Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji

PSYCHOLOGIA ŻYWIENIA

Dr Magdalena Pilska

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

TYPOLOGIA ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

ISTOTA I ZADANIA PSYCHOLOGII

Psychologia to naukowe

badanie zachowania organizmów.

Dostarcza wiedzy o wzajemnym oddziaływaniu (

INTERAKCJI

) między

żywymi istotami a ich środowiskiem, a także między jednostkami
nawzajem.

Każdy człowiek nieformalnie pełni rolę psychologa oceniając i i
przewidując własne zachowanie i zachowanie innych ludzi.

W psychologii przyjmuje się za punkt wyjścia pewne założenia, co
do natury świata:



założenie, że w naturze istnieje zasadniczy

porządek

i że można

wykryć układy systematycznych zależności



założenie

determinizmu

, czyli że wszystkie zdarzenia mają swoje

przyczyny i ze zrozumienie tych przyczyn pozwala przewidywać
wystąpienie przyszłych zdarzeń



obiekt zainteresowania stanowi wiedza

empiryczna

: informacje,

które można uzyskać za pomocą obiektywnej obserwacji i
zweryfikować w sposób niezależny

Psychologia opiera się na różnych założeniach dotyczących natury
ludzkiej i zachowania człowieka. W psychologii funkcjonują różne
poglądy na temat istnienia i znaczenia

procesów poznawczych

i

procesów psychicznych w ogóle.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

ISTOTA I ZADANIA PSYCHOLOGII

Psychologowie maja różne zdania o tym, czy ważniejsza jest

natura

(wpływ dziedziczności) czy

wychowanie

(wpływ środowiska).

Różnią się też swym stanowiskiem w kwestii czy natura ludzka jest
w gruncie rzeczy

dobra

czy

zła

.

Niektórzy psychologowie przyjmują podejście

nomotetyczne

poszukując praw uniwersalnych, które wyjaśniają zachowanie
wszystkich ludzi. Inni preferują podejście

idiograficzne

, starając się

ustalić dlaczego ludzie różnią się pod względem swego
zachowania.

Niektórzy psychologowie szukają przyczyn

dyspozycyjnych

w

ludziach. Inni szukają przyczyn

sytuacyjnych

w środowisku.

Niektórzy koncentrują się na badaniu

jednostek

; inni zajmują się

zachowaniem

grup

.

Sposób w jaki psycholog stawia pytania, decyduje o tym, jakiego
rodzaju odpowiedzi otrzyma. Psychologowie zainteresowani
badaniem zewnętrznych reakcji na wyraźnie określone bodźce to

behawioryści

. Ci, którzy wolą studiować subiektywne doznania

jednostek znani są jako

fenomenolodzy

.

Przed psychologiem-badaczem stoją cztery podstawowe cele:

opisywanie, wyjaśnianie

,

przewidywanie

i

sterowanie

. W

psychologii stosowanej dołącza się do tych celów jeszcze piąty:
wykorzystywanie wyników badań do podnoszenia jakości ludzkiego
życia.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

ISTOTA I ZADANIA PSYCHOLOGII

OPISYWANIE

wymaga obiektywnych obserwacji. Oznacza to

zbieranie danych: opisów lub pomiarów obserwowalnych zjawisk.
Przy zbieraniu danych ważne jest, aby odróżniać to, co się
rzeczywiście

obserwuje

od tego o czym się

wnioskuje

. Aby uchronić

swe dane od wieloznaczności stosuje się podejście zwiane

operacjonizmem

, które polega na formułowaniu definicji

operacyjnych (pojęcia definiuje się w kategoriach specyficznych
operacji stosowanych przy pomiarze.

WYJAŚNIANIE

polega na szukaniu odpowiedzi na pytania „co?” i

„jak?”. Stosuje się wiele różnych typów wyjaśnień w zależności od
tego, jakie zjawisko się wyjaśnia. Na ogół unika się wyjaśnień
mentalistycznych, w których wnioskuje się o uczuciach lub
pragnieniach.

Wielu psychologów wyjaśnia specyficzne jednostki zachowania w
kategoriach procesów

fizjologicznych

(np. aktywność komórek

nerwowych).

Niektórzy czynią użytek z

analogii

, wyjaśniając dane zjawisko przez

ukazanie jego podobieństwa do jakiegoś lepiej znanego zjawiska
czy procesu.

W przypadku wyjaśnień

funkcjonalnych

zachowanie wyjaśnia się w

kategoriach warunków bodźcowych, których jest ono funkcją.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

ISTOTA I ZADANIA PSYCHOLOGII

Modele

, czyli struktury teoretyczne zapożyczone z jednej dziedziny

wiedzy mogą być pomocne w próbach wyjaśniania zachowania w
innej dziedzinie, lecz nie mogą służyć jako całkowite wyjaśnienie.

Najbardziej zaawansowaną formą wyjaśniania naukowego są
wyjaśnienia teoretyczne.

Teoria

to sformułowane zależności między

zbiorem założeń, zasad, wniosków i obserwacji.

Na podstawie formułowanych przez siebie teorii psychologowie
starają się

PRZEWIDYWAĆ

wystąpienie i następstwa danego

zachowania. Punktem wyjścia dla przewidywania jest
sformułowanie

hipotezy

: twierdzenia dotyczącego możliwej

zależności między dwiema lub więcej

zmiennymi

. Hipotezy

sprawdza się w eksperymentach i, chociaż mogą być potwierdzone
ze znacznym stopniem pewności, nigdy nie uważa się ich za
rzeczywiście dowiedzione.

Użytecznym narzędziem przewidywań psychologicznych są

korelacje

(dokładne statystyczne określenie związku miedzy dwoma

zmiennymi). Korelacja miedzy dwoma zmiennymi

nie

musi

oznaczać, iż jedna z nich

powoduje

drugą, a tylko dowodzi, że

istnieje między nimi współzmienność.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

ISTOTA I ZADANIA PSYCHOLOGII

STEROWANIE

zachowaniem własnym i innych możliwe jest

tylko

wtedy, gdy można poznać i przewidzieć warunki, w których takie
zachowanie występuje. Ważnym elementem w sterowaniu jest

sprzężenie zwrotne

dotyczące wyników zachowania. Psychologowie

coraz bardziej troszczą się o to, aby ich umiejętności w zakresie
przewidywania zachowania i sterowania nim były wykorzystywane
w sposób, który pozwoli ponieść a nie obniżyć jakość ludzkiego
życia.

Metoda eksperymentalna

stanowi podstawę badań naukowych i

składa się z następujących etapów:



sformułowanie hipotezy



sprawdzenia hipotezy



wyciagnięcia wniosków



opisania wyników w taki sposób, aby inni naukowcy mogli

powtórzyć

eksperyment.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

ZACHOWANIE PRZYSTOSOWAWCZE

Każdy organizm, aby przetrwać musi mieć zdolność uczenia się:



jakie zjawiska w środowisku są ze sobą związane



jak jego własne działania wpływają na zdarzenia w środowisku



jaki wpływ mają te zdarzenia na jego zachowanie

Taka wiedza pozwala organizmowi dokonywać przewidywań
dotyczących przyszłych zdarzeń oraz wykorzystać środowisko do
zaspokajania swych potrzeb.

Każdym bodźcem, który organizm jest w stanie spostrzec może
posłużyć do wywołania reakcji warunkowej w każdym mięśniu lub
gruczole przy zastosowaniu

warunkowania reaktywnego

.

Między reakcją a czynnikiem wzmacniającym może występować
kilka rodzajów zależności.

Tempo reagowania

wzrasta

gdy po reakcji następuje

pozytywny

bodziec wzmacniający lub gdy możliwa jest

ucieczka

od bodźca

awersyjnego (nieprzyjemnego) lub jego uniknięcie. Tempo reakcji

maleje

, gdy po reakcji następuje bodziec awersyjny (

kara

) lub brak

jest bodźca (

wygaszanie

).

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

Związki magiczne występują wtedy, gdy jednostka zakłada istnienie
związku między bodźcem i reakcją, który w rzeczywistości nie
istnieje.

Kara

to podanie bodźca awersyjnego, który zmniejsza

prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji. Chociaż kara może być
skuteczna w pewnych okolicznościach, trzeba ją stosować
ostrożnie, jeśli nie ma pociągnąć za sobą niepożądanych
konsekwencji. Powinno się wyraźnie dać do zrozumienia, że karze
się reakcję a nie osobę.
Według podejścia reprezentowanego przez

TEORIĘ SPOŁECZNEGO

UCZENIA SIĘ

zachowanie, czynniki osobowe i środowiskowe

determinują się nawzajem. Środowisko wpływa na zachowanie
jednostki, ale też jest do pewnego stopnia kształtowane przez
innych ludzi.
Nie można również uważać iż sami ludzie są niezależną przyczyną
własnego zachowania. W wyniku swoich działań ludzie kształtują
warunki środowiskowe, które wpływają na ich zachowania.
Doświadczenia, które są produktami zachowania również częściowo
decydują o tym, kim dana osoba się staje i co potrafi zrobić, a to z
kolei wpływa na jej późniejsze zachowanie.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

ZACHOWANIE PRZYSTOSOWAWCZE

Względna siła oddziaływań wywieranych przez te uniezależnione od
siebie nawzajem czynniki jest różna dla różnych środowisk i różnych
zachowań. Niekiedy czynniki środowiskowe są głównymi
determinantami zachowania, bez względu na osobiste postawy,
wartości czy uprzednie doświadczenia danej jednostki. W innych
sytuacjach czynniki osobowe biorą górę nad wpływami środowiska.
Przedstawiona koncepcja funkcjonowania człowieka nie skazuje ludzi
na rolę istot całkowicie podległych oddziałującym na nie siłom
wewnętrznym ani też biernych istot popychanych przez bodźce
środowiskowe. Uważa się że ludzie mogą w pewnym stopniu
sprawować kontrolę nad swym własnym zachowaniem.
Bodźce środowiskowe często wywierają swój wpływ za pośrednictwem
procesów poznawczych, dzięki którym ludzie definiują zdarzenia
bodźcowe, interpretują je, porównują, przeciwstawiają sobie, nadają
im znaczenie i integrują je.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

JĘZYK, KOMUNIKOWANIE SIĘ, PAMIĘĆ

Ludzie zapamiętują okoliczności, w których następowało wzmocnienie
zachowania, a także, jak często owo wzmocnienie występowało. Po
pewnym czasie jednostka potrafi zidentyfikować taki układ
wzajemnych uwarunkowań. Ta zdolność integrowania doświadczeń
opiera się na umiejętnościach poznawczych.

JĘZYK

odgrywa u ludzi ważną rolę w uczeniu się, komunikowaniu i

zapamiętywaniu. Służy on zarówno do strukturalizowania
rzeczywistości, jak i pobudzania fantazji, a także umożliwia
przekazywanie wiedzy z pokolenia na pokolenie.
Osiągnięcia językowe w ciągu pierwszego roku życia ograniczają się
do różnych form krzyku i gaworzenia.
Pod koniec tego roku pojawiają się rozpoznawalne słowa i zaczyna
rozwijać się prawdziwa mowa. Od tej chwili dzieci nieustannie
powiększają swój zasób słów i coraz lepiej posługują się gramatyką.
Zaczynają od pojedynczych słów, a następnie przechodzą do zdań
dwuwyrazowych.
W wieku dwóch lat dzieci potrafią tworzyć dłuższe zdania, a wkrótce
po tym zaczynają opanowywać reguły gramatyczne stosowane w
mowie ludzi dorosłych.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

JĘZYK, KOMUNIKOWANIE SIĘ, PAMIĘĆ

Zwolennicy

teorii uczenia się

głoszą, że języka, jak i innych zachowań

ludzie uczą się przez

wzmacnianie

poprawnych reakcji, które małe

dziecko wykonuje spontanicznie lub przez naśladowanie dorosłych.
Natomiast

psycholingwiści

utrzymują, że zdolność tworzenia języka

jest

wrodzoną

zdolnością ludzką zarówno

specyficzna dla gatunku

, jak

i

jednakową w obrębie gatunku

.

Komunikowanie się nie zawsze wymaga słów.

Komunikacja

niewerbalna

obejmuje:



mimikę twarzy



kinezjetykę

(ruchy ciała)



proksemikę

(odległość w przestrzeni, kontakt dotykowy i wzrokowy)



parajęzyk

(niewerbalne aspekty komunikacji głosowej)

Kontakt wzrokowy jest ważnym czynnikiem w ekspresji niewerbalnej.
Skłonni jesteśmy patrzeć prosto w oczy ludzi, których lubimy i unikać
kontaktu wzrokowego z tymi, których nie lubimy; niepożądany
kontakt wzrokowy może być źródłem przykrości.
Postawa ciała oraz nawykowe gesty mogą przekazywać sygnały na
temat stopnia zainteresowania, własnego statusu, czy pełnionej roli.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

JĘZYK, KOMUNIKOWANIE SIĘ, PAMIĘĆ

Odległość, jaką ludzie zachowują od innych ludzi także sygnalizuje
stopień pożądanej poufałości. Gdy sygnały głosowe i inne sygnały
niewerbalne przekazują informacje niezgodne z treścią wypowiedzi
słownej, to wówczas sygnały niewerbalne są bardziej wiarygodne.
Przyjmuje się powszechnie, że istnieją trzy rożne systemy pamięci;



magazyn pamięci sensorycznej

przechowuje informacje sensoryczne

tylko tyle czasu, by mogły być natychmiast wykorzystane w procesie
percepcji;



w pamięci krótkotrwałej

ograniczone ilości informacji są

przechowywane przez krótki czas;



w pamięci długotrwałej

znajdują się treści, które mają być

przechowywane przez czas dłuższy
Można rozwinąć własne zdolności uczenia się i zapamiętywania
stosując następujące strategie mnemoniczne:



przeuczanie się



okresowe przeglądanie



aktywne powtarzanie z pamięci



zwiększanie sensowności materiału



posługiwanie się wyobraźnią wzrokową.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

MYŚLENIE, ROZUMOWANIE

Ludzka zdolność posługiwania się umysłem do rozwiązywania
problemów wykraczających poza zwykłe problemy utrzymywania się
przy życiu sprawia że nie jesteśmy niewolnikami swojego środowiska.
Potrafimy:



myśleć

- operować symbolami reprezentującymi elementy

środowiska



rozumować

- wykorzystywać symbole w rozwiązywaniu problemów



tworzyć

– wymyślać nowe i oryginalne idee.

Myślenie może być

realistyczne

, jak w przypadku rozumowania

zmierzającego do rozwiązywania określonego problemu albo

autystyczne

jak w marzeniach na jawie; może też być kombinacją obu

tych rodzajów myślenia.

Procesy poznawcze

rozpatruje się jako złożone, długotrwałe zjawiska

zachodzące w czasie i oddziałujące na siebie. Termin poznanie
oznacza zarówno

proces

poznawania jak i

wytwór

tego procesu.

Istnieje pewien brak ciągłości pomiędzy procesami poznawczymi u
dzieci i u dorosłych. Dzieci zaczynają życie jako naiwni realiści
przyjmujący pozory za dobrą monetę. Rozwój poznawczy zachodzi
wtedy, gdy dzieci odkrywają i uczą się stosować zasady, które rządzą
interakcją ze środowiskiem.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

MYŚLENIE, ROZUMOWANIE

Gdy dzieci dostrzegają rozbieżności między prostymi pojęciami i
zjawiskami środowiskowymi, wówczas tworzą nowe pojęcia, które je
wyjaśniają. Dzieci stopniowo doskonalą struktury poznawcze, które
utworzyły dla powiązania procesów i wyników.
Wymagania i potrzeby danej kultury mogą wpływać na rozwój
poznawczy.
Od stuleci toczy się spór o to czy umysł dziecka jest czystą tablicą
zapisywaną przez środowisko, czy też magazynem wrodzonych
zdolności. Współcześni psychologowie zgadzają się, że odpowiedź
leży gdzieś po środku i starają się zidentyfikować warunki
środowiskowe umożliwiające jak najlepszy rozwój istniejącego
potencjału.
Środowisko odgrywa decydującą rolę w rozwoju funkcji
intelektualnych. Zdolności intelektualne są wynikiem wzajemnego
oddziaływania czynników dziedzicznych i środowiskowych, przy czym
dziedziczność określa granice tych zdolności, środowisko zaś
wyznaczana osiągnięty w rzeczywistości poziom.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

MYŚLENIE, ROZUMOWANIE

Myślenie

obejmuje wyobrażenia, słowa oraz utajone procesy

mięśniowe.

Wyobrażenia

są to obrazy umysłowe rzeczywistych

doznań sensorycznych. U większości ludzi największą rolę odgrywa
wyobraźnia wzrokowa, aczkolwiek nie jest ona niezbędnym
warunkiem procesu myślenia.

Wyobraźnia ejdetyczna

to zdolność

tworzenia wyobrażeń tak wyraźnych i dokładnych jak oryginalne
spostrzeżenia.
Nie myślimy samym tylko mózgiem, procesy myślenia zdaje się też
ułatwiać

utajone zachowanie oralne

(niewidoczne reakcje

mięśniowe).

Sprzężenie zwrotne

, czyli znajomość wyników jest

niezbędnym czynnikiem w myśleniu i uczeniu się. W ostatnich latach
psychologowie zaczęli rozpatrywać zachowanie ludzkie jako szereg
zdarzeń a myślący organizm traktować jak

serwomechanizm

, czyli

ukierunkowane na cel, wrażliwe na błędy, samokorygujące się
urządzenie, w którym wyróżniamy:

wejście, wyjście, przetwarzanie i

sprzężenie zwrotne

.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

MYŚLENIE, ROZUMOWANIE

Istnieją trzy typy rozumowania:



rozumowanie dedukcyjne

, w

którym zestawia się dane i wyciąga

nieuniknione wnioski



rozumowanie indukcyjne

, w którym formułuje się hipotezy o czymś

nieznanym na podstawie wniosków z tego, co już wiadomo



rozumowanie oceniające

– ocenianie trafności czy stosowności

pewnej nowej idei lub wytworu.
Jednostka znajdująca się w nowej sytuacji, starająca się osiągnąć
pewien cel, staje wobec

problemu

, gdy uniemożliwia jej to jakaś

przeszkoda. Rozwiązywanie problemów przez ludzi polega na
połączeniu

wglądu

oraz uczenia się metodą

prób i błędów

. Z

początku mamy pewne pomysły, jak rozwiązać dany problem;
wypróbowujemy kilka z nich (czasami tylko w myśli) i w końcu
dochodzimy do poprawnego rozwiązania. Badania nad procesami, na
podstawie których poszukujemy pewnej reguły czy zasady
organizującej, ujawniają pułapki i trudności nieodłącznie związane z
procesem rozwiązywania problemów.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

PERCEPCJA

Za pośrednictwem procesów percepcyjnych nadajemy stałość i
ciągłość przedmiotom i wydarzeniom w środowisku. Spostrzeganie
(

percepcja

) obejmuje analizowanie, organizowanie i integrację

sygnałów wejściowych z otoczenia dostarczanych zarówno przez
zdarzenia środowiskowe, jak i stany wewnętrzne.
Nie ma zgodności co do tego, czy ważniejsza jest rzeczywistość,
która istniej w świecie zewnętrznym czy też ta, która istnieje w
naszych umysłach. Najważniejszym aspektem spostrzegania wydaje
się być interpretacja tego, co spostrzegamy.

Absolutyzm fenomenologiczny

głosi, że spostrzeżenia bezpośrednim

i dokładnym odtworzeniem cech, które występują w środowisku.
Spostrzeganie jest jednak

pośrednim

procesem wyciągania

wniosków o wejściu bodźcowym.
Złożonych spostrzeżeń uczymy się przez kojarzenie spostrzeżeń
prostych. Percepcja opiera się na naszych założeniach co do
rzeczywistości i naszych relacjach ze środowiskiem. Uczenie się
spostrzegania jest procesem redukcji, w trakcie którego dokonujemy
nowych zróżnicowań i identyfikujemy trwałe struktury.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

PERCEPCJA

Uczenie się odgrywa ważną rolę w percepcji. W trakcie rozwoju
poznawczego przestajemy być empirykami, którzy biorą wszystko co
widzą za dobrą monetę; uczymy się operować symbolami i
abstrakcjami i wyobrażać sobie wyniki (np. ucząc się czytać
wytwarzamy nawyki percepcyjne analizowania tekstu od lewej do
prawej)
Na spostrzeganie oddziałują zarówno

doświadczenia kulturowe

jak i

doświadczenia osobiste

.

Nastawienie

,

zainteresowania

,

motywy

i

oczekiwania

również wpływają na percepcję, często w sposób

drastyczny. Wewnętrzne specyficzne dla danego organizmu czynniki
mają większy wpływ na percepcję gdy bodźce stają się bardziej
jednoznaczne i mogą być rozmaicie interpretowane.

Świadomość

polega na zdawaniu sobie sprawy z własnych procesów

myślowych i zdarzeń zewnętrznych. Nie jest ona zjawiskiem typu
wszystko albo nic, lecz stanowi raczej kontinuum zależne w pewnym
stopniu od ilości informacji sensorycznej odbieranej przez mózg.
Przypuszcza się że istnieją dwa rodzaje ludzkiej świadomości:

intelektualno-racjonalna

i

intuicyjno-doznaniowa

. Jedynie pozwalając

na swobodną interakcję tych dwóch jakości możemy w pełni
zrealizować nasze potencjalne możliwości.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

MOTYWACJA

Badanie motywacji polega na poszukiwaniu przyczyn zachowania.
Motywów nie można zaobserwować bezpośrednio, są one

zmiennymi

pośredniczącymi

o których możemy jedynie wnioskować badając

zależności między bodźcami i reakcjami. Motywacja obejmuje
następujące aspekty:



wzbudzenie



ukierunkowanie wysiłku



selektywną uwagę



organizacje aktywności



wytrwałość

O istnieniu motywów wnioskujemy aby:



wyjaśnić różnicę między zachowaniem różnych jednostek;



wnioskować o wewnętrznych dyspozycjach na podstawie

obserwowalnych zachowań;



określić wewnętrzne źródła zachowania



przypisywać ludziom intencje, odpowiedzialność i winę



ustalać związki między procesami

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

MOTYWACJA, EMOCJE

MOTYW

to stan o charakterze społecznym lub psychicznym, który

służy ukierunkowaniu zachowania jednostki ku pewnemu celowi.

Popęd głodu

jest przedmiotem największej liczby badań. Stan głodu

wywołuje się pozbawiając organizm pokarmu.

Reakcja konsumpcyjna

czyli jedzenie zaspokaja organizm i redukuje stan popędu.
Podwzgórze odgrywa istotną rolę w procesie głodu, jednak nie jest
jasne czy funkcjonuje ono jako ośrodek motywacji czy jedynie jako
ośrodek informacji o stanach popędu.

EMOCJA

to złożony subiektywny proces psychiczny, który może być

wywoływany przez bodźce środowiskowe i w którym pośredniczą
zmienne fizjologiczne; może mieć zdolność motywowania organizmu
do działania. Wiąże się z odczuwaniem skłonności ku bodźcom
ocenianym jako dobre oraz od bodźców ocenianych jako złe.
Emocje były przedmiotem wielu badań, które koncentrowały się
głównie na ich zakłócających lub negatywnych aspektach.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

EMOCJE

Emocje u innych określamy w dużej mierze na podstawie ich

zachowania niewerbalnego

; zewnętrzne przejawy emocji są w dużej

mierze wyuczone – zgodnie z normami i oczekiwaniami kulturowymi.
Pewne wzorce ekspresji emocjonalnej są wrodzone, jednakże
znaczenie takich wzorców ekspresji może być odmienne w różnych
kulturach. Proste emocje można oceniać z pewnym stopniem
dokładności i zgodności, nawet w różnych kulturach, lecz to samo
zachowanie (np. płacz) może występować w kilku rożnych emocjach.
Niekiedy odbieramy sprzeczne i niejednoznaczne sygnały i skłonni
jesteśmy opierać się przede wszystkim na wskazówkach
sytuacyjnych.
Zjawiska fizjologiczne poprzedzają i powodują odczuwanie emocji,
lecz poszukiwanie specyficznych reakcji zewnętrznych przyniosło
jedynie umiarkowane sukcesy.

Adrenalina

jest hormonem, który

zdaje się być najbardziej związany z reakcjami

strachu

, podczas gdy

noradrenalina

wiąże się przede wszystkim z reakcją

gniewu

.

Sygnały fizjologiczne

prawdopodobnie wpływają na intensywność

odczuwania emocji, lecz ich

jakość

(to, jaką emocję się odczuwa)

zależy częściowo od

sygnałów poznawczych

, jakich dostarcza

interpretacja sytuacji przez jednostkę.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

EMOCJE

Stres

jest reakcją organizmu na pozytywne lub negatywne

wymagania środowiska. Stanowi on nieuniknioną część życia i
musimy nauczyć się radzić sobie z nim, zamiast próbować go
uniknąć.
Chroniczny stres spowodowany nieustannym naciskiem lub
stłumionymi emocjami może prowadzić do

choroby

psychosomatycznej

lub zwiększonej podatności na infekcje.

Istnieje wyraźny związek między

wskaźnikami kryzysów życiowych

a

kłopotami ze zdrowiem, gdzie czynniki emocjonalne mogą
przeszkadzać w wyleczeniu się z choroby.
Reakcję organizmu na stres można wyjaśnić w kategoriach

ogólnego

zespołu adaptacyjnego

, który składa się z:



reakcji alarmowej (mobilizacyjnej)



stadium odporności



stadium wyczerpania

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

KONTROLA POZNAWCZA

Możliwość

oceny poznawczej

zwiększa naszą zdolność radzenia sobie

z wysoce zagrażającymi sytuacjami. Nawet negatywne emocje mogą
być przystosowawcze.
Pacjenci, którzy odczuwają umiarkowany strach przed operacją,
podlegają mniejszemu stresowi i szybciej wracają do zdrowia niż ci,
którzy przed operacją odczuwają słaby albo silny strach.
Ostrzeżenia przed niebezpieczeństwem, które wytwarzają jedynie
umiarkowany strach, częściej skłaniają do działania niż ostrzeżenia,
które wzbudzają u ludzi większy strach.
Warunkiem większej skuteczności ostrzeżenia są także wyraźne
wskazówki co do sposobu niezbędnego działania oraz zmiana
postawy wobec tego działania.
Ludzie narażeni na możliwe do przewidzenia niebezpieczeństwo
mogą nauczyć się radzić sobie ze swym strachem w skomplikowany
pośredni sposób.
Przekonanie, że nie ma się żadnego wpływu na swoje środowisko
może prowadzić do rezygnacji i w końcu do śmierci, nawet u
zdrowych poprzednio jednostek.
W wielu kulturach nie czyni się różnicy między chorobami fizycznymi
i psychicznymi ani też między ich naturalnymi i nadprzyrodzonymi
przyczynami

.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

KONTROLA POZNAWCZA

Sugeruje się, że poczucie

kompetencji i kontroli

nad środowiskiem

mają podstawowe znaczenie dla przetrwania; uczucie bezradności
prowadzi do biernej rezygnacji.
Bezradności można zapobiegać lub leczyć ją kilkoma sposobami, do
których należą:



immunizacja

– uprzednie doświadczenie w sterowaniu otoczeniem;



możność przewidywania

nieuniknionych, przykrych zdarzeń;



wynikającego z

przesądów

przekonania o możliwości sterowania

otoczeniem tam, gdzie w rzeczywistości jej nie ma;



terapia retroaktywna

– ćwiczenie efektywnego działania w takich

sytuacjach, w których nadzieja i sterowanie są możliwe.

Poczucie przewidywalności i kontroli są silniejsze wtedy, gdy
spostrzega się

spójność

danej sytuacji; dla uzyskania takiego

spostrzeżenia możemy narzucić tę spójność za pomocą

kontroli

poznawczej

, wywołując zmiany w naszych własnych motywach,

uczuciach, postawach, a nawet stanach biologicznych, takich jak
głód.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

SPOŁECZNE PODSTAWY ZACHOWANIA

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA

jest nauką o zachowaniu jednostek w

sytuacjach społecznych. W ramach tej nauki bada się zarówno

zachowanie społeczne

jako zmienną zależną, jak i

bodźce społeczne

jako zmienne niezależne. Bodźce społeczne często wpływają nawet
na zachowanie nie mające charakteru społecznego.
Za pośrednictwem procesu

atrybucji

(proces przypisywania

jednostkom lub ich zachowaniu uwarunkowań i przyczyn) wyciągamy
wnioski dotyczące innych ludzi oraz przyczyn ich zachowania. Na
nasz sposób spostrzegania ludzi wpływają takie czynniki jak

pierwsze wrażenie, stereotypowe obrazy

różnych grup oraz

skłonność do oczekiwania

spójności

czy konsekwencji.

Mamy skłonność do dokonywania

atrybucji dyspozycyjnych

, które

koncentrują się na cechach danej jednostki, częściej niż

atrybucji

sytuacyjnych

, które koncentrują się na czynnikach działających w

środowisku. Skłonność tę określa się jako

błąd atrybucji

.

Teoria atrybucji

zakłada, że rozwija się w nas zarówno

realistyczne

nastawienie

wobec świata, jak i

nastawienie regulacyjne

– nadają

one sens wydarzeniom w naszym życiu i umożliwiają ich
przewidywanie.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

SPOŁECZNE PODSTAWY ZACHOWANIA

Wiąże się to z aktywnym szukaniem informacji. Jesteśmy skłonni
przypisywać konformizm przyczynom sytuacyjnym, a odchylenia od
norm - przyczynom dyspozycyjnym. Wzmocnienia zewnętrzne mogą
przekształcić aktywność wewnętrznie (przypisywaną czynnikom
dyspozycyjnym) w coś, co robi się jedynie dla nagrody (i przypisuje
czynnikom sytuacyjnym).

Motywy osobiste i społeczne

są bardziej zróżnicowane niż popędy

biologiczne i bardziej zależne od uczenia się. Frustracja tych
motywów może spowodować zaburzenia emocjonalne.

Potrzeba osiągnięć

jest bardzo powszechna w naszej kulturze.

Wywołuje ona ogólną tendencję polegającą na dążeniu do sukcesów,
aczkolwiek niektóre jednostki zdają się koncentrować na osiągnięciu
sukcesu, inne zaś na unikaniu porażki.
Motywów osiągnięć kobiet do niedawna nie badano; u kobiet może
działać motyw unikania sukcesów. Sposób przyswajania roli
związanej z płcią w naszym społeczeństwie powoduje, że kobieta
może znaleźć się w sytuacji, którą można by określić jako konflikt
motywów.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

SPOŁECZNE PODSTAWY ZACHOWANIA

Reaktancja

jest to potrzeba swobody działania. Świadczy o niej

skłonność do upierania się przy swym własnym wyborze, zamiast
stosowania się do sugestii innych osób.

Potrzeba porównania społecznego

skłania do zestawiania

uzyskiwanych przez nas wyników z wynikami innych ludzi.
Zaspokojenie

potrzeby aprobaty społecznej

ma pięć ważnych

następstw:



zapewnia poczucie tożsamości



uzasadnia nasze istnienie



zapewnia poczucie bezpieczeństwa



tworzy więzi sympatii



świadczy o posiadaniu kontroli nad otoczeniem.

Siła

potrzeby afiliacji

(skłonność, pragnienie przebywania z innymi

ludźmi)

różna u różnych jednostek. Zwykle potrzeba ta jest silniejsza

w obecności lęku, przynamniej wtedy, gdy inne osoby też się boją.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

SPOŁECZNE PODSTAWY ZACHOWANIA

Altruizm

, czyli potrzeba pomagania innym, może być po części

instynktowny, a po części wyuczony. Altruizm może wiązać się z:



empatią

(zastępczym doświadczaniem emocji innych osób) i

redukcją

napięcia wspierającego



redukcją poczucia winy



działaniem norm społecznych

Badania nad teorią spójności doprowadziły do powstania teorii

dysonansu poznawczego

, która głosi, że jednostka odczuwająca

niezgodność miedzy dwoma elementami poznawczymi będzie
motywowana do zredukowania tej niezgodności przez zmianę
przynajmniej jednego z tych elementów poznawczych. Dysonans jest
większy wtedy, gdy dana osoba spostrzega, że niezgodny z jej
postawami kierunek działania został wybrany przez nią swobodnie, a
nie narzucony z zewnątrz.
Badania nad

atrakcyjnością interpersonalną

wykazały, że skłonni

jesteśmy lubić ludzi, których spostrzegamy jako atrakcyjnych,
kompetentnych oraz podobnych lub komplementarnych w stosunku
do nas.

WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII

SPOŁECZNE PODSTAWY ZACHOWANIA

Do teorii dotyczących atrakcyjności interpersonalnych należy

teoria

słuszności,

która głosi, że ludzie są skłonni poszukiwać możliwie

największych nagród przy możliwie najniższym koszcie oraz

teoria

zyskiwania i utraty

, która utrzymuje, że to zmiany w sposobie

oceniania nas przez inną osobę mają wpływ na atrakcyjność tej
osoby dla nas.
Postawa jest stosunkowo trwałą dyspozycją do reagowania w pewien
sposób wobec ludzi lub sytuacji. W postawach wyróżnia się trzy
komponenty:



przekonania



komponent afektywny

(emocje)



komponent behawioralny

Do czynników wpływających na kształtowanie postaw należą:

informacja

,

obserwacja

,

nagrody i kary

jak również

mechanizm

obrony ego

.

W badaniach nad zmianą postaw najczęściej uwzględniano trzy
zmienne:

źródło, przekaz

oraz

audytorium

. Na ogół stwierdzano

raczej złożone interakcje niż proste zależności miedzy przyczyną i
skutkiem. Najważniejszym wynikiem tych badań było stwierdzenie,
że zmiana zachowania często raczej

poprzedza

zmianę postaw niż

jest jej następstwem.

ŻYWNOŚĆ I ŻYWIENIE Z PUNKTU WIDZENIA

PSYCHOLOGII

Pożywieniem jest każda substancja, którą jednostka poważnie
rozważa jako jadalną, napojem jest każdy płyn, który jednostka
postrzega jako nadający się do picia.

Pożywienie jest substancją, która niesie ze sobą jakąś wartość
odżywczą, co oznacza, że jej strawienie jest konieczne dla przeżycia,
zdrowia i wzrostu młodych organizmów.

Nawet biologiczna koncepcja pożywienia nie może się ograniczać do
chemicznej definicji jako mieszanki składników odżywczych. To czy
substancja jest odżywcza czy nie zależy od kwestii zachowania.
Czasami ważne nie tylko to, co jest spożywane, ale w jakiej ilości i w
jakich okolicznościach.

Z punktu widzenia psychologii behawioralnej i poznawczej głód i
pragnienie stanowią motywy, których siłą napędową jest
rozpoznawanie podobieństw (jak w przypadku każdego rodzaju
wyuczonej motywacji).

Pozytywne odczucia względem żywienia wzbudzane są pod
wpływem samych tylko wyobrażeń lub obrazów żywności.

Każdy produkt żywnościowy jest postrzegany jako kombinacja cech
ułożonych na określonych poziomach.

TYPOLOGIA ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH

KULTURA ŻYWIENIOWA

obejmuje ogół zachowań człowieka

występujących w trakcie zaspokajania jego potrzeb żywieniowych
oraz ogół wartości materialnych i niematerialnych, dzięki którym te
potrzeby są zaspokajane. W obrębie kultury żywieniowej można
wyodrębnić różne wzory kulturowe funkcjonujące w obszarze kultury
materialnej, niematerialnej i sfery zjawisk społecznych.

Poszczególne elementy kultury żywieniowej, czyli materialne i
niematerialne wytwory działalności człowieka, wartości oraz uznane
sposoby postępowania występujące w sferze żywności i żywienia,
stanowią podstawowe składniki wzorów żywieniowych, wśród
których wyróżnia się miedzy innymi:



wzory nakryć stołowych, narzędzi i maszyn stosowanych w

przemyśle spożywczym (

kultura materialna

);



wiedzę żywieniową, wierzenia i przesądy związane z żywnością,

książki i poradniki kulinarne (

kultura niematerialna

);



wzory zachowań w trakcie przygotowywania i spożywania

posiłków, normy, używanie znaków i symboli, formy współdziałania w
trakcie zdobywania i przetwarzania żywności (

sfera zjawisk

społecznych

).

TYPOLOGIA ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH

Z punktu widzenia wzorów kulturowych funkcjonujących w sferze
żywności i żywienia, szczególnie ważna jest, oprócz sfery
materialnej i niematerialnej, sfera zjawisk społecznych, a w jej
obrębie między innymi uznane i realizowane sposoby postępowania
związane z żywnością i jej wykorzystaniem w celu zaspokojenia
potrzeb człowieka, a więc zachowania żywieniowe.

Zachowania żywieniowe należą do kategorii zachowań zdrowotnych
i konsumpcyjnych.

Zachowania konsumpcyjne

stanowią czynności,

działania i sposoby postępowania, które zostają pobudzone przez
odczuwanie potrzeb, uświadamianie sobie potrzeby, jej
definiowanie, kwalifikacje i przyznawanie jej prawa do zaspokojenia
lub też dyskwalifikowanej jako niemożliwej do zaspokojenia z racji
ekonomicznych, społecznych i innych.

W obrębie kulturowych wzorów zachowań można wyróżnić:



zachowania symboliczne



zachowania bezpośrednie.

Tego typu zachowania można wyodrębnić również wśród zachowań
żywieniowych.

TYPOLOGIA ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH

ZACHOWANIA SYMBOLICZNE

stanowią klasę zachowań

specyficznych dla społecznego współżycia ludzi. Umiejętność
posługiwania się symbolami i komunikowania się za ich
pośrednictwem zapewnia człowiekowi i całym społecznościom
możliwość rozszerzania zakresu wiedzy i zdobywania umiejętności
praktycznych rozwiązań, a tym samym rozwoju.

Zachowania symboliczne przekazują jakieś znaczenie lub wyrażają
wartość; przedstawiają coś zgodnie z systemem porozumiewania się
w danej społeczności.

ZACHOWANIA BEZPOŚREDNIE

mają charakter pierwotny, pełnią

podstawowe funkcje w biologicznym życiu organizmu. Polegają one
na manipulowaniu własnym ciałem i wszelkimi przedmiotami w celu
zaspokojenia potrzeb organizmu.

Także w odniesieniu do zachowań bezpośrednich każda społeczność
dąży do tworzenia zwyczajowych form różnych czynności, jak
spanie, spożywanie posiłków itp.

Innym kryterium różnicującym zachowania w ramach kulturowego
wzoru zachowania jest funkcja poszczególnych zachowań.

TYPOLOGIA ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH

Funkcje czynności

mogą być instrumentalne lub realizacyjne, zaś

charakter czynności

może być pośredni lub bezpośredni.



sfera zachowań

bezpośrednich

instrumentalnych

obejmuje między

innymi czynności składające się na proces produkcji, np. czynności
występujące w ramach procesu technologicznego, którego efektem
jest określony produkt spożywczy, a także czynności w trakcje
przygotowywania posiłków



sfera zachowań

bezpośrednich

realizacyjnych

obejmuje przede

wszystkim sferę konsumpcyjną, a więc czynności występujące w
trakcie konsumpcji, ale również produkty dzięki, którym zapewniona
jest równowaga wewnętrznego środowiska organizmu



sfera czynności

symbolicznych

instrumentalnych

obejmuje między

innymi stosunki między ludzkie i ich organizację, np. przygotowanie
posiłku to nie tylko zbiór urządzeń w kuchni, ale także złożona
organizacja stosunków miedzy uczestnikami tego procesu oparta na
symbolicznym porozumiewaniu się domowników



sfera zachowań

symbolicznych

realizacyjnych

obejmuje te

czynności i związane z nimi produkty żywnościowe, którym grupa
nadaje symboliczne znaczenie.

TYPOLOGIA ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH

ZACHOWANIA ŻYWIENIOWE

stanowią uzależnione od innych

czynników działania i sposoby postępowania zaspokajające
potrzeby żywieniowe. Zachowania żywieniowe dotyczą między
innymi:



sfery wyboru żywności



organizacji procesu nabywania produktów żywnościowych



ich przechowywania



przygotowania do spożycia



częstości spożywania

W całym zbiorze działań i sposobów postępowania w sferze
żywieniowej, a więc zachowań żywieniowych, można wyróżnić kilka
różniących się pod względem swojej specyfiki typów zachowań
żywieniowych:



nawyki żywieniowe



zwyczaje żywieniowe



obyczaje żywieniowe

TYPOLOGIA ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH

Nawyki żywieniowe

określa się jako charakterystyczne i

powtarzające się zachowania realizowane pod wpływem potrzeby
dostarczenia składników odżywczych oraz zapewnienia
społecznych i emocjonalnych celów.

Zły nawyk określa się

nałogiem

, ze względu na jego szkodliwość

dla zdrowia. Pojęcie nałogu najczęściej stosowane jest w
przypadku alkoholu, nikotyny czy narkotyków, niemniej jednak
wydaje się, że może być ono stosowane również w odniesieniu do
niektórych produktów żywnościowych, których spożywanie
przybiera charakter specyficznych i powtarzających się zachowań
np. tabliczka czekolady lub opakowanie chipsów spożywane w
trakcie oglądania filmu.

Kolejną kategorią są

ZWYCZAJE ŻYWIENIOWE

, czyli zgodny z

kulturą zestaw zachowań odnoszących się do żywienia
manifestowany przez osoby indywidualne wychowane w danej
kulturze . Zwyczaje stanowią ogólnie przyjęte w danej społeczności
wzory zachowania się w określonej sytuacji.

Zwyczaje żywieniowe wpływają w bardzo istotny sposób na wybór,
ilość, miejsce i sposób spożywania pokarmu. Niektóre zwyczaje
żywieniowe, które początkowo mają charakter indywidualny, po
pewnym czasie upowszechniają się i obejmują całą społeczność.

TYPOLOGIA ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH

Pojęciem zbliżonym do zwyczaju żywieniowego jest obyczaj
żywieniowy. Podobieństwo wynika przede wszystkim z faktu
osadzenia obydwu typów zachowań w kulturze.

OBYCZAJE ŻYWIENIOWE

, podobnie jak zwyczaje, można zdefiniować

jako zgodny z kulturą zestaw zachowań odnoszących się do
żywienia, jednak zachowania te charakteryzują sytuacje ważne,
doniosłe z punktu widzenia społeczeństwa.

Obyczaj jest elementem systemu kontroli społecznej, ponieważ jest
zinstytucjonalizowanym wzorem zachowań w sytuacjach
nieobojętnych dla grupy jako całości.

Obyczaje żywieniowe różnią się od zwyczajów żywieniowych przede
wszystkim, tym, że podlegają kontroli społecznej; niedostosowanie
się do nich wywołuje sankcje ze strony otoczenia społecznego, np.
wyśmianie czy obniżenie pozycji w hierarchii społecznej w sytuacji
niedostosowania do przyjętych norm obyczajowych.

DETERMINANTY ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH

W literaturze spotyka się szczegółowe klasyfikacje i opisy
czynników kształtujących wybór i spożycie żywności. U podstaw
większości z nich znajduje się dychotomiczny podział, dzięki
któremu wyróżniane są czynniki:



ekonomiczne i pozaekonomiczne



mierzalne i niemierzalne



główne i uboczne



stałe i niestałe



ilościowe i jakościowe



wewnętrzne i zewnętrzne

.

Ogólnie można stwierdzić, że za zachowania jednostki w zakresie
żywności i żywienia odpowiedzialne są:



środowisko fizyczne

(cechy biologiczne i demograficzne)



środowisko społeczne

(cechy psychologiczne i społeczno-

zawodowe)

DETERMINANTY ZACHOWAŃ ŻYWIENIOWYCH

Wśród czynników

pozaekonomicznych

wyodrębnić można między

innymi czynniki społeczno- psychologiczne, czyli podział na grupy i
klasy społeczne, wykształcenie, poziom kulturalny i cywilizacyjny
ludności, tradycje związane z charakterem oraz ze sposobem
konsumpcji, przyzwyczajenia odnoszące się do częstości zakupów,
moda, reklama, promocje, reakcje psychiczne konsumenta, zakazy
i nakazy administracyjne.

Do

wewnętrznych

uwarunkowań

zachowań żywieniowych zaliczyć

można czynniki następujące czynniki psychospołeczne: postawy i
poglądy żywieniowe, preferencje i upodobania żywieniowe, moda i
naśladownictwo, obyczajowość i wierzenia religijne, podział ról i
zadań w rodzinie.

Inna klasyfikacja

wewnętrznych

czynników oddziałujących na sferę

żywności i żywienia obejmuje: potrzeby, motywy, osobowość, a
także posiadaną wiedzę, która jest funkcją zdolności
spostrzegania, uczenia się , zapamiętywania oraz prezentowanych
postaw i preferencji.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ