Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji

PSYCHOLOGIA ŻYWIENIA

Dr Magdalena Pilska

PROBLEM OTYŁOŚCI U OSÓB DOROSŁYCH I DZIECI

OTYŁOŚĆ

DEFINICJA, PRZYCZYNY

„Gruby” to określenie rzucane bez zastanowienia, szczególnie przez
ludzi młodych. W kategoriach medycznych za otyłość uważa się masę
ciała o 20% lub więcej przekraczającą masę należną dla danego
wieku i wzrostu. Jeżeli masa ciała przekracza o 20% masę
prawidłową, to pojawia się zagrożenie dla zdrowia.

Otyłość oznacza także nadmierną ilość tkanki tłuszczowej w
organizmie, która powinna stanowić 20-27% tkanek ciała u kobiet i
15-22% u mężczyzn.

Przyczyną otyłości może ilość czasu spędzanego przed telewizorem i
treść oglądanych programów. Telewizja nie tylko wymusza bierność
fizyczną, ale jeszcze poprzez reklamy i inne programy zachęca do
jedzenia. Czasami perswazja jest subtelna, częściej jednak krzykliwa
i agresywna. Wyniki badań wskazują, że motyw jedzenia, w formie
jawnej bądź ukrytej, jest stale obecny w przekazie telewizyjnym.
Pojawiają się zwykle potrawy i przysmaki o niewielkich wartościach
odżywczych, o wysokiej wartości energetycznej i małej zawartości
białka, witamin czy składników mineralnych.

Stwierdzono też, że nawiązania do żywności pojawiają się w telewizji
średnio dziesięć razy na godzinę – nie wliczając reklam.
Uwzględniając fakt, ze w przeciętnym domu telewizor jest włączony
około siedmiu godzin, łatwo zrozumieć rodzącą się pokusę, by
natychmiast pobiec do lodówki.

OTYŁOŚĆ

PRZYCZYNY PSYCHOLOGICZNE

Zaburzenia mechanizmu samoregulacji

Wiąże się on z trudnościami kontrolowania ilości przyjmowanego
pokarmu. „Samoregulacja” jest rozumiana jako każdy wysiłek
człowieka w kierunku zmiany własnych reakcji, które mogą oznaczać
działania, myśli, uczucia, czy pragnienia. Wymaga ona określonego
rodzaju siły, nazywanej siłą woli.
Proces samoregulacji obejmuje z jednej strony gotowość, chęć do
przyjmowania niekontrolowanej ilości pożywienia, a z drugiej strony
siłę woli, która stara się zapobiec temu, hamuje nas.
Stwierdzono, że u ok. 30% osób, głównie otyłych występuje
nieumiejętność regulowania ilości przyjmowanych pokarmów. U
wielu ludzi, którzy nadmiernie starają się kontrolować swoje
jedzenie (np. odchudzający się) mogą wystąpić zaburzenia
samoregulacji, łącznie z utratą kontroli nad jedzeniem, co prowadzi
do przejadania się.
Stąd zmniejszenie monitorowania, bądź brak kontroli nad tym co i ile
spożywamy sprzyja objadaniu się. Dzieje się tak w okolicznościach
kiedy jedzenia jest dużo, jest ono urozmaicone i kiedy jest dostępne
(np. na przyjęciach). Wówczas spożywanie pokarmów ma charakter
automatyczny, jemy ciągle, dużo, nie zdając sobie z tego sprawy.
Niektórzy przejadają się podczas oglądania telewizji, czy spędzając
czas w towarzystwie.

OTYŁOŚĆ

PRZYCZYNY PSYCHOLOGICZNE

Zaburzenia mechanizmu samoregulacji

Sytuacje towarzyskie redukują samoświadomość, zapominamy o
samokontroli, monitorowaniu własnych zachowań, co prowadzi do
zwiększenia ilości przyjmowanych pokarmów. Jest to szczególnie
istotne u osób odchudzających się, u których kontrola własnych
zachowań jest niezbędnym warunkiem powodzenia stosowanych
kuracji.
Jednakże grupowe spożywanie pokarmów może też mieć skutek
odwrotny. W towarzystwie człowiek może sądzić, że jest
obserwowany przez innych i wtedy zjada się mniej. Zwiększona jest
wówczas samoświadomość, co prowadzi do skutecznej samoregulacji
w zakresie przyjmowania pokarmów.
Ograniczonej kontroli nad jedzeniem sprzyjają bodźce związane z
jedzeniem, takie jak widok, smak, czy zapach pokarmów. Niektórzy
ludzie, a zwłaszcza ci z nadmierną masą ciała, mogą być wrażliwi na
bodźce zewnętrzne. Osoby otyłe wydają się być niewrażliwe na
bodźce wewnętrzne związane z odczuwaniem głodu, co wskazuje, że
kontrolują one jedzenie kierując się bodźcami zewnętrznymi, takimi
jak pora dnia, ilość jedzenia czy bodźce społeczne.
Osoby otyłe, w porównaniu z osobami szczupłymi, maja tendencję do
spożywania większej ilości pożywienia w sytuacji gdy jest ono łatwo
dostępne. Poza tym otyli jedzą więcej, kiedy jedzenie jest jasno
oświetlone, niż gdy pozostaje w cieniu.

OTYŁOŚĆ

PRZYCZYNY PSYCHOLOGICZNE

Zaburzenia mechanizmu samoregulacji

Widok i bliskość jedzenia mają na osoby otyłe większy wpływ niż
głód. Kiedy znikają bodźce wzrokowe, kiedy trzeba wykazać
pewnego rodzaju trud związany z przygotowanie posiłku, jednostka
otyła traci motywację do zdobywania jedzenia.
Czynnikiem utrudniającym proces samoregulacji i przez to
sprzyjającym nadmiernemu jedzeniu mogą być trudności z
unikaniem myślenia o jedzeniu. Im bardziej osoba stara się nie
myśleć o jedzeniu, tym większą odczuwa potrzebę jego spożywania.
Nieumiejętność tłumienia myśli o jedzeniu może prowadzić do
napadów objadania się, co zaobserwowano u osób przewlekle
odchudzających się.
Ograniczonej samokontroli może też sprzyjać zmęczenie. Wielu ludzi
skłonność do przejadania się wykazuje pod koniec dnia, kiedy są
zmęczeni. Wtedy możliwości radzenia sobie z kontrolą ilości
spożywanego jedzenia są wyczerpane.

OTYŁOŚĆ

PRZYCZYNY PSYCHOLOGICZNE

Oczekiwania wobec samego siebie i predyspozycje osobowościowe

Oczekiwania jednostki wobec świata zewnętrznego jak i samej siebie
może stać się przyczyną nadmiernego jedzenia. Negatywny obraz
własnej osoby, pesymizm, niskie poczucie własnej wartości i
skuteczności, czy słaba siła woli, wszystko to może prowadzić do
objadania się.
Skłonność do uogólnień powoduje, iż niepowodzenie w jednej sferze
życia jednostki jest odbierane przez nią jako klęska we wszystkich
pozostałych obszarach jej funkcjonowania. Drobna potyczka rodzi
pesymizm, który przejawia się w ogólnym nastawieniu osoby do
świata i siebie.
Wzbudza to negatywne emocje i potrzebę szukania pocieszenia,
najczęściej w jedzeniu. Obniżone poczucie własnej wartości
przyczynia się do wyolbrzymiania drobnych niepowodzeń i
niedoceniania swoich mocnych stron, tylko obwiniania się o
wszystko. Prowadzi to do niezadowolenia i złego nastroju, co znowu
kończy się pocieszeniem w postaci jedzenia.
Takie pocieszenie w jedzeniu (co często obserwuje się u osób
otyłych) prowadzi później poczucia winy i postanowienia, że osoba
„musi” to zmienić, to „już ostatni raz”, co z kolei znowu rodzi
frustrację, że ciągle się coś „musi” i błędne koło się zamyka, bo
znowu osoba sięga po jedzenie.

OTYŁOŚĆ

PRZYCZYNY PSYCHOLOGICZNE

Oczekiwania wobec samego siebie i predyspozycje osobowościowe

Czynniki takie jak: osamotnienie, pesymizm, zły nastrój, negatywne
myślenie o sobie, niskie poczucie własnej wartości, a także słaba
kontrola wewnętrzna jednostki, mogą sprzyjać szukaniu pocieszenia
w jedzeniu. Osoby z niską samooceną czują się wówczas kimś
ważnym, dowartościowują się, zapewniają sobie w ten sposób
odrobinę szczęścia. Jednakże konsekwencją takiego zachowania jest
przyrost masy ciała, co z kolei prowadzi do poczucia winy i gorszego
samopoczucia.

Emocje a jedzenie

Jedzenie – „lekarstwo” na różne problemy, określenie mające
odzwierciedlenie w życiu wielu jednostek. Wiele badań wykazało, że
złe samopoczucie, obniżony nastrój, czy negatywne emocje, takie jak
lęk, strach, rozczarowanie, złość, czy żal, a czasami nawet –
paradoksalnie - radość rodzą zwiększoną potrzebę jedzenia i
powodują, że osoby częściej sięgają do lodówki.
Przede wszystkim zagrożenie dla własnego ego lub stanu
emocjonalnego zwiększa ilość spożywanych pokarmów, głównie w
przypadku osób z nadmierną masą ciała i odchudzających się.

OTYŁOŚĆ

PRZYCZYNY PSYCHOLOGICZNE

Emocje a jedzenie

Kiedy osoby z nadwagą i odchudzające się mogą przypisać swój zły
nastrój konkretnej przyczynie, na ogół wtedy nie objadają się. Kiedy
natomiast brak jest takich sytuacyjnych wyjaśnień, ludzie zaczynają
rozmyślać nad sobą, poszukując przyczyn złego nastroju w sobie
(koncentracja na ego), a to pociąga za sobą potrzebę jedzenia.
Skłonności do nadmiernego jedzenia sprzyjają również poczucie
odrzucenia emocjonalnego, przeżywany gniew, wrogość. Przejadanie
się może być także wyrazem buntu, reakcja na poczucie winy,
usprawiedliwieniem

życiowej

porażki,

łagodzeniem

lęków

z

dzieciństwa,

wyrazem

braku

lub

niewłaściwego

sposobu

zaspokojenia potrzeb jednostki.
Dzieci, które czują się niekochane i nieakceptowane przez swoich
rodziców lub mają poczucie odrzucenia emocjonalnego, zamykają się
w sobie, tłumią własne uczucia i emocje poszukując „pocieszenia” w
jedzeniu. Pozwala im to na chwilę zapomnieć o tych troskach.
Jednakże zdarza się, że ten brak zainteresowania ze strony rodziców
rzutuje na kolejne etapy życia dziecka. Młody człowiek zamyka się w
sobie, ma trudności w kontaktach z rówieśnikami, czuje się
osamotniony,

może

to

rodzić

frustrację,

złość.

Jedynym

pocieszycielem jest wówczas jedzenie.

OTYŁOŚĆ

PRZYCZYNY PSYCHOLOGICZNE

Emocje a jedzenie

Częstą przyczyną jedzenia jest też nuda. Z braku innych zajęć wielu
ludzi sięga do lodówki, zapełnia sobie czas przygotowywaniem
czegoś smacznego. Najczęściej ma to miejsce po południu i
wieczorem, kiedy brak jest innych wrażeń. Ludzie jedzą, kiedy czują
się samotni, a życie towarzyskie jest bardzo ograniczone.
Jedzenie wtedy staje się towarzyszem, który pomaga ukoić
samotność, brak znajomych, przyjaciół. Chwilowo poprawia to
nastrój, jednostka czuje się szczęśliwa, ale tylko na chwilę.
Wiadomo, że nadmierne jedzenie prowadzi do tycia, co z kolei
wywołuje poczucie winy, pogarsza samopoczucie, obniża samoocenę
i

jeszcze

bardziej

utrudnia

nawiązanie

prawdziwych

i

satysfakcjonujących relacji z innymi.
Przejadanie się dla wielu jest po prostu pewnego rodzaju środkiem
uspokajającym,

przywracającym

emocjonalną

równowagę,

poprawiającym nastrój. Jest sposobem rekompensaty za życiowe
niepowodzenia, frustracje i lęki.

OTYŁOŚĆ

WPŁYW NA PSYCHIKĘ

Otyłość nie doczekała się oficjalnej definicji jako jedna z postaci
zaburzeń odżywiania, tak jak anoreksja czy bulimia. Nie istnieją
kryteria diagnostyczne poza masą ciała i pomiarami grubości fałdów
tłuszczowych. Niemniej jednak wielu lekarzy, podobnie jak rodziców i
i dzieci, zdaje sobie sprawę, że osoba otyła doświadcza wielkich
cierpień fizycznych.

Otyłe nastolatki rzadziej są przyjmowane na studia niż ich szczupli
rówieśnicy z takimi samymi wynikami w nauce. Podobne zjawisko
występuje w trakcie szukania pracy i polityce awansów.

Wiele osób uważa otyłość za oznakę słabości charakteru. Ludzie
szczupli czy o przeciętnej masie ciała, patrząc na osobę otyłą myślą,
że brak jej siły woli. Tymczasem takie nastawienie otoczenia
społecznego tylko pogarsza sprawę. U dziecka, bardziej niż u osoby
dorosłej, negatywna ocena wzmaga poczucie beznadziejności i małej
wartości.

Dzieci otyłe czują się gorsze w środowisku, które wielbi szczupłą
sylwetkę i sprawność fizyczną. Unikają więc gier i rozmaitych zajęć,
ponieważ boją się, że przez tuszę, mniejszą ruchliwość albo gorszą
koordynację udział w takich zajęciach tylko je ośmieszy.

OTYŁOŚĆ

WPŁYW NA PSYCHIKĘ

W wieku dojrzewania, kiedy formuje się poczucie własnej
tożsamości, otyli nastolatkowie szczególnie łatwo nabierają
przekonania o swojej mniejszej wartości. Uważają siebie za
niedorajdy, ich wiara we własne siły zmniejsza się coraz bardziej.
Całą uwagę skupiają na wymiarach własnego ciała i fantazjują, jakie
wspaniałe byłoby ich życie, gdyby tylko udało im się schudnąć.

Niektórzy specjaliści uważają, że u podłoża otyłości dziecięcej leżą
problemy natury psychologicznej. Inni twierdzą, że winne jest
społeczeństwo gloryfikujące szczupłą sylwetkę tworzące wokół osób
otyłych atmosferę lekceważenia i pogardy, która w końcu tym
osobom się udziela. Zgodnie z tym podejściem problemy
psychologiczne rozwijają się w następstwie otyłości.

OTYŁOŚĆ

WIELOSTRONNE PODEJŚCIE DO LECZENIA

Podejście wielostronne powinno zacząć się od badania lekarskiego.

Po wstępnym badaniu można wyznaczyć cele terapii, określające
etapy dochodzenia do pożądanego ciężaru ciała i rozmiary
aktywności fizycznej.

Następnie osoba otyła musi zdobyć umiejętność panowania nad
swoimi nawykami żywieniowymi. Wśród rodziców dzieci cierpiących
na anoreksję i bardzo otyłych jest wiele osób przesadnie troskliwych
lub wykazujących tendencję do dominowania, skutkiem czego
dziecko często nie ma możliwości samodzielnego regulowania ilości
zjadanego pożywienia. Ponieważ od wczesnego dzieciństwa to
rodzice decydują ile dziecko ma zjeść, uczy się ono ignorować
sygnały płynące ze swojego organizmu.

Ważnym elementem terapii jest konsultacja ze specjalistą do spraw
żywienia, który zapoznaje się ze sposobem odżywiania danej rodziny
i może zalecić zmiany, a także doradzić jak przyrządzać atrakcyjne,
zdrowe i sycące posiłki.

OTYŁOŚĆ

WIELOSTRONNE PODEJŚCIE DO LECZENIA

Zwiększona aktywność fizyczna sama w sobie nie gwarantuje utraty
kilogramów, ale jest ważną częścią każdego programu leczenia
otyłości. Ćwiczenia nie tylko powodują spalanie kalorii, ale również
zwiększają sprawność, co dodaje energii, wiary we własne siły i
poczucia wartości.

Osoby łączące ćwiczenia fizyczne i dietę mają większe szanse
osiągnięcia długotrwałych rezultatów (utrzymanie obniżonej masy
ciała), niż ci, którzy ograniczają się jedynie do zmniejszenia dopływu
energii. Utrzymanie zmniejszonej masy ciała bywa trudniejsze niż jej
osiągniecie.

Podczas leczenia otyłości powinny być uwzględnione uczucia, jakie
jednostka żywi wobec siebie. Zajmujący się tym psychologowie
stwierdzili, ze sam spadek masy ciała nie zawsze rozwiązuje
problemy psychiczne. Jeżeli zostaną one pominięte, leczenie może
przynieść skutek przeciwny do zamierzonego. Nawet jeśli ciało
rzeczywiście będzie szczuplejsze, to brak wiary w siebie pozostanie.

Ponieważ od dawna osoba otyła toczyła walkę z psychicznymi
problemami towarzyszącymi otyłości, jej rozwój psychiczny i
społeczny mógł zostać zahamowany, skutkiem czego osoba taka nie
zawsze znajdzie w sobie dość sił, by stawić czoła nowym wyzwaniom.
Pozbawiona tych sił oraz pozytywnej samooceny może znowu
sięgnąć po jedzenie i przybrać na wadze.

OTYŁOŚĆ

POSTRZEGANIE SPOŁECZNE

Pseudonaukowe teorie dotyczące otyłości zakładają, że osoby cierpią
na zaburzenia osobowości, jak np. brak silnej woli, że są zbyt głupie,
aby liczyć poprawnie kalorie, że są nie potrafią oprzeć się pokusie
jedzenia, że mają zaburzenia mechanizmu sytości, albo, ze maja
problemy emocjonalne, które powodują że jedzą za dużo. Zakłada
się, że osoby otyłe ciągle jedzą i pojadają, że nie są dostatecznie
zdyscyplinowane, aby usiąść przy stole i zjeść posiłek o
odpowiedniej porze. W leczeniu otyłości lekarze przeważnie próbują
leczyć „dolegliwości” wymienione wyżej.

W kulturze, w której nadwaga i otyłość jest postrzegana jako wynik
lenistwa i niezdyscyplinowania, osoby otyłe mogą czuć się winne i
nieszczęśliwe z powodu swojej otyłości. Taki trend społeczny może
powodować, że nawet osoby pulchne, niezbyt wysokie, czy potężne
czują się grube.

Kiedy pulchna, okrągła sylwetka jest postrzegana jako negatywna,
wówczas kobiety o okrągłych biodrach czują się nieatrakcyjne. W
takim społeczeństwie kobiety bardziej niż mężczyźni mogą się czuć
grube i nieatrakcyjne. Nawet całkiem szczupłe kobiety będą
podejmować działania aby obniżyć masę ciała.

W badaniach nie udało się zidentyfikować cech osobowości czy stylu
odżywiania specyficznych dla otyłości. Osoby otyłe nie są bardziej
melancholijne czy kompulsywne od osób, które nie borykają się z
problemem nadwagi.

OTYŁOŚĆ

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA NIEPOWODZEŃ W

ODCHUDZANIU

Osoby otyłe są narażone na doświadczanie przykrych uwag ze strony
innych ludzi i przejawów dyskryminacji, a także takich emocji, jak:
wstyd, poczucie winy, niskie poczucie własnej wartości, co prowadzi
do obniżenia odczuwanej jakości życia, a nierzadko również do
rozwoju neurotyzmu czy depresji.
Ze względu na doświadczane skutki otyłości, a przede wszystkim z
powodu lansowanego przez kulturę zachodnią ideału szczupłej
sylwetki,

masowo

podejmowane

są

wysiłki

zmierzające

do

zmniejszenia masy ciała. Rekordy popularności biją diety cud i środki
przeciw otyłości.
Odchudzanie się staje się często najistotniejszym celem życiowym a
nawet obsesją. Zmusza do podejmowania drastycznych ograniczeń w
sferze jedzenia, do wyczerpującej aktywności fizycznej, a nawet do
podejmowania zachowań niebezpiecznych dla zdrowia, takich jak
zażywanie leków i parafarmaceutyków bez konsultacji z lekarzem.
Mimo determinacji podejmowane zabiegi okazują się często
nieskuteczne. Nawet jeśli udaje się zmniejszyć masę ciała do
pożądanego poziomu, po pewnym czasie wraca ona do wartości
wyjściowej, a czasem znacznie ją przekracza. Już w ciągu pierwszego
roku po zakończeniu kuracji odchudzającej około 40% utraconej masy
ciała ma tendencję do odnawiania się. W ten sposób problem może
trwać przez lata i wzbudzać nieprzerwaną frustrację.

OTYŁOŚĆ

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA NIEPOWODZEŃ W

ODCHUDZANIU

Otyłość może być źródłem stresu psychologicznego, natomiast
proces odchudzania zawsze generuje taki stres. Wynika to między
innymi z konieczności skonfrontowania się z faktem własnej otyłości,
z konieczności wprowadzenia zmian w nawykach żywieniowych i
aktywności fizycznej, z presji sukcesu, a nierzadko również z
charakteru relacji z innymi ludźmi.
Procesowi odchudzania towarzyszy wiele trudności, które na różnym
etapie zakłócają, a nawet całkowicie uniemożliwiają osiągnięcie
założonego celu.Są to, oprócz przeszkód obiektywnych, trudności
subiektywne, które mają swoje podłoże w sferze psychicznej.

Niedostateczna motywacja

Często zakłada się z góry, że ludzie zaczynają się odchudzać,
ponieważ tego chcą. Sam fakt rozpoczęcia kuracji nie musi jednak
świadczyć o wewnętrznym przekonaniu i mobilizacji do działania.
Częstym powodem podjęcia diety jest sugestia innych osób, które
proponują lub nakazują schudnięcie. Może to być lekarz prowadzący,
który dostrzega negatywny wpływ nadwagi na stan zdrowia pacjenta
albo ktoś z rodziny, czy wreszcie tak zwane osoby z zewnątrz, np.
pracodawca, które oczekują dostosowania się do obowiązujących
standardów wyglądu. W tym przypadku motywacja zewnętrzna może
być korzystna, zwłaszcza w początkowym okresie odchudzania.

OTYŁOŚĆ

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA NIEPOWODZEŃ W

ODCHUDZANIU

Niedostateczna motywacja

Częsta jest niedostateczna świadomość własnego wyglądu oraz
szkodliwości otyłości. Część osób otyłych wyobraża sobie siebie jako
osobę o normalnych rozmiarach ciała i dopiero wyraźna konfrontacja
(zobaczenie siebie na zdjęciu lub w witrynie sklepu) uświadamia
realne wymiary ciała. Dodatkowo, jeśli nadwaga nie skutkuje
wyraźnymi dolegliwościami zdrowotnymi czy znaczącym obniżeniem
sprawności, często nie jest postrzegana jako istotny problem,
zwłaszcza przez osoby starsze, które zwykle przywiązują mniejszą
wagę do atrakcyjności fizycznej.
Poziom motywacji obniżają też nierealistyczne cele stawiane sobie
dotyczące chudnięcia. Większość osób otyłych chciałaby zmniejszyć
masę ciała do normy wyznaczanej w tabelach medycznych. Wiąże się
to z koniecznością zrzucenia bardzo dużej liczby kilogramów, często
powyżej 40. Jest to tak wielkie wyzwanie, że dla wielu osób wydaje
się niemożliwe do zrealizowania, przez co staje się demotywujące.
Frustracja z powodu zbyt małych efektów jest najczęstszą przyczyną
osłabienia lub całkowitego zaniku motywacji na późniejszych
etapach kuracji odchudzającej. U jej podłoża leży poczucie braku
wpływu efekty podejmowanych działań. Powstawaniu tego typu
frustracji sprzyjają niedostateczna świadomość dotycząca ilości i
wartości energetycznej zjadanego pożywienia oraz brak planowania i
konsekwencji.

OTYŁOŚĆ

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA NIEPOWODZEŃ W

ODCHUDZANIU

Brak kontroli łaknienia

Wiele osób otyłych używa sformułowania, że jedzenie jest nałogiem,
dlatego tak trudno uzyskać nad nim kontrolę. Jednak w odróżnieniu
od innych nałogów, z jedzenia nie można całkowicie zrezygnować, co
czyni opanowanie go jeszcze trudniejszym.
Typowe problemy w tym względzie obejmują:



stałe uczucie głodu



objadanie się pod wpływem stresu



wieczorne objadanie się



nocne objadanie się

Odczuwanie

głodu

jest

zdecydowanie

nieprzyjemnym

doświadczeniem, zarówno pod względem fizjologicznym, jak i
psychologicznym. Jednak to, co bywa nazywane głodem, nie zawsze
nim jest. Często interpretowane są w ten sposób inne
doświadczenia, na przykład wyparte emocje.
Nieprawidłowo skomponowana dieta jest najbardziej oczywistą
przyczyną

odczuwania

głodu.

Częstym

działaniem

osób

odchudzających się jest stosowanie rygorystycznego sposobu
żywienia lub wręcz głodzenie się, w nadziei na szybkie i znaczące
efekty

OTYŁOŚĆ

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA NIEPOWODZEŃ W

ODCHUDZANIU

Brak kontroli łaknienia

Nastawienie na walkę ze sobą i wytrzymanie diety doprowadza
zwykle do przeciwnych skutków. Dochodzi do napadów objadania się
i kształtowania się błędnego koła polegającego na naprzemiennym
głodzeniu się i nadmiernym objadaniu.
Poczucie krzywdy i ograniczenia wynikające z konieczności
odchudzania się i utrzymywania diety prowadzi do obsesyjnego
myślenia o jedzeniu, a w konsekwencji do sięgania po zakazane
produkty, zwykle w nadmiarze.
Niezaspokojone potrzeby emocjonalne często są charakteryzowane
przez pacjentów jako uczucie pustki i umiejscawiane w okolicy
żołądka, a wrażenie to bywa mylnie interpretowane jako uczucie
głodu
Znaczna część osób z nadwagą sięga po jedzenie w chwilach napięcia
i stresu. U części z nich obiektem zainteresowania są wtedy
wyłącznie słodycze, ale może to być praktycznie każdy produkt
spożywczy znajdujący się w zasięgu wzroku. Jedzenie takie odbywa
się szybko i automatycznie, osoba jedząca nie delektuje się
smakiem. Przyczyną takich zachowań może być:



brak świadomości własnych doświadczeń wewnętrznych, czyli

utożsamianie emocji z głodem



nawyk rozładowywania emocji przez jedzenie



nagradzanie siebie, jako działanie mające osłabić lub

zneutralizować skutki stresu, czyli pocieszanie się i symboliczne
wzmacnianie.

OTYŁOŚĆ

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA NIEPOWODZEŃ W

ODCHUDZANIU

Brak kontroli łaknienia

Jednym z podstawowych problemów osób odchudzających się jest
niemożność

powstrzymania

się

od

jedzenia

w

godzinach

wieczornych.
Obiektywne przyczyny tego zjawiska mogą być następujące:



wygłodzenie spowodowane ograniczaniem lub powstrzymywaniem

się od jedzenia w ciągu dnia, żeby zaoszczędzić kalorie;



obecność zewnętrznych bodźców żywieniowych, takich jak widok i

zapach jedzenia czy obecność osób jedzących. Sięganie po jedzenie
działa w tym przypadku na zasadzie wyuczonego odruchu i nie jest
zwykle związane z faktycznym odczuwaniem głodu.
Jedzenie wieczorne może mieć również przyczyny subiektywne, takie
jak:



odprężanie się za pomocą jedzenia po ciężkim dniu, jako nagroda

za całodzienny wysiłek i sprawienie sobie przyjemności;



nuda, brak satysfakcjonujących zajęć. Jedzenie jest w tym

przypadku

atrakcyjną

rozrywką,

dostarczającą

przyjemności

oddziałujących na wiele zmysłów, a często po prostu wypełniającą
nadmiar czasu, na przykład osobom samotnym lub izolującym się od
innych.

OTYŁOŚĆ

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA NIEPOWODZEŃ W

ODCHUDZANIU

Brak kontroli łaknienia

Pewnej części osób odchudzających się zdarzają się epizody nocnego
objadania się. Wiążą się one z trudnościami w zaśnięciu lub
wybudzaniem się z powodu głodu, ale nierzadko odbywają się
również poza udziałem świadomości, a fakt że miały miejsce zostaje
odkryty dopiero następnego dnia.
Możliwe przyczyny takich zachowań to między innymi:



wygłodzenie spowodowane ograniczaniem lub powstrzymywaniem

się od jedzenia w ciągu dnia;



stres lub napięcie nierozładowane przed snem;



nawyk.

Lęk przed zmianą

Mogłoby się wydawać, że schudnięcie jest najbardziej oczekiwaną
zmianą, jaką mogą sobie wyobrazić osoby otyłe podejmujące kurację
odchudzającą. Większość z nich nie zdaje sobie jednak sprawy, że
zmiana wyglądu wiąże się z wieloma innymi zmianami, które mogą
być na tyle istotne i rozległe, że przyczyniają się do destabilizacji
dotychczasowej równowagi wewnętrznej i międzyludzkiej. Do
ważnych aspektów zalicza się poczucie winy wobec bliskich,
trudności w sytuacjach społecznych związanych z jedzeniem,
trudności ze zmianą stylu życia.

OTYŁOŚĆ

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA NIEPOWODZEŃ W

ODCHUDZANIU

Lęk przed zmianą

Poczucie

winy

wobec

bliskich

jest

problemem

rzadko

rozpatrywanym, ale mającym istotne znaczenie zarówno dla decyzji
o podjęciu kuracji odchudzającej, jak i dla jej efektywności. Dotyczy
on przede wszystkim kobiet, zwłaszcza zamężnych i posiadających
dzieci. Kulturowe, rodzinne i indywidualne wymagania wobec nich
predysponują do stawiania bliskich na pierwszym miejscu, a dopiero
w drugiej kolejności, jeśli w ogóle, do zaspokajania własnych
potrzeb.
Uwarunkowania psychologiczne leżące u podłoża takiej postawy to
między innymi:



konieczność większego zaabsorbowania sobą, na przykład

poświęcenia sobie większej ilości czasu, uwagi, środków finansowych
niż dotychczas;



nawykowy styl bycia nastawiony na dawanie;



destrukcyjne przekonania i wyobrażenia (na temat siebie i innych

ludzi, obowiązujących praw i zasad);



niskie poczucie własnej wartości;



brak wsparcia lub jawna krytyka ze strony innych osób.

OTYŁOŚĆ

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA NIEPOWODZEŃ W

ODCHUDZANIU

Lęk przed zmianą

Osoba podejmująca decyzję o odchudzaniu oprócz pracy nad sobą
musi radzić sobie z wieloma sytuacjami społecznymi, które w różny
sposób skłaniają ją do jedzenia. Dzieje się to w sposób bezpośredni,
kiedy ktoś namawia do jedzenia, ale także w pośredni, gdy bodźcem
staje się widok jedzenia lub obowiązująca w danej sytuacji norma
społeczna.
Wśród przyczyn trudności z odmawianiem jedzenia należy wymienić:



uwrażliwienie na zewnętrzne bodźce żywieniowe, to znaczy widok i

zapach jedzenia, osoby spożywające posiłek;



brak asertywności, czyli nieumiejętność odmawiania, kiedy ktoś

częstuje lub nalega na zjedzenie czegoś



konformizm, czyli jedzenie w towarzystwie, aby się nie wyróżniać,

wtopić w tłum, by nie stanowić przedmiotu zainteresowania;



brak świadomości własnego wyglądu, wartości energetycznej i

ilości zjadanego pożywienia;



pozytywne emocje pojawiające się w kontakcie z innymi ludźmi,

wyzwalające potrzebę swobody i braku kontroli, również w sferze
jedzenia.

OTYŁOŚĆ

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA NIEPOWODZEŃ W

ODCHUDZANIU

Lęk przed zmianą

Aby efekty kuracji odchudzającej były trwałe musi nastąpić zmiana
stylu życia na powszechnie uważany za prozdrowotny. Oznacza to
konsekwentne stosowanie określonego sposobu odżywiania oraz
zwiększenie aktywności fizycznej. Niepowodzenia w tym zakresie są
najczęściej określane jako tak zwany brak silnej woli, ale u ich
podłoża mogą leżeć następujące przyczyny:



stare nawyki, które nie są konsekwentnie zastępowane nowymi,

bardziej konstruktywnymi;



nierealistyczne przekonania i wyobrażenia (na temat siebie, innych

ludzi, obowiązujących praw i zasad);



lęk przed destabilizacją układu życiowego (rodzinnego,

towarzyskiego, zawodowego);



lęk przed porażką, przed dużymi, widocznymi zmianami w stylu

bycia, które mogłyby doprowadzić oczekiwanych efektów i
spowodować dezaprobatę własną lub innych;



brak wsparcia lub jawne ograniczenia ze strony innych osób;



brak motywacji wewnętrznej, czyli brak wizji konkretnych,

długofalowych korzyści wynikających z określonego sposobu
działania.

OTYŁOŚĆ

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA NIEPOWODZEŃ W

ODCHUDZANIU

Omówione aspekty niepowodzeń w odchudzaniu są związane z
przede wszystkim z psychologicznym funkcjonowaniem człowieka,
tak więc praca nad nimi, a w związku z tym zwiększanie skuteczności
odchudzania

się,

wymaga

udziału

psychologa

w

terapii

odchudzającej.
Włączenie psychoedukacji, wsparcia, czy wreszcie terapii
psychologicznej do programu kuracji odchudzającej znacząco
zwiększa jej efektywność oraz szansę, że osiągnięte efekty będą
trwałe.
Podstawowe obszary pracy terapeutycznej z pacjentami otyłymi
podejmującymi kurację odchudzającą powinny obejmować:



edukowanie (na temat odżywiania się, aktywności fizycznej,

uwarunkowań i konsekwencji psychologicznych otyłości, sposobów
radzenia sobie ze stresem);



poprawne formułowanie celów;



zwiększanie świadomości;



wzbudzanie motywacji wewnętrznej;



kształtowanie konstruktywnych przekonań i wyobrażeń;



zwiększanie poczucia kontroli nad sobą;



kształtowanie nowych umiejętności;



wyrabianie konstruktywnych nawyków.

OTYŁOŚĆ

PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA NIEPOWODZEŃ W

ODCHUDZANIU

Odchudzanie się jest znaczącym wyzwaniem, nie tylko ze względu
na konieczność zmiany sposobu odżywiania, ale również ze względu
na to, że aby efekty były trwałe, musi się zmienić nastawienie do
wielu kwestii związanych z odchudzaniem. Dotyczy to między
innymi stosunku do:



siebie jako osoby;



własnego ciała;



odżywiania;



społecznych norm dotyczących wyglądu i stylu życia



innych ludzi.

Rozpoczęcie odchudzania bywa i powinno być okazją do
przeanalizowania własnego funkcjonowania w tych obszarach i
dokonania ewentualnych zmian, których celem jest uzyskanie lub
odzyskanie harmonii i zadowolenia – w aspekcie wewnętrznym i
międzyludzkim.

OTYŁOŚĆ

NADWAGA JAKO WYNIK KONSUMPCJI

Szczupła sylwetka jest postrzegana jako atrakcyjna i stanowi w
kulturze przedmiot zachodniej pożądania dopiero od kilku
dziesięcioleci. Nierzadko można się spotkać z twierdzeniami, że
niemożliwe jest aby kobieta była zbyt szczupła. Jednak takie
stwierdzenia są o tyle nieprawdziwe, że niedowaga może być tak
samo niekorzystna dla zdrowia jak nadwaga.
Mimo tego faktu w modzie jest coraz bardziej szczupła i smukła
sylwetka. Od początku lat 60-tych modelki i królowe piękności są
coraz szczuplejsze. Jednocześnie obserwowane jest systematyczny
wzrost masy ciała zwyczajnych kobiet i związana z tym rosnąca
rozbieżność

między

rzeczywistym

wyglądem

i

idealnym

wizerunkiem własnego ciała. Występuje także stały wzrost ilości
artykułów w magazynach kobiecych poświęconych standardom
kobiecego piękna.
Poza

nowoczesnymi,

zindustrializowanymi

społeczeństwami,

bardziej preferowana jest pulchna, okrągła sylwetka. W niektórych
społeczeństwach kobiety z nadwagą są najbardziej atrakcyjne, w
związku z czym przed ślubem młode dziewczyny przekarmiane, aby
były bardziej okrągłe.
Tam gdzie istnieje realne ryzyko braku pożywienia, szczupła
sylwetka jest traktowana jako zagrożenie, natomiast otyłość
stanowi dowód zamożności.

OTYŁOŚĆ

STEREOTYPY DOTYCZĄCE OSÓB OTYŁYCH

Osobami, które w obecnych czasach najbardziej obawiają się
otyłości, są kobiety zamieszkujące wysoko uprzemysłowione kraje
zachodnie. Kobiety te rocznie przeznaczają duże środki na
produkty, które mają pomóc w osiągnięciu szczupłej sylwetki.
Średnio co czwarta kobieta z kultury zachodniej jest uczestniczką
jakiegoś programu mającego na celu redukcję masy ciała.
Szeroko rozpowszechniona troska o szczupłą sylwetkę jest zbieżna
z przekonaniem, że utrata masy ciała spowoduje u osób otyłych
duże korzyści zdrowotne.
Presja aby być szczupłym obejmuje również osoby z prawidłową
masą ciała, które nie odniosą żadnych korzyści zdrowotnych
spowodowanych utratą kilogramów. Przywiązywanie wagi do masy
ciała najbardziej szkodzi dwóm grupom osób:



tym, dla których staje się to na tyle przytłaczające, że rozwijają

się u nich zaburzenia odżywiania



tym, które są dyskryminowane z powodu swojej tuszy.

Frustrację pogłębia fakt, że osoby otyłe nie robią nic, aby być
otyłymi, a uzyskanie przez nie długotrwałego efektu szczupłej
sylwetki jest praktycznie nieosiągalne.

OTYŁOŚĆ

STEREOTYPY DOTYCZĄCE OSÓB OTYŁYCH

Większość ludzi jest bardzo krytyczna i niewyrozumiała w stosunku
do osób otyłych, ponieważ obwinia te osoby za ich nadmierną tuszę
i zachowuje się negatywnie wobec nich.
Stereotypowo

osoba

otyła

jest

postrzegana

jako

słaby,

nieszczęśliwy człowiek, któremu brakuje silnej woli i który sobie
dogadza. Taki pogląd na psychikę osoby otyłej może być
spowodowany negatywnym wrażeniem wizualnym jakie wywołuje
nadmierna tusza, czyli wygląd zewnętrzny.
Stereotyp, w którym negatywnie oceniane jest wnętrze człowieka
na podstawie jego wyglądu zewnętrznego to uprzedzenie.
Uprzedzenia kierują zachowaniami osób szczupłych wobec osób
otyłych.

Z

tego

powodu

osoby

otyłe

mają

mniejsze

prawdopodobieństwo odniesienia sukcesów życiowych niż osoby
szczupłe o zbliżonym potencjale intelektualnym.
Osoby otyłe często biorą sobie do serca negatywna stereotypowe
zachowania innych ludzi, z czego bierze się obniżona samoocena
samego siebie i innych osób otyłych.

OTYŁOŚĆ

SPOŁECZNE PRZYCZYNY OTYŁOŚĆI

Nie ma jednej wyraźnej przyczyny otyłości. Nieprawdziwy jest
powszechny pogląd, że ludzie otyli jadają więcej niż osoby
szczupłe, ponieważ wyniki badań wskazują, że osoby otyłe
spożywają podobne ilości pożywienia jak osoby o prawidłowej
masie ciała.
Jednak istnieje kilka czynników uznawanych za przyczynę
powstawania i utrzymywanie się otyłości. Jednym z ważniejszych
czynników, szczególnie dla kobiet, jest klasa społeczna. W
społeczeństwach

zachodnich

kobiety

z

wyższych

warstw

społecznych mają niższą masę ciała niż kobiety z warstw niższych.
Osoby, które wspinają się na wyższy szczebel drabiny społecznej
mają tendencję do chudnięcia, natomiast osoby społecznie
degradowane wykazują skłonność do przybierania masy ciała.
Otyłość jest często cechą rodzinną: otyli rodzice mają otyłe dzieci.
Ta cecha jest częściowo spowodowana genami odpowiedzialnymi za
gromadzenie nadmiernych ilości tkanki tłuszczowej. Osoby otyłe
często mają otyłych partnerów życiowych.
W rodzinach wspólne jest spożywanie posiłków, różne rodzaje
aktywności, środowisko społeczne itp. a wiele z tych czynników jest
odpowiedzialnych za masę ciała. Tak więc atmosfera panująca w
rodzinie wpływa na powodzenie w długotrwałym redukowaniu masy
ciała.

OTYŁOŚĆ DZIECIĘCA

WPROWADZENIE, DEFINICJA

Otyłość u dzieci i nastolatków stanowi jedną z najbardziej
frustrujących i najtrudniejszych do leczenia chorób. Dzieje się tak
głównie dlatego, że jest to zaburzenie o objawach somatycznych
mające najczęściej swoje podłoże w głęboko w psychice dziecka.
Psychologowie kliniczni oraz lekarze i dietetycy uznają za otyłą taką
osobę, której odchylenie od normy wagowej wynosi: dla dzieci 10-
20%, dla dorosłych 20-30%. Powyższy opis odwołuje się do pojęcia
normy wagowej. Ogólnie przyjęte normy wagowe odnoszą się do
płci, wieku, typu budowy i zostały ustalone na podstawie badań
antropologicznych. Takie określenie osoby otyłej ma charakter
zewnętrznego opisu, dotyczy ciała człowieka. Innymi słowy otyłą jest
osoba, która waży za dużo, ma nadwagę.
W ujęciu psychologii klinicznej osobą otyłą jest taka jednostka, która
doświadcza siebie jako otyłej, ma poczucie otyłości.
W psychologii klinicznej badacze reprezentujący różne orientacje
teoretyczne podjęli studia nad otyłością poszukując jej przyczyn
głównie w środowisku rodzinnym.

OTYŁOŚĆ DZIECIĘCA

PERSPEKTYWA BEHAWIORYSTYCZNA I

PSYCHOANALITYCZNA

W teorii

behawiorystycznej

za przyczynę otyłości uznawane są

wyuczone w dzieciństwie nieprawidłowe zachowania i nawyki
żywieniowe powodujące, że człowiek w późniejszych okresach życia
pobiera znacznie więcej energii niż mu potrzeba. Nieprawidłowość w
sferze zachowań żywieniowych przejawia się brakiem ustalonych pór
posiłków,

jedzeniem

pomiędzy

posiłkami

(pojadanie),

przyzwyczajeniem do obfitych, wysokokalorycznych dań itp.
W

psychoanalizie

, przyczyn otyłości upatruje się w specyfice relacji

zachodzących w rodzinie dziecka otyłego. Otyłość nie tyle jest
przejawem

zaburzeń

rozwoju

dziecka,

uwarunkowanych

konstytucjonalnie, co rezultatem relacji ojciec-matka oraz rodzice-
dziecko. Ważna jest rola aspektu emocjonalnego w powstawaniu
zaburzenia.
Relacja pomiędzy matką a dzieckiem ma charakter ambiwalentny.
Ambiwalencja najczęściej przejawia się w postawie dominującej
matki. Charakter relacji matka-dziecko, postawa matki, może być
rezultatem niesatysfakcjonującej relacji pomiędzy małżonkami. W
efekcie dziecko nie doświadcza gratyfikacji potrzeb miłości i
akceptacji. Można powiedzieć, że w tym ujęciu otyłość dziecka jest
konsekwencją niepowodzenia związków emocjonalnych w rodzinie.

OTYŁOŚĆ DZIECIĘCA

PERSPEKTYWA PSYCHOSOMATYCZNA

W modelu

psychosomatycznym

otyłość można uznać za somatyczne

odzwierciedlenie niepowodzenia w funkcjonowaniu mechanizmów
psychologicznych jednostki. Otyłość jest efektem nieadekwatnego
interpretowania przez rodziców płaczu dziecka. Rodzice uznają płacz
dziecka, będący rezultatem przeżywanych emocji, za płacz z głodu.
W konsekwencji dziecko znajdujące się w sytuacji dyskomfortu
emocjonalnego poszukuje jedzenia, jako gratyfikacji swoich potrzeb.
Dziecko nie nauczy się nadawania adekwatnego znaczenia swoim
potrzebom. Innymi słowy dziecko nie jest w stanie różnicować
doznań emocjonalnych od stanu łaknienia.
Można sądzić, że dzieci otyłe spostrzegają siebie jako nieatrakcyjne.
Odnosi się to zarówno do zewnętrznego (wyglądu) jak i do
wewnętrznego (właściwości osobowości) wyposażenia jednostki. Być
może konsekwencją nacechowanej negatywnie tożsamości jest
bezradność i często przeżywana depresja.
Dzieci otyłe w wieku szkolnym mają poczucie małej atrakcyjności
fizycznej i negatywnie oceniają własny wygląd. Czują się nielubiane
przez innych. Podobnie otyłe nastolatki mają poczucie odrzucenia,
nie czują się przynależne do grupy rówieśniczej. Wydaje się im także,
że są nielubiane przez innych. Ukazuje się tu tożsamość, w której
oceny „jestem samotny”, „jestem nieakceptowany” stanowią
element dominujący.

OTYŁOŚĆ DZIECIĘCA

WPŁYW NA SPOSTRZEGANIE SIEBIE

Nadwaga, defekt somatyczny, znajduje swoje odzwierciedlenie w
psychicznym funkcjonowaniu dziecka. Doświadczanie siebie jako
ciężkiego, niezgrabnego, mniej sprawnego fizycznie wpływa na
sposób postrzegania własnej osoby, przeżywane emocje oraz
samoocenę dziecka. Dziecko otyłe często może przypisywać sobie
negatywne atrybuty, uruchamiać w stosunku do siebie negatywne
emocje, mieć niską samoocenę.
Występowanie otyłości w dzieciństwie i okresie dojrzewania
powoduje konsekwencje dotyczące nie tylko późniejszego stanu
somatycznego jednostki. Doświadczenie własnej nieatrakcyjności i
braku akceptacji ze strony innych może leżeć u podstaw trudności
emocjonalnych i społecznych w późniejszych latach życia.
Poznanie sposobu doświadczania siebie i świata zewnętrznego
stanowi podstawowy cel klinicznej diagnozy psychologicznej. Treści
subiektywnego doświadczania siebie przez dziecko stanowią
informacje, które mogą zostać wykorzystane w klinicznej praktyce
psychologicznej.
Dzieci otyłe często mają trudności w wyrażaniu własnych przeżyć
psychicznych, uruchamianiu treści dotyczących własnych przekonań,
zainteresowań lub preferencji.

OTYŁOŚĆ DZIECIĘCA

SPECYFIKA TOŻSAMOŚCI

Specyfika kontaktu z samym sobą doświadczana przez dziecko otyłe,
znajduje wyraz w częstszym uruchamianiu tzw. „elementów
projekcji”. Innymi słowy dziecko ma dostęp do pojedynczych,
wyizolowanych fragmentów treści własnych przeżyć psychicznych.
Można sądzić, że zawartość treściową tożsamości dziecka otyłego
tworzą pojedyncze, nie pozostające ze sobą w związku elementy
doświadczania siebie. Wydaje się, że dziecko otyłe przejawia
trudności w integrowaniu treści doświadczania siebie.
Dziecko otyłe to osoba o

specyficznym poczuciu tożsamości

, którego

istota polega na:



trudnościach w kontakcie z samym sobą (treści własnych przeżyć

psychicznych dziecka pozostają dla niego niedostępne);



zewnętrznym a nie wewnętrznym punkcie odniesienia dla

doświadczania siebie (podstawę doświadczania siebie stanowią
elementy spostrzegane, a nie treści wewnętrznego doświadczenia);



trudności w integrowaniu wewnętrznych doświadczeń dotyczących

siebie (doświadczenia stanowią zbiór odrębnych, niepowiązanych ze
sobą elementów);



trudności w doświadczaniu własnej ciągłości czasowej (brak

zwłaszcza perspektywy przyszłej) i odrębności psychicznej.

OTYŁOŚĆ DZIECIĘCA

CELE TRAPII

W związku z powyższym praca kliniczna z dzieckiem otyłym powinna:



Umożliwiać doświadczenie psychicznego kontaktu z samym sobą

(identyfikowanie i wyrażanie treści własnych przeżyć, myśli, doznań
lub stanów) oraz doświadczenie siebie na wymiarze osobowym
(przeżycie własnych emocji i kompetencji w relacji z drugą osobą),
czyli odniesienia dla zbudowania własnej tożsamości.



Pozwolić na doświadczenie poczucia odrębności psychicznej

(identyfikowanie i klasyfikowanie doznań fizycznych, przeżyć
emocjonalno-społecznych, myśli, aktywności jako własnych) i
poczucia ciągłości czasowej (doświadczanie siebie w odniesieniu do
teraźniejszości, przeszłości i przyszłości).
Wskazana

wydaje

się

być

koncentracja

na

psychicznym

funkcjonowaniu dziecka, a nie wyłącznie na problemie „je za dużo”.
Przy postępowaniu z dziećmi otyłymi należy wystrzegać się
obwiniania ofiary.
Badania, które wykazywały, że czworo z pięciorga dzieci, które były
otyłe w wieku sześciu lat, będzie otyłych jako dorośli, nie znalazły
potwierdzenia. Obecnie uważa się, że jedno otyłe dziecko na dwoje
będzie trwało w otyłości i będzie otyłe jako osoba dorosła.

OTYŁOŚĆ DZIECIĘCA

PROGRAMY LECZENIA

Pomoc jaką zwykle otrzymują od specjalistów dzieci otyłe i ich
rodzice dotyczy porad i wskazań odnoszących się do zmiany diety
oraz trybu życia – wprowadzenia lub zwiększenia aktywności
ruchowej.

Lekarze

i

dietetycy

czasami

stosują

preparaty

zmniejszające łaknienie dziecka. Mówiąc inaczej jest to leczenie ciała
dziecka , które jest „chore”, bo waży za dużo.
Większość programów dla otyłych dzieci bardziej stara się
zmniejszyć przyrost masy ciała niż doprowadzić do jej ubytku. Jest to
sensowne

podejście,

ponieważ

drugi

cel

zwykle

zawodzi.

Zmniejszenie przyrostu masy ciała osiąga się poprzez namówienie
rodziny i dziecka do zmiany swoich nawyków żywieniowych i do
stosowania diety, w której zawartość tłuszczu i cukrów została
odpowiednio zmniejszona. Oprócz tego podkreśla się znaczenie
zwiększenia aktywności fizycznej.
Warto zauważyć, że dziecko otyłe nie jest tylko grube; pod tuszą
może kryć się głęboko cierpiący człowiek, tak jak to ma miejsce w
przypadku osoby z nerwicą lub psychozą. Traktując otyłość u dzieci
jako

zaburzenie

wyłącznie

somatyczne,

nie

uwzględniając

uwikłanych w nią specyficznych właściwości tożsamości osoby,
uniemożliwia się efektywne działanie terapeutyczne. Takie ujęcie
otyłości może leżeć u podstaw wielu niepowodzeń w terapii.

OTYŁOŚĆ DZIECIĘCA

SPECYFIKA PROCESU TERAPUTYCZNEGO

Doświadczenia z praktyki klinicznej pozwalają stwierdzić, że otyłość
jest często przez leczone dzieci i ich rodziców traktowana jako
dolegliwość,

choroba

o

etiologii

i

charakterze

wyłącznie

somatycznym. Utrzymywanie się u pacjentów takiego przekonania w
toku terapii może stanowić przejaw oporu przed uświadomieniem
sobie właściwego problemu oraz chroni przed podjęciem stosownych
działań.
Dlatego jednym z pierwszych kroków w terapii jest próba
zdefiniowania problemu w kategoriach psychologicznych. „Moje
dziecko jest grube” – to słowa pod którymi kryje się często
bezradność,

poczucie

winy,

poczucie

bycia

niewłaściwym,

niekompetentnym rodzicem. Pod sformułowaniem „bycie grubym”
kryją się: cierpienie, poczucie odrzucenia, bycia innym – gorszym.
Praca terapeutyczna z dzieckiem otyłym i jego rodzicami jest
przeważnie procesem długotrwałym. Wymaga często specyficznych
umiejętności od terapeuty, między innymi radzenia sobie z
bezradnością pacjentów, tolerancji wobec doświadczanej przez
pacjentów i siebie frustracji. Szczególnie istotne i bardzo trudne
wydaje się być uniknięcie roli osoby, na której spoczywa
odpowiedzialność za odchudzenie pacjenta.

OTYŁOŚĆ DZIECIĘCA

FUNKCJONOWANIE RODZINY

Dokonując diagnozy psychologicznej dziecka otyłego, warto zwrócić
uwagę na znaczenie tego zaburzenia dla jego rodziny. Wyjaśnienie
tego wyznacza metody postępowania terapeutycznego i pozwala na
poznanie trudności, jakie może nieść za sobą np. konieczność
odchudzania dziecka.
Utrzymywanie otyłości u dziecka może być związane z funkcją, jaką
jej występowanie pełni dla jego rodziców. W sytuacji istnienia
konfliktów i trudności w rodzinie, koncentracja na otyłości dziecka
może odsuwać inne problemy i pozwalać na zajęcie się
„bezpiecznym” zagadnieniem, jakie w danym momencie stanowi
otyłość.
Leczenie otyłości, wprowadzenie diety, stawia matkę i całą rodzinę w
wobec konieczności odmawiania i ograniczenia jedzenia dziecku.
Wydaje się, że trudność w odmawianiu i ograniczaniu pokarmu przez
rodziców stanowi specyficzną przyczynę niepowodzeń w leczeniu
otyłości. Wymaga oddzielnego postępowania, skoncentrowanego na
znaczeniu, jakie pokarm i karmienie pełnią w relacji matka (rodzice)
– dziecko. Podjęcie działań ograniczających jedzenie dziecka
utrudnia rodzicom także bardzo popularne przekonanie: „dziecko
otyłe to dziecko zdrowe”.

OTYŁOŚĆ DZIECIĘCA

WYBÓR SPOSOBU TERAPII

Jednym z czynników determinujących wybór terapii jest wiek
dziecka. W przypadku małych dzieci (do 3 roku życia) opieka
psychologiczna obejmuje głównie rodziców. Dla dzieci starszych i ich
rodziców przeznaczone są indywidualne spotkania z psychologiem.
Także dla nastolatków przewiduje się indywidualny rodzaj kontaktu,
nie wykluczający równoległej współpracy z rodzicami.
W niektórych przypadkach psycholog może zdecydować się na
jednoczesną pracę z dzieckiem i rodzicami. Podjęcie takiej decyzji
wiąże się ze specyfiką trudności i problemami pacjenta oraz jego
rodziny.
Opieka psychologiczna nad dzieckiem otyłym oraz jego rodzicami
może być realizowana w formie konsultacji oraz terapii.
Celem

konsultacji

jest

wstępna

diagnoza

mechanizmów

psychologicznych uwikłanych w powstawanie i utrzymywanie się
otyłości. W czasie konsultacji określa się także stosunek dziecka do
własnej otyłości, jego gotowość do podjęcia działań zmierzających do
zmiany własnego wyglądu, czyli dokonuje się diagnozy motywacji
dziecka. Jej charakter może być wyłącznie zewnętrzny, wynikający
np. z oczekiwań rodziców.

OTYŁOŚĆ DZIECIĘCA

ZADANIA TERAPII DZIECKA

Przeprowadzona

w

czasie

konsultacji

wstępna

diagnoza

mechanizmów psychologicznych, leżących u podstawy zaburzenia,
może stanowić wyjście do dalszego postępowania o charakterze
terapeutycznym.
Terapia dziecka otyłego koncentruje się najczęściej wokół:



Motywacji dziecka do dokonania zmiany własnego wyglądu,

zmiany we własnym funkcjonowaniu.



Przeżycia i odreagowania trudności związanych z podjęciem przez

dziecko działań zmierzających w do odchudzania.



Przeżycia frustracji wynikających z braku efektu podjętych działań.



Niesienia wsparcia dla dziecka doświadczającego emocjonalnych i

społecznych konsekwencji własnej otyłości.



Dostarczania dziecku gratyfikacji niezależnych od efektów

podjętych działań.



Indywidualnych potrzeb i trudności dziecka.

OTYŁOŚĆ DZIECIĘCA

CELE TERAPII RODZICÓW

Terapia rodziców dziecka otyłego koncentruje się zwykle na
następujących problemach:



Motywacji rodziców do podjęcia działań zmierzających do

odchudzania dziecka.



Analizie trudności i niepowodzeń związanych z realizacją

podjętych zamierzeń.



Analizie przyczyn utrzymywania się otyłości u dziecka.



Przeżyciach i odreagowaniu trudności jakie niesie ze sobą

konieczność ograniczania i odmawiania jedzenia dziecku.



Dostarczaniu gratyfikacji w przypadku realizacji zamierzeń.

OTYŁOŚĆ DZIECIĘCA

PODSUMOWANIE

Podsumowując warto podkreślić, że w niektórych przypadkach
otyłość nie stanowi samodzielnego zaburzenia. Stanowi
niespecyficzny objaw występujący w zespole innych symptomów w
różnych zaburzeniach (np. nerwicowych).
Z tego powodu, obok dietoterapii i zwiększenia aktywności fizycznej,
w leczeniu otyłości u dzieci, konieczna wydaje się być pomoc
doświadczonego psychologa, ponieważ nieuwzględnianie
psychicznego problemu doświadczanego przez dziecko otyłe wydaje
się stanowić jedną z najczęstszych przyczyn niepowodzenia w
terapii.
Postępowanie diagnostyczne i terapeutyczne powinno uwzględniać
mechanizm psychologiczny zaburzenia. Determinuje on charakter
pomocy psychologicznej i wybór adekwatnej metody postępowania.
Psychologiczna oferta pomocy dziecku otyłemu zależy od
indywidualnej sytuacji pacjenta oraz specyfiki jego potrzeb i
trudności. Czynnikami determinującymi rodzaj udzielanej pomocy

mogą także być kompetencje i charakter wykształcenia psychologa.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ