Stanisław Ossowski - „ Struktura klasowa w społecznej świadomości.”
Rozdz. 1 - Wprowadzenie
Problematyka społeczna o marksizm.
Społeczeństwo - zbiorowość jednostek, przestrzegającą na ogół pewnych reguł gry, wyrażonych w kodeksach prawnych, konstytucjach i przede wszystkim w konwencjach regulujących stosunki ekonomiczne, w szczególności stosunki na wolnym rynku: zbiorowość jednostek, z których na ogół każda kieruje się indywidualnymi decyzjami, aczkolwiek te decyzje są wyznaczone przez pewne prawa przyrody.
Koncepcje teoretyczne w zakresie nauk społecznych wyprzedzały czasem życie, stając się przewodnikiem dla działaczy. W okresach gwałtownych zmian teoretyk nie podąża za życiem. Zmiany rzeczywistości są wtedy szybsze niż myśl refleksyjna, którą tempo przemian przyprawiać może o zadyszkę, gdy tymczasem potrzeba jej długiego oddechu. Taka jest chyba sytuacja dzisiejsza.
Stosunek klas społecznych i wielkich organizacji społecznych jest bardziej skomplikowany, niż zakładał to marksistowski sapek dynamiki dziejów, antagonizmy zaś, w których możemy szukać motoru dziejów, rozgrywają się nie na jednej tylko płaszczyźnie.
*System stosunków międzyludzkich w społecznej świadomości.*
Zwrot „w społecznej świadomości” używamy jako wyrażenia skrótowego, że idzie tu o treści myślowe charakterystyczne dla pewnych środowisk, że idzie o pojęcia, obrazy, przekonania i oceny, które są mniej lub więcej wspólne ludziom pewnego środowiska i które w świadomości poszczególnych jednostek umacnia wzajemna sugestia, umacnia przekonaniem, że dzielą je również inni członkowie tej samej grupy. Ze względu na tę ostatnio okoliczność, wyrażenie „w społecznej świadomości: ma bogatszą konotację niż wyrażenie „w świadomości jednostek wchodzących w skład takiej oto grupy”.
Terminologia przestrzenna:
stratyfikacja społeczna
warstwy społeczne
Klasy wyższe i niższe
klasa wyższa średnia i niższa średnia
Dystanse społeczne
Granice grup społecznych
Sztywność tych granic
Styczność i izolacja tych grup
Przechodzenie jednostek tych grup w kierunku pionowym bądź poziomym
Marks:
Klasami nazywamy wielkie grupy ludzi, które różnią się miejscem w historycznie określonym systemie produkcji społecznej.
Baza stwarza nadbudowę po to, aby jej służyła, by aktywnie pomagała jej ukształtować się i ustalić, by aktywnie walczyła o likwidację dawnej bazy.
*Pojęcie struktury*
Przez „strukturę” w znaczeniu dosłownym rozumiemy przestrzenny układ elementów, gdy stosunki przestrzenne traktujemy w korelacji z jakimś systemem zależności pomiędzy tymi elementami albo pomiędzy poszczególnymi elementami i całością układu.
Otóż strukturę społeczeństwa można traktować w dosłownym, przestrzennym sensie. Dzieję się tak wtedy, gdy zajmujemy się, przestrzennym układem jednostek i grup ludzkich ze względu na stosunki społeczne, które między nimi zachodzą. Mówiąc tu o układzie przestrzennym jednostek i grup, mamy na myśli wielkość, rozmieszczenie i kształt przestrzenny osiedli, gęstość zaludnienia poszczególnych części terenu, linie komunikacyjne itd.
Przymiotnik „społeczna” pozbawia „strukturę” przestrzennej konotacji, podobnie jak to dzieję się z terminami „dystans” lub „ruchliwość”: „Dystans społeczny” nie jest dystansem przestrzennym, a „ruchliwość społeczna” nie jest ruchliwością w przestrzeni.
W stosunku do struktury klasowej struktura społeczna jest pojęciem szerszym, gdyż grupy, które traktujemy jako składniki struktury społecznej, nie muszą być klasami społecznymi. Mogą to być, np. kategorie wieku, które rozważamy ze względu na zachodzące między nimi instytucjonalne zależności i podziały funkcji albo ze względu na różnicę w uprawnieniach i obowiązkach.
Struktura społeczna - system międzyludzkich zależności, dystansów i hierarchii zarówno w nieorganicznej, jak organicznej formie, zaś strukturę klasową będziemy traktowali jako pewien szczególnie doniosły - aspekt struktury społecznej.
Rozdz. 2
Stała przymusowa praca „na kogoś” przytłacza człowieka i fizycznie, i duchowo. Nic dziwnego, że od tej strony patrzą na przeciwstawność warstw społecznych ci, którzy się znaleźli w tej sytuacji przymusowej.
Stosunki struktury społecznej:
1. „Posiadanie władzy jest źródłem bogactwa”
2. „Ci na górze rządzą, ponieważ są bogaci - oto formuła, która daje prymat bogactwu.”
3. „Pracujący i ci dla których się pracuje”.
„Klasy są to takie grupy ludzi, z których jedna ma możliwość przywłaszczania sobie pracy innej dzięki temu, że zajmują one różne miejsca w określonym układzie gospodarstwa społecznego.”
/Lenin/
Źródłem „wyzysku człowieka przez człowieka” jest koncentracja środków produkcji w rękach kapitalistów.
U Arystotelesa główny podział polegał na podziale na: wolnych i niewolników.
Klas może być wiele, idzie tylko o to, że każda z nich przyporządkowana jest w analogiczny sposób jakiejś innej klasie.
W marksistowskiej koncepcji klas społecznych, jako grup wyznaczonych przez stosunek do środków produkcji, mamy do czynienia z trzema kryteriami dychotomicznymi podziału, z których dwa są traktowane szczególnie doniosłe:
1) posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji
2) zatrudnianie lub niezatrudnianie najemnej siły roboczej
Fakty te krzyżują się za sobą.
Rozdz. 3
Marks:
Zasadniczymi klasami w strukturze społecznej są dwie klasy skrajne. Klasa średnia, mniej ważna, mniej stała jest typową klasą pogranicza i w razie ostrych konfliktów łączy się bądź z jedną, bądź z drugą z klas przeciwstawnych. Istnienie jej nie odbiera strukturze społecznej charakteru dychotomicznego, tylko tę dychotomię łagodzi. Można by powiedzieć, że wedle tej koncepcji trójczłonowość spowodowana istnieniem klasy pośredniej to odchylenie od idealnego typu dychotomii.
Arystoteles:
Klasą zasadniczą jest klasa średnia. Bogaci i biedni to klasy, które stanowią odchylenia od pozycji normalnych. Zgodnie ze schematem arystotelesowskiej triady nie klasa średnia jest klasą pograniczną, ale klasy skrajne miałyby być w pewnym sensie klasami marginesów.
Jest jeszcze koncepcja traktująca wszystkie 3 klasy na równi.
Ustrój timokratyczny - oparty na zasadach gradacji ekonomicznej: na cenzusie zamożności.
Styl życia jako cecha klasowa to przede wszystkim rozmiary i forma konsumpcji.
W myśl tradycji marksistowskiej;
Klasa - grupy wyznaczone przez ich sytuacje w społecznym procesie produkcji, element systemu przeciwieństw, kształtuje się w walkach politycznych.
Warstwa - ogół jednostek porównywalnych z punktu widzenia jednego lub kilku obiektywnych kryteriów klasyfikowania.
Przedstawiciele zawodów wolnych mniej podatni są na pojęcia klasy, a bardziej podatni na pojęcie systemu warstw opartego na kryteriach bogactw.
Rozdz. 4
Wyraźną hierarchię klasowych ról społecznych związaną z odrębnymi funkcjami w życiu zbiorowości, a nie wyznaczonych bezpośrednio przez wysokość dochodu lub wielkość majątku, spotykamy tam, gdzie przywileje mają inną jeszcze bazę niż bogactwo, gdzie pieniądz nie jest czynnikiem otwierającym drogę do wszelkich funkcji, gdzie istnieje monopol grup społecznych, gdzie istnieje monopol grup społecznych na pewne typy własności i zawodów. A więc w systemie klas zamkniętych, tzn. w ustroju stanowym lub kastowym.
Św.Tomasz:
Stany w społeczeństwie i różne rodzaje czynności, które im przypadły w udziale, są wyznaczone przez Boga. Każdy stan ma specjalne zadanie do wypełnienia; jednostka winna pozostać na stanowisku, na które podobało się Bogu ją powołać, każdy musi pozostać w swoim stanie i przy swoich zadaniach.
Gradacja
System klas społecznych wyróżnionych na podstawie kryteriów funkcjonalnych może się układać w hierarchię klas, gdyż pewne kategorie ról społecznych są pod różnymi względami uprzywilejowane w stosunku do innych: gdy jednak w schemacie funkcjonalnym widzimy hierarchię klas; to już nie ze względu na jakąś gradację, którą traktowałoby się jako jednolitą: klasa C może być wyższa od klasy B, w innym stopniu, z innych względów niż klasa B od klasy A.
Na gruncie społeczeństwa kapitalistycznego typ źródeł dochodu nie daje stałej podstawy do hierarchicznego układu klas posiadających. Trwały stosunek hierarchiczny w ramach takiego systemu klas to tylko stosunek pomiędzy klasami posiadaczy i klasą nie posiadających. Ale gdy na ten stosunek kierujemy uwagę, schemat funkcjonalny sprowadza się do schematu dychotomicznego.
Marks dowiódł, iż „cała dotychczasowa historia jest historią walk klasowych, że we wszystkich prostych i skomplikowanych walkach politycznych idzie jedynie o społeczne i polityczne panowanie klas społecznych.”
Klasę jednoczy wspólnota interesów w wielkich konfliktach społecznych.