Dramat psychologiczny
(wg Słownika terminów literackich Sławińskiego)
Dramat obyczajowo-psychologiczny - gatunek dramatu ukształtowany w XIX w. w nawiązaniu do wcześniejszych form dramatu mieszczańskiego. Był to standardowy i najbardziej rozpowszechniony typ sztuki scenicznej w okresie dominacji realizmu i naturalizmu; do dziś zresztą stanowi jedną z czołowych pozycji w repertuarach teatralnych. Gatunek ten obejmuje utwory o wyraźnie zarysowanej i harmonijnie zaplanowanej akcji, z niewielką liczbą przedstawianych osób, które są wprowadzone w spójny układ dramatyczny; konflikt organizujący akcję ma charakter psychologiczny lub społeczny, a jej rozwój nie narusza zasady prawdopodobieństwa życiowego; dominującym rodzajem motywacji działań bohatera jest motywacja realistyczna. Istotny składnik d. o. p. stanowi wielostronna charakterystyka postaci, przy czym w pewnych odmianach gatunku akcent główny pada na charakterystykę bohatera jako reprezentanta określonego środowiska socjalnego, w innych zaś na analizę jego życia wewnętrznego; wszystkim odmianom właściwe jest zainteresowanie dla realiów obyczajowych i ich roli w kształtowaniu losu postaci. Dialog w d. o. p. unika środków retorycznych i poetyckich, zbliżając się do form praktycznego kontaktu językowego; w szerokim zakresie korzysta - zwłaszcza od czasów naturalizmu - ze środków mowy potocznej, stylów środowiskowych i regionalnych. Dramat tego typu uchylił zdecydowanie tradycyjną opozycję tragedii i komedii, posługując się bez ostentacji i bez dysonansów sposobami oddziaływania właściwymi dla obydwóch tych gatunków.
Wybitne dzieła tego dramatu wyszły spod piór:
G. Zapolskiej: Moralność Pani Dulskiej, Żabusia, Ich Czworo, Panna Maliczewska;
T. Rittnera: W małym domku, Głupi Jakub, Wilki w nocy
J. A. Kisielewskiego: Karykatury
W. Perzyńskiego: Szczęście Frania
K. H. Rostworowskiego: Judasz z Kariothu
S. Żeromskiego: Uciekła mi przepióreczka
Najlepiej znane i do dzisiaj często wystawiane dramaty Rittnera to m.in.: W małym domku (1904), Głupi Jakub (1910) i Wilki w nocy (1916). Charakterystyczną cechą teatralnego pisarstwa tego autora była umiejętność prowadzenia głębokich analiz psychologicznych przy pozornie banalnej intrydze.
Wyrazistym przykładem dociekliwości psychologicznej Rittnera jest kończący się tragicznie dramat W małym domku, w którym podjął pisarz problematykę rozpadu i kryzysu małżeństwa. Treść tej sztuki daje się łatwo opowiedzieć: stojący u progu kariery naukowej lekarz żeni się z matką swego nieślubnego dziecka, dziewczyną prostą i niezbyt może odpowiednią jako partnerka człowieka o dużych ambicjach intelektualnych. Oczywiście to małżeństwo podkreśla perspektywy wymarzonej kariery. Czyn jest niewątpliwie szlachetny, ale ważący na całym życiu i wymagający w konsekwencji przyjęcia wieloletniego ciężaru tej decyzji. Temu właśnie ciężarowi doktor nie umie sprostać. Traktuje żonę lekceważąco, nie okazuje jej nawet szacunku, nie mówiąc już o uczuciach. Konsekwencje takiego układu są banalne: żona znajduje sobie adoratora i kochanka. Urażony w swej męskiej ambicji doktor reaguje zgodnie z konwencjonalnymi wyobrażeniami o honorowym zachowaniu w takich sytuacjach - dramat kończy śmiertelny strzał zdradzonego męża do niewiernej żony.
Z tej zbanalizowanej w teatrze intrygi trójkąta małżeńskiego, spotykanej często w dramaturgii wszystkich epok, zarówno w wersjach dramatycznych, jak i komediowych, Rittner wydobył liczne subtelności psychologiczne. Nie ma tu bowiem możliwości prostego określenia racji moralnych. Bohaterowie zostali ukazani w sytuacji wewnętrznego rozdarcia, ich postępowanie nie daje się jednoznacznie określić jako dobre lub złe. Autor ukazuje nader skomplikowany splot uwarunkowań psychologicznych, które - jeśli nawet nie rozgrzeszają męża i żony - w znacznej mierze tłumaczą postępki i zachowania postaci.