówiąc o strukturze nie mamy na myśli przestrzennego rozmieszczenia jednostek
i grup na obszarze przyporządkowanym badanemu społeczeństwu [jak w architekturze].

Francuzi – pojęcie formy. Budują specjalną dyscyplinę: morfologię społeczną.

Wikipedia:

Przez to, że mówimy o wpływie stosunków przestrzennych na strukturę społeczną, widoczne staje się, że przez strukturę społeczną rozumiemy coś innego.

Idzie tu o system stosunków nieprzestrzennych, który jednak wykazuje pod różnymi względami analogię z systemem stosunków przestrzennych, analogię tak daleko posuniętą, że pozwala na metaforyczne wykorzystanie tych terminów z tamtej dziedziny.

Miano struktury społecznej zachowujemy dla nieprzestrzennego aspektu. Przestrzenny aspekt struktury zbiorowości ludzkich – wielkich, rozciągających się na kraje lub kontynenty
i małych, zawartych w granicach poszczególnych osiedli [struktura ekologiczna kraju].

Centralną kategorią jest struktura społeczna. Często dotyczy elementów, które nas różnicują, ale wiele z nich, które są ważne z punktu widzenia społecznego nas czyni nierównymi. Istnienie owych nierówności jest pierwszorzędne dla procesów zachodzących
w społeczeństwie.

Struktura rozmieszczenia ma pewne znaczenie dla struktury jaką będziemy się zajmować. Wiedząc coś na temat rozmieszczenia, można wnioskować o występujących między ludźmi relacjach. ALE NIE O TO NAM CHODZI. Rozmieszczenie niewiele nam da, jeśli nie dowiemy się KTO tam mieszka.

Czasami mówiąc o strukturze społecznej mamy na myśli strukturę demograficzna. Jest ona ważna dla socjologów (kategorie płci, wieku, itd.), ale to nie jest jeszcze ta struktura o jaką nam chodzi.

Nam chodzi o relacje między ludźmi, zależności. To jest to, co tworzy strukturę społeczną. Relacje między ludźmi, między grupami, które wyróżniamy.

Nie da się opisać relacji za pomocą pojęć empirycznych. Musimy tworzyć pojęcia teoretyczne.

Pojęcie struktury pomaga nam usystematyzować to, czego nie widzimy. Pojęcia teoretyczne determinują to, czego nie widzimy. Pozwala nam usytuować w przestrzeni pewne obiekty, itp. Systematyzuje rzeczywistość i pozwala ją wyjaśniać.

By móc funkcjonować – wiedza, potrzebna nam po to, by porządkować świat,
w którym żyjemy i siebie w tym świecie. Kto ma wiedzę, ten ma władzę!

SENS STATYSTYCZNY

Czasami przez strukturę społeczną rozumie się: tylko skład ludności – stosunek liczbowy kategorii, wedle których dzielimy sobie ludność. W tym znaczeniu mówi się
o demograficznej strukturze ludności, przy czym mogą tu wchodzić w grę klasy wieku i płci, albo o strukturze zawodowej. Termin struktura społeczna bywa też używany w takim sensie, jak demograficzna, tylko mamy wtedy na myśli podział ludności wedle innych kategorii: kat. „społeczne”, tzn. przynależność klasową, stanową, kastową, ludność wiejska/miejska, inteligencja/mandarynat, sfery dworskie/urzędnicze, ludność pracująca/niepracująca, produkcyjna/nieprodukcyjna. W grę wchodzą również kategorie wyznaniowe lub etniczne.

W tym statystycznym znaczeniu przedstawilibyśmy strukturę społeczną Polski przedrozbiorowej albo strukturę społeczną wsi polskiej w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej, albo społeczną strukturę Londynu, gdybyśmy przedstawili statystykę ludności pod względem ważnych dla życia społecznego kategorii.

Dobór kategorii zależy od intencji tego, kto konstruuje obraz struktury społecznej, jak i od charakteru badanej społeczności. Np. w niektórych społ. kategorie wyznaniowe nie mają większego znaczenia dla życia społecznego.

W znaczeniu ściślejszym, struktura to coś więcej, niż skład zróżnicowanych elementów, struktura, to określony układ tych elementów, to pewien system stosunków. Stosunki wyrażające strukturę całości, mogą być różnego rodzaju:

1. Przestrzenne: rozmieszczenie mieszkańców kraju w terenie, co ujmujemy jako strukturę ekologiczną, albo w języku szkoły Durkheima jako przestrzenną formę zbiorowości.

2. Nieprzestrzenne: ujmowane metaforycznie w terminach zaczerpniętych ze stosunków przestrzennych. Termin „struktura” w wyrażeniu „struktura społeczna”.

Na obraz struktury społ. składa się nie tylko charakterystyka systemu stosunków, ale
i statystyczne ujęcie członów tego systemu stosunków. Chodzi tu o kategorie, które wyznaczają członom określone funkcje w systemie stosunków społecznej struktury, a więc idzie tu o owe kategorie „społeczne”, o których była mowa w związku ze statystycznym pojmowaniem struktury społecznej. OBUSTRONNA ZALEŻNOŚĆ: proletariusz jest proletariuszem, ponieważ pozostaje w określonym stosunku do kapitalisty i w określonych stosunkach do innych proletariuszy. STOSUNEK ZACHODZĄCY MIĘDZY ELEMENTAMI JEDNEJ I DRUGIEJ KATEGORII WYZNACZONY PRZEZ SPECYFICZNĄ POZYCJĘ CZŁONKÓW.

SYSTEM ZALEŻNOŚCI I DYSTANSÓW

System stosunków, który stanowi strukturę społeczną, daje się sprowadzić do trzech kategorii stosunków:

1. Stosunków zależności wzajemnych wynikających z podziału pracy, tzn. z podziału funkcji (np. profesor naucza, studenci się uczą – te zależności nie czynią nas nierównymi, ważne by dobrze swe funkcje spełniać; to co robi profesor, nie przeszkadza w tym, co robią studenci i na odwrót; zależności te mają charakter wzajemny, alby profesor mógł spełniać swe funkcje, my też musimy je spełniać, ale żadne nie może zmusić do tego drugiego).

2. Stosunków zależności jednostronnych, wynikających z przywilejów posiadania mniej lub więcej stałych środków przymusu względem innych członków społeczeństwa. Jedni dzięki posiadaniu władzy rozporządzają pewnymi dobrami, dzielą te dobra w danej zbiorowości – zazwyczaj nierówno, sobie przydzielając większe przywileje (np. jeśli studenci nie przyjdą na zajęcia więcej niż 2 razy zostaną skreśleni z listy, profesor ma też „przywilej”, którego my nie mamy, wprowadzania kolokwiów na zajęciach). Tam gdzie pojawiają się stosunki jednostronne rodzi się stratyfikacja i nierówności. Zależności jednostronne rodzą klasy korelatywne – istnienie jednej klasy powoduje występowanie innej, np. gdyby nie było bogatych, nie byłoby też biednych. Stratyfikacja → układ nierówności dotyczy nie jednostek,
   a klas.

3. Stosunków dystansu, więzi, antagonizmów społecznych. Dystanse Ossowski przypisuje wszystkim grupom, pewne stosunki w grupie są bliższe i dalsze. Antagonizmy i więzi przypisuje nie jednostkom, a grupom – sprzeczne interesy. Rodzą się tam więzi, związani jesteśmy z tymi, którzy mają podobne poglądy. Czasem grupy o sprzecznych interesach łączą się, by sprzeciwić się jeszcze innej grupie (rewolucja).

System ten występuje w strukturze rodziny (szczególnie wyraźny w rodzinie poligamicznej)

1. Funkcje ekonomiczne i wychowawcze rodziny – wyraźny podział pracy stanowiący źródło zależności wzajemnych

2. Stosunek zależności jednostronnych – np. absolutna władza ojca

3. System stosunków pokrewieństwa – stosunek męża i żony także.

System dystansów społecznych w rodzinie – pewne jednostki są sobie bliższe, inne dalsze.

STRUKTURA ZŁOŻONA, GDZIE SKŁADNIKAMI SĄ GRUPY SPOŁECZNE

Gdy od drobnych grup o strukturze sprowadzającej się do systemu osobistych stosunków między jednostkami przejdziemy do wielkich zbiorowości, których istnienie
i integralność nie opiera się już na osobistych stosunkach pomiędzy wszystkimi członkami
i gdzie tysiące ludzi uczestniczą w wielkich procesach współdziałania i walki nie znając się nawzajem.

Zbiorowość, w której mamy do czynienia z kategoriami członków; przynależność do którejkolwiek z nich wyznacza pozycję społeczną. Struktura jako system zależności między grupami społecznymi, nie jednostkami.

Czynnikiem strukturalnym obok dystansów stają się więzi społeczne i antagonizmy społeczne, przy czym system więzi społecznych może być systemem wielostopniowym, gdy węższa grupa jest składnikiem grupy szerszej. Np. w strukturze plemiennej, jeżeli nie ma tam zróżnicowania klasowego, będą przynajmniej kategorie wieku i płci.

Złożona struktura społeczna wystąpi wszakże w całej pełni dopiero
w społeczeństwie zróżnicowanym nie tylko wedle klas, płci i wieku, ale o zróżnicowanej pozycji społecznej poszczególnych rodzin.

DWA TYPY STOSUNKÓW ZALEŻNOŚCI MIĘDZYGRUPOWYCH

1. Zależność obustronna – równorzędne stosunki między grupami w wielostopniowym układzie grup społ.

2. Zależność jednokierunkowa – wynikająca z grupowych przywilejów i upośledzeń, stosunki stwarzające stratyfikację społeczną.

Niesymetryczne stosunki zależności, które wyznaczają strukturę, stanowią najważniejszy typ stosunków w strukturze społecznej, one bowiem stanowią podłoże, na którym kształtuje się system więzi i antagonizmów społecznych najbardziej doniosłych dla życia społecznego, a przeto najbardziej ważkich w społecznej strukturze.

Antagonizmy między konkurującymi firmami – zawieszenie broni następuje dopiero
w obliczu wspólnego wroga, np. w obliczu grożącej rewolucji społecznej.

Spencer czy Durkheim – dla nich, pod sugestią tendencji społecznych ówczesnego mieszczaństwa, struktura społeczna nawet społeczeństw klasowych sprowadzała się do systemu zależności wzajemnych i więzi wielostopniowych.

STRATYFIKACJA SPOŁECZNA

Marks: zasadnicza cecha zaawansowanych w rozwoju dziejowym społeczeństw – stanowi punkt wyjścia przy wyjaśnianiu wszelkich procesów historycznych.

Marks, układ pionowy: na strukturę społeczną składają się klasy uciskające
i uciskane; pomiędzy nimi znajdują się klasy pośrednie.

HIERARCHIE RÓL SPOŁECZNYCH

Co to znaczy, że ktoś stoi niżej lub wyżej w jakiejś hierarchii społecznej?

Hierarchie ról społecznych najczęściej występują tam, gdzie cały system stanowisk jest zinstytucjonalizowany, gdzie ustalona jest droga przechodzenia z jednego stanowiska na inne, a przywileje związane z każdą rolą społeczną są wyraźnie sprecyzowane. Bogactwo sprzyja w usytuowaniu nas przez innych w hierarchii. Ważne jak konsumowane jest to bogactwo, użytkowane.

DWIE KATEGORIE PRZYWILEJÓW:

1. Przywileje środków konsumpcji i usług

2. Przywileje władzy

PRZYWILEJE ŚRODKÓW KONSUMPCJI

Daje je już hierarchia płac, ale wchodzą tu w grę również przywileje i usługi dostarczone nie w postaci pieniężnej, np. prawo z korzystania z pewnych miejsc w teatrze, itp.

Dobra w naturze lub w postaci uprawnień do pewnych form konsumpcji, jak również niektóre formy usług, zwykle nie dają się mierzyć ściśle wedle tej samej pieniężnej skali, ale przy szeregowaniu hierarchicznym stanowisk nie nasuwają zazwyczaj większych wątpliwości.

WŁADZA

Możność podejmowania i realizowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których decyzja w taki czy inny sposób dotyczy. Jest to wtedy przywilej panowania nad wolą innego człowieka, przewaga decyzji. Zazwyczaj im więcej bogactwa, to tym więcej władzy.

Zakres władzy może być wyznaczony:

1. Osobowo – decyzje człowieka posiadającego władzę odnoszą się bezpośrednio do określonych osób ze względu na ich role społeczne, np. rozkazy wydawane podwładnemu, niewolnikowi.

2. Stroficznie – decyzje godzą w każdego, czyja aktywność mogłaby wejść w zakres spraw objętych władzą tamtego człowieka, np. zakaz palenia ognisk w lasach czy przewożenia materiałów wybuchowych w pociągu.

Władza nad określonymi ludźmi [podwładnymi] jest także władzą ograniczoną „sferycznie”: podwładny zobowiązany jest do podporządkowywania się decyzjom zwierzchnika tylko w jakimś zakresie spraw, w zakresie spraw objętych władzą.

Tam gdzie zakres władzy wyznaczany jest wyłącznie osobowo, mamy do czynienia z władzą nieograniczoną. Władza „nieograniczona” ma także pewne granice, ale tymi granicami są techniczne możliwości kontroli.

Władza objawia się:

1. Bezpośrednio: gdy narzuca komuś wykonanie pewnych decyzji, gdy zmusza jakiegoś człowieka, aby był wykonawcą.

2. Pośrednio: gdy powstrzymuje od oporu przeciw realizowaniu decyzji powziętej przez dysponującego władzą, tzn. gdy narzuca zainteresowanym postawę bierną.

Podwładny to ten, który wykonuje mu zlecone zadanie, a nie tylko powstrzymuje się od przeciwdziałania.

Przyjmując pojęcie sprawstwa w formułowaniu T. Kotarbińskiego, należałoby powiedzieć, że akty władzy człowieka nad człowiekiem zachodzą wszędzie tam, gdzie ktoś czyni świadomym sprawcą swych decyzji innego człowieka, jeżeli motywem zachowania się owego człowieka w tym wypadku jest decyzja rozkazodawcy.

Akt władzy następuje albo wskutek wytworzonego nawyku posłuszeństwa [odruchy warunkowe!] albo przez zagrożenie.

Władza jest tym mniejsza, im większy stopień przemocy musi być zastosowany dla zrealizowania decyzji rozkazodawcy.

Najpełniejsza władza ma miejsce tam, gdzie nie jest potrzebne nawet zagrożenie.

ŚRODKI KONSUMPCJI I WŁADZA

Władza stanowi tę kategorię przywilejów, która stwarza jednokierunkową zależność pomiędzy osobnikami w różnych rolach społecznych. Ta jednokierunkowa zależność polega przede wszystkim na tym, że władza – to możność bezpośredniego narzucania decyzji innemu człowiekowi.

Władza i środki konsumpcji stanowią o zakresie dysponowania rzeczami i ludźmi. Ten zakres podlega gradacji: rośnie, gdy podnosimy się w hierarchii społecznej, przy czym środki konsumpcji, gdy przekraczają pewien poziom ilościowy, mogą się przekształcić w narzędzie władzy, w szczególności na gruncie gospodarki towarowej, a tym bardziej gospodarki pieniężnej.

PRZYWILEJE PRESTIŻU

Przywileje dotyczące obrazu własnej osoby w reakcjach środowiska. Prawo do szacunku, związane z rolą społeczną jednostki.

Przywilej prestiżu społecznego jest przywilejem odbierania zewnętrznych oznak szacunku.

Konwencjonalne oznaki szacunku: obnażanie głowy, przyklękanie, padanie do nóg, pochylanie głowy lub górnej części ciała, odpowiednie zwroty: „kłaniam się”, czołem”, „padam do nóżek”, itp. Przy wrogich postawach jednak tytuł „jaśnie panie” nabiera w pewnym momencie zabarwienia ironicznego. W przyjaznym zaś układzie stosunków pomiędzy zwierzchnikami a podwładnymi, rezygnacja z konwencjonalnych oznak szacunku ze strony zwierzchnika (rezygnacja z rytuałów) może mieć pozytywny wpływ na zakres i siłę jego władzy, przez podniesienie osobistego prestiżu zwierzchnika. Zależy to od kultury środowiska i innych okoliczności.

Prestiż w dużej mierze wiąże się z tym, co robimy. W polskim społeczeństwie nieco wyżej stoją ci, którzy pracują fizycznie.

ZAGADNIENIA WSPÓŁZALEŻNOŚCI MIĘDZY RÓŻNYMI KATEGORIAMI PRZYWILEJÓW

Wyższość w hierarchii oceniana jest wedle skali przywilejów dotyczących środków konsumpcji, władzy i społecznego prestiżu.

CO ZNACZY: „STOSUNKI ZALEŻNOŚCI MIĘDZY GRUPAMI”?

Zależność indywidualna między poszczególnymi osobnikami jednej i drugiej klasy jest uwarunkowana przez to, że jest to zjawisko masowe, że zależność tego typu zachodzi również pomiędzy innymi członkami jednej i drugiej klasy.

Stosunek zależności między jedną grupą i drugą, pojmowany w sensie kolektywnym, odnajdujemy w postawach osobników, których łączą indywidualne stosunki zależności z osobnikami drugiej grupy.

WEWNĘTRZNA STRUKTURA WARSTW I OSTROŚĆ GRANIC

Czynniki brane pod uwagę przy charakterystyce stratyfikacji społecznej:

1. Stopień ostrości i stopień przenikliwości granic pomiędzy warstwami – granice są tym bardziej ostre, im mniej jest stosunkowo ludzi, których przynależność do warstwy jest wątpliwa, im mniej jest ludzi, których można by zaliczyć i do jednej i do drugiej z sąsiadujących w strukturze społecznej warstw. Granice są tym mniej przenikliwe, im trudniejsze jest przejście z jednej warstwy do drugiej, przy czym dla struktury społecznej ważna jest w szczególności sprawa przenikliwości granic na drodze z niższej warstwy do wyższej.

2. Struktura poszczególnych warstw – stopień zróżnicowania ról społecznych wewnątrz warstwy, zróżnicowanie wewnętrzne warstw, oparte na innych zasadach niż gradacja pozycji społecznych.

3. Istnienie grup społecznych krzyżujących się z układem warstw społecznych – mogą to być grupy wyznaniowe, tam gdzie nie ma korelacji między wyznaniem i przynależnością klasową.

Zatarte granice – jeśli łatwo przejść z jednej klasy do drugiej. Jeśli mamy do czynienia z zamkniętymi klasami, to jedyną szansą na zmianę jest rewolucja. Im bardziej doskwiera nam układ nierówności, im bardziej stratyfikacja jest widoczna, mobilizuje to do wystąpienia przeciwko tym, których uznaje się za ciemięzców.

Korelacje miedzy czynnikami struktury społecznej:

• Im mniej przenikliwe są granice warstwy, tym bardziej są ostre. I odwrotnie: ostrość granic wzmaga ich nieprzenikliwość (brak ostrości może wywołać specjalne zarządzenia ochronne).

• Im większe zróżnicowanie hierarchiczne ról społecznych wewnątrz warstwy, tym mniej są ostre granice między warstwami, granice, które mają przerwać ciągłość gradacji, chyba że granice opierają się na innych kryteriach niż gradacja wewnątrz warstwy.

• Im większa jest jednolitość wewnętrzna poszczególnych warstw, im ostrzejsze i bardziej nieprzenikliwe SA ich granice, tym silniejsza jest więź społeczna poszczególnych warstw. Stąd tendencja warstw, które chcą utrzymać swą pozycję uprzywilejowaną, do wzmacniania barier dzielących tę warstwę od warstw niższych i do niwelowania różnic wewnątrz warstwy.

Przenikliwość górnej granicy warstwy upośledzonej stwarza warunki odpływu aktywniejszych jednostek tej warstwy do warstwy uprzywilejowanej. W społeczeństwie klasowym, gdzie nie ma zapór stanowych pomiędzy warstwami, funkcje takiej zapory może przejąć ideologia klasowa.

Ćwiczenia, 28.02.2013r.