FRANCJA LUDWIKA XV (1715-1774)I MARKIZY POMPADOUR
REGENCJA: PRÓBY ZMIAN
Regencja przypadła bratankowi zmarłego króla, Filipowi księciu Orleańskiemu.
Arystokracja z otoczenia regenta stanowiła jedną partię.
Drugą był "stary dwór": "partia dewotów" związana z panią de Maintenon, ambitny bastard książę du Maine, rozwielmożnieni na dworze Ludwika XIV jezuici.
Za zgodą Księcia Orleanu parlamentowi paryskiemu przywrócono prawa remonstracji, co dało parlamentowi szansę odnowienia roszczeń do współrządzenia.
Ministrów i sekretarzy stanu zastąpiło 8 rad (tzw. polisynodia), w których rej wodzili wielcy panowie.
Wypuszczono też z więzień jansenistów, zawieszono potępiającą ich bullę Unigenitus, ograniczono wpływy jezuickie.
Symbolem zerwania z dawnym panowaniem było wreszcie przeniesienie dworu z Wersalu do Paryża.
Sytuacja finansowa.
3,5 mld długu państwowego.
Redukowano arbitralnie część długów, przykręcano śrubę dzierżawcom podatków, szukano oszczędności w administracji.
Przeciw edyktom finansowym zaczął się burzyć parlament. W 1718 r. zmuszono parlament do rejestracji edyktów w obecności małego króla Ludwika XV.
Eksperyment z radami nie powiódł: arystokracja dopuszczona do rządu po tylu latach przerwy nie tylko pozbawiona była doświadczenia, ale też nie potrafiła i nie chciała pracować systematycznie.
Stopniowo do 1723 r. powracano do systemu ministerialnego i odejście od reform arystokratyczno-liberalnych.
W 1722 r. zaufany regenta kardynał Dubois został pierwszym ministrem;
W 1720 r. deklaracja królewska ogłosiła bullę Unigenitus jako ustawę państwową: parlament ją zarejestrował.
Na tle krachu tzw. systemu Lawa pod koniec regencji powróciły tendencje do kolbertyzmu.
Symbolem odwrotu od polityki zmian był powrót dworu do Wersalu (1722).
Polityka zagraniczna. Regent myślał o koronie dla siebie.
zbliżenie Francji i Anglii: faworyt regenta, ksiądz Dubois, doprowadził do haskiego sojuszu z Anglią i Holandią ku wściekłości "starego dworu".
Ale już w 1720 r. doszło do porozumienia między Paryżem i Madrytem: Francja zobowiązała się, że poprze w Wiedniu roszczenia włoskie Hiszpanii (do Toskanii i Parmy); ułożono też małżeństwo Ludwika XV z 3-letnią podówczas infantką hiszpańską. Był to tzw. pakt rodzinny, łączący Bourbonów po obu stronach Pirenejów. Zręczny negocjator Dubois potrafił go pogodzić z zachowaniem sojuszu angielskiego.
W dalszej perspektywie polityka zagraniczna Francji będzie orientowana w tym: wyciszenie wrogości do Habsburgów, sojusz z Hiszpanią, zacięta rywalizacja z Anglią.
Rola Francji na Wschodzie słabnie: jej tradycyjni sojusznicy, Turcja i Szwecja, przeżywali trudny okres.
Regencja ma złą opinię: istotnie, mnożyły się przejawy rozwiązłości obyczajów (regent i jego córka, księżna de Berry, dawali przykład).
Regencja to początek Oświecenia (Wolter, Monteskiusz).
EKONOMIA, KOLONIE, SYSTEM LAWA
Tymczasem w 1716 r. zaczęły się we Francji eksperymenty Szkota Johna Lawa.
Przekonywał sfery rządzące, że wyjścia z impasu polega na przezwyciężeniu głodu pieniądza, na wyrwaniu interesów z chronicznego marazmu, na rozgrzaniu koniunktury, przyśpieszeniu obiegu pieniężnego. W tym celu trzeba powołać bank z prawem emisji pieniądza papierowego.
Ekonomiczną podporą banku byłaby sfuzjowana z nim kompania handlowa, która uzyskałaby monopol handlu morskiego i kolonizacji Ameryki Północnej, a także prawo ściągania podatków. Cały dług państwowy uległby konwersji na akcje kompanii; stałaby się ona zatem jedynym wierzycielem państwa.
W 1716 r. Law stworzył Bank Generalny emitujący banknoty przyjmowane w kasach państwowych; w 1717 r. powstała Kompania Zachodnia z monopolem eksploatacji Luizjany, popularnie zwana Mississippi.
Eksperyment Lawa został związany z polityką kolonialną Francji.
Law, przecenił i bogactwa luizjańskie, i możliwości ich wykorzystania. Zabrakło na to środków i ludzi.
Francuzi, źle poinformowani o realiach amerykańskich, wyobrażali sobie, że błotnista Luizjana wyłożona jest kruszcami i diamentami.
Drobni ciułacze i wielcy panowie wyprzedawali się, by kupić akcje kompanii Lawa i uczestniczyć w tej niebywałej szansie.
Rozwój i klęska systemu Lawa.
Wartość owych akcji stale rosła; również papierowe pieniądze miały powodzenie.
Niestety, błąd Lawa polegał na tym, że - jak pisał świadek zdarzeń - "dodał do realnego banku chimerę Mississippi".
W końcu 1718 r. bank Lawa został upaństwowiony, w 1719 r. Kompania Zachodnia, przekształcona w Kompanię Indyjską, wchłonęła handel z Afryką i Azją. Law ma monopol na handel morski i dzierżawę podatków. Akcje Kompanii Indyjskiej, nominalnej wartości 500 liwrów, osiągają w początku 1720 r. kurs 18 tys.:
By podtrzymać run na banknoty, przeprowadzał dewaluacje pieniądza kruszcowego: w obawie strat ludzie potulnie przynosili złoto do banku.
Jako dyktator finansowy Francji (objął urząd kontrolera generalnego finansów) Law zakazał, w marcu 1720 r., dokonywania obrotów pieniądzem kruszcowym. Nie wolno też było trzymać w domu więcej niż 500 liwrów w złocie i srebrze.
Te zakazy nie zapobiegły katastrofalnemu spadkowi wartości banknotów i akcji.
Krach systemu Lawa był nieunikniony wobec inflacji papierowego pieniądza i ekonomicznej słabości kompanii kolonialnej.
W październiku 1720 r. papierowy pieniądz utracił wartość płatniczą.
Skutki ekonomiczne i społeczne systemu Lawa.
Niechęć Francuzów do papierowego pieniądza.
Banki, operacje giełdowe, obrót akcjami zostały skompromitowane.
Zaufanie do idei banku emisyjnego, do systemu kredytowego, do ekonomicznych możliwości Ameryki Północnej było poważnie podważone.
Osłabiły także prestiż władzy państwowej (przede wszystkim regenta), umocniły autorytet opozycyjnego wobec Lawa parlamentu.
Zahamowanie rozwoju gospodarki kapitalistycznej.
Zmniejszył się dług państwowy.
RZĄDY KARDYNAŁA FLEURY
W 1723 r. król Ludwik XV ogłoszony został monarchą pełnoletnim; w tym samym roku zmarł pierwszy minister, kardynał Dubois;
Pierwszym ministrem na trzy lata (1723-1726) został książę Ludwik Henryk de Bourbon.
Sprawami administracyjno-finansowymi kierował bankier Paris-Duvernay.
Hamował aktywności burżuazyjnej w duchu kolbertyzmu.
Dewaluacje.
Nowy podatek gruntowy (od którego szlachta i kler zdołały się wykręcić).
W 1725 r. wybuchły zamieszki głodowe; lud się burzył przeciw podatkom i spekulacjom.
Rygorystyczne prześladowanie tajnego kultu protestanckiego.
W polityce zagranicznej wielki wpływ wywierała kochanka księcia de Bourbon, markiza de Prie.
Polityka wrogości wobec Austrii i Hiszpanii.
Odesłanie do Madrytu narzeczonej Ludwika XV, 6-letniej infantki Anny.
Markiza de Prie i jej kochanek zaproponowali córkę Stanisława Leszczyńskiego, Marię. Markiza de Prie oczekiwała jednak po niej zalet wdzięczności i uległości.
W 1725 r. w katedrze strasburskiej odbył się przez pełnomocnika ślub Ludwika i Marii.
Po usunięciu Bourbona funkcje pierwszego ministra objął 73-letni kardynał Andrzej Herkules de Fleury, dawny preceptor Ludwika XV.
Był konserwatystą, rzecznikiem absolutyzmu, wrogiem jansenistów i hugenotów.
Fleury uprawiał politykę rutyniarską, oszczędną i pokojową.
Skompletował ekipę ministerialną z urzędniczej szlachty; jej przedłużeniem na prowincji byli dobrze dobierani intendenci.
Minister finansów Le Peletier
Uzależnił się mocno od bankierów.
W 1726 r. ustabilizował on potężną grupę 40 "dzierżawców generalnych" (la ferme generale): na ustalanych co 6 lat warunkach dzierżawili oni podatki pośrednie i dochody z domen oraz monopoli państwowych.
Następca Le Peletiera, Orry,
Zdołał w 1738 r. zrównoważyć budżet państwa.
Zwiększył on tenutę "dzierżawców generalnych" (z 80 do 99 mln).
Wydusił od kleru podwyżkę jego "dobrowolnej daniny" (z 2 do 3,5 mln).
Wprowadził nowy podatek, tzw. dixieme (teoretycznie to podatek powszechny, ale klasy posiadające po staremu wykupywały się od niego lub wyłgiwały).
Od trzeciego stanu podatki egzekwowano rygorystycznie: m.in. w tym celu Orry kazał uporządkować akta stanu cywilnego we wszystkich parafiach Francji (1736).
Wznowił on m.in. reglamentacyjne metody kolbertyzmu.
Każda działalność ekonomiczna wymagała koncesji (drogo opłacanej) lub przywileju.
Regulowano ściśle produkcję przemysłową, ale i rolnictwo (nakazywano np., by w całym kraju strzyżono owce w tym samym dniu).
Robotnikom zabraniano emigrować i stowarzyszać się: na tym tle wybuchały krwawo represjonowane strajki.
Skutki polityki reglamentacyjnej.
Taka reglamentacja nie sprzyjała postępowi technicznemu i ekonomicznemu.
Rolnictwo osiągało lepsze wyniki mimo nieurodzajów w latach 1738-1740.
Wzrastała produkcja przemysłów: tekstylnego, górniczego, hutniczego.
Największe postępy poczynił jednak wielki handel kolonialny: jego wartość wzrosła czterokrotnie (przede wszystkim ważne tu były Antyle, ale także Ameryka Północna, Indie, Lewant; mniejsze znaczenie miała Afryka).
Wzrost roli Francji na morzach w latach trzydziestych XVIII w. niepokoił Anglików.
Anglicy umacniali się w Ameryce, angielskie towary konkurowały z rodzimymi na francuskim rynku.
Tymczasem Fleury dał się wciągnąć w konflikty kontynentalne np. polska wojna sukcesyjna.
Na mocy układu podpisanego w Wiedniu (1738) Francja otrzymała Lotaryngię.
Wojna o sukcesje austriacką.
W 1740 r. zmarł cesarz Karol VI. Władzę w Austrii objęła Maria Teresa.
Mimo oporu Fleury'ego Francja dała się wciągnąć w tę awanturę, z której jako triumfator wyszedł tylko pruski Fryderyk II.
Pokój w Akwizgranie (1748) przywrócił w zasadzie status quo ante. Prusy zachowały Śląsk, w Italii pewne sukcesy terytorialne Bourbonów hiszpańskich i władcy sabaudzkiego, czyli króla Sardynii. Francja oddała okupowane austriackie Niderlandy.
Kardynał Fleury nie dożył końca tej wojny, która zrujnowała jego ideę sojuszu z Anglią i poprawnych stosunków z Austrią.
Polityka religijna Fleury'ego.
Protestanci, broniący swego potajemnego kultu, otrzymują wyroki więzienia, galer, śmierci.
Fleury postanowił też złamać opór jansenistów.
Tępił ich zwłaszcza wśród kleru, więżąc opornych i pozbawiając ich piastowanych godności (nawet biskupich).
Opozycja parlamentarna.
W 1730 r. deklaracja rządowa ponownie ogłosiła bullę Unigenitus.
Doprowadziło to do remonstracji parlamentu przeciw bulli, strajki sądowe, królewskie represje, wygnania sędziów, wreszcie kompromisy.
Parlament paryski przedstawiano jako reprezentanta narodu, spadkobiercę dawnych zgromadzeń frankijskich i Stanów Generalnych.
Przypisywano mu prawo wyrażania zgody na ustawy, kontroli administracji, współdecydowania o podatkach.
DWÓR I RZĄD LUDWIKA XV
Administracja.
Administracja jest na ogół sprawna i wydajna.
Ministrowie są mierni, ale w ministerstwach działa ustabilizowany, fachowy personel; zmiana ministra nie powoduje przerwania ciągłości jego poczynań.
Administracja pracuje na podstawie niezłego rozeznania statystycznego; szczegółowe raporty napływają z całego kraju.
Intendent rządził teraz swym okręgiem długo, nieraz dożywotnio; umacniał swój autorytet popieraniem handlu i przemysłu, rozbudową miast i dróg.
Sztywne dyrektywy centrali, sprzeczności i niejasności wynikające z intryg na szczeblu ministerialnym nie szkodzą za bardzo, bo intendenci potrafią decydować po swojemu.
Projekt reform kontrolera generalnego finansów Machault d'Arnouville.
Zwiększył tenutę "generalnych dzierżawców".
Usiłował także obciążyć klasy uprzywilejowane nowym podatkiem dochodowym (1749).
Machault zdecydował się ograniczyć swobodę testowania dóbr ziemskich na rzecz kościoła.
Parlamenty, szlachta i kler zaprotestowały niebywale ostro. Machault musiał złożyć dymisję.
Na tle nieurodzaju i głodu w latach 1747/48 doszło do licznych, choć niezbyt masowych, rebelii w miastach i na wsi.
Na początku lat pięćdziesiątych trzeba było stawić czoło buntom ludowym w Ile-de-France, w Langwedocji, Delfinacie, Prowansji.
Prześladowania protestantów (nowe dragonady, wieszanie zdekonspirowanych pastorów, masowe kary więzienia).
Kler i "partia dewotów" usiłują powstrzymać postęp oświeceniowej filozofii, rodzącej religijny sceptycyzm.
Walka parlamentu z rządem i wykorzystanie w tym celu sporów religijnych.
Obrońcy wiary są skłóceni: jansenizm ma ciągle zwolenników wśród duchownych i świeckich, ma także obrońcę w parlamencie paryskim, który - choć nietolerancyjny i wrogi filozofom - przeciwstawiał się z reguły jezuitom.
Dla parlamentu interwencje w spory religijne są zresztą pretekstem do opozycji przeciw rządowi: rząd tępi jansenizm, parlament broni więc tępionych.
Ludwik XV lawirował.