Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji

PSYCHOLOGIA ŻYWIENIA

Dr Magdalena Pilska

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚCI I ŻYWIENIA

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

Postawy są jednym z ważniejszych obszarów psychologii społecznej,
jednocześnie coraz powszechniej można znaleźć ich zastosowanie w
innych dyscyplinach naukowych. Badaniom postaw towarzyszy wiele
wątpliwości, przy czym przede wszystkim dotyczą one rozumienia
tego pojęcia oraz sposobów jego pomiaru.
Definicja postawy podana w słowniku psychologicznym określa, że
jest to wewnętrzna afektywna orientacja, która wyjaśnia ludzkie
zachowanie.
Według najwcześniejszych definicji postawa to umysłowy i nerwowy
stan predysponujący do reagowania, wykształcony poprzez
doświadczenie, który wywiera kierowniczy i dynamiczny wpływ na
zachowanie. Istnieją jednakże przynajmniej dwie inne definicje,
które pozwalają lepiej zrozumieć naturę postawy. Według jednej z
nich postawa jest predyspozycją jednostki do oceny pewnych
symboli, przedmiotów czy aspektów jej świata w sposób przychylny
albo nieprzychylny, zaś według drugiej - postawa jest względnie
trwałym zorganizowaniem przekonań w stosunku do przedmiotu czy
sytuacji, które predysponują do reagowania w pewien sposób
preferencyjnego.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

W przytoczonych definicjach postawa jest utożsamiana z
predyspozycją do reagowania. Postawa jest to zatem coś, co istnieje
przed zachowaniem, czyli w pewien sposób je przygotowuje i
poprzedza, wpływa na nadanie mu intencji i stylu, jednak nie
utożsamia się z nim całkowicie. Potwierdza to złożoność pojęcia i
informuje o trudności w jego ocenie, która jest możliwa tylko
pośrednio.

Czynnik poznawczy

postawy odnosi się do sposobu, w jaki przedmiot

postawy jest postrzegany, do jego konotacji pojęciowej. W tym
znaczeniu postawa jest opinią - tym, co osoba myśli o jakiejś
rzeczywistości, niekoniecznie czując do niej pociąg czy odpychanie.

Czynnik afektywny

wskazuje natomiast na uczucie przyciągające czy

odpychające, jakie osoba odczuwa w odniesieniu do przedmiotu
postawy. Składnik ten uważany jest za „serce” postaw. Kiedy
mówimy o sile postawy, zazwyczaj odnosimy się do jej czynnika
afektywnego.
Postawa może trwać, choć brakuje czynnika poznawczego lub został
on zapomniany. Zazwyczaj u podstawy postaw nie leży seria
argumentów, czyli treść poznawcza, która nie determinuje zbytnio
czynnika afektywnego. Czynnik afektywny jest trwalszy w czasie i
bardziej centralny niż czynnik poznawczy - raz doświadczona
postawa jest skłonna do ponownego pojawienia się.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

Czynnik postawy związany z zachowaniem

(bodziec do działania)

wskazuje na skłonność do zachowania w stosunku do przedmiotu. I
tak na przykład postawa antysemicka prowadzi nie tylko do
posiadania negatywnej opinii o Żydach, nie tylko do odczuwania
pogardy, ale też do agresywnego lub krytycznego działania wobec
nich.
Istnieje zatem pewne spostrzeganie i interpretacja przedmiotu czy
sytuacji, następnie stan emocjonalny, który z kolei pobudza do
działania w odpowiedni sposób. Taki układ sił psychicznych pozwala
zrozumieć funkcję mediacyjną postawy, jako elementu pośredniego,
pomiędzy spostrzeganiem a działaniem.

Wpływ postawy na zachowanie ma naturę nie tylko kierującą, ale też
dynamiczną. Postawa nie tylko ukierunkowuje uprzednio istniejącą
energię ku takiemu, a nie innemu jej przejawowi (funkcja
zarządzająca), ale też wytwarza energię (funkcja dynamiczna). Jeżeli
chodzi o ukierunkowanie postawy, to oznacza to, że postawa wpływa
nie tylko na odpowiedź na bodziec, ale też na sam sposób
pojmowania bodźca. Decyduje o tym, jak bodziec jest pojmowany i
zakodowany przez osobę.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

Postawa oddziałuje na spostrzeganie, więc do jej zmiany nie
wystarczy udzielenie nowej odpowiedzi na stary bodziec, ale należy
też na nowo zdefiniować sam bodziec, czyli zmienić sposób
spostrzegania bodźca. Do zmiany postawy nie wystarczą nowe
informacje. Nowe informacje powinny prowadzic osobę do ponownej
oceny swych odpowiedzi na stare bodźce.
Warto zwrócić uwagę na specyfikę postawy w relacji do innych pojęć,
które odnoszą się do zachowania. Różnica w stosunku do potrzeb
polega na tym, że potrzeby są tendencjami wrodzonymi, natomiast
postawy - nabytymi przez doświadczenie. Potrzeby są powszechne,
natomiast postawy - specyficzne i osobiste.
Przyzwyczajenie jest to postawa normalnie prowadząca do działania
i wyrażana zawsze w ten sam sposób. Opinia odnosi się tylko do
czynnika poznawczego, podczas gdy postawy - także do czynnika
afektywno-odruchowego. Opinię łatwo zmienić, wystarczy zmienić
element poznawczy. Natomiast postawa jest odporna na zmianę z
tego względu, że jej czynnik afektywny niełatwo daje się
zmodyfikować przez nowe fakty czy informacje.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

Postawa to pojęcie bardziej elastyczne i mniej oczywiste niż
przyzwyczajenie, bardziej specyficznie nastawione na przedmioty
społeczne niż rysy osobowości, mniej globalne niż system wartości,
bardziej ukierunkowujące niż opinia, bardziej zamierzone niż zespół
motywacji. Postawa powstaje wówczas, gdy u jednostki wykształca się
trwały sposób emocjonalnego reagowania na coś, co staje się
przedmiotem lub inaczej mówiąc obiektem postawy.
Emocje są uważane za jeden z podstawowych regulatorów zachowań
człowieka. Kierują one zachowaniem w tym sensie, że osoba dąży w
kierunku czegoś co wzbudza w niej emocje pozytywne, a stara się unikać
tego, co uruchamia emocje negatywne. Ponadto to kierowanie odbywa
się z różną siłą, wówczas uwzględniany jest ten wymiar postaw, który
nazywa się nasileniem lub natężeniem.
Te same obiekty u różnych osób mogą wzbudzać różne emocje, tak więc
nie da się jednoznacznie zakwalifikować czegoś do źródeł emocji
pozytywnych i negatywnych. Emocje albo jednostkę do czegoś
przyciągają, albo odpychają. Nie ma natomiast emocji, które by nie
działały w jednym z tych kierunków, czyli nie ma emocji neutralnych.
Ponieważ tworzenie postaw zaczyna się od emocji, nie mogą również
istnieć postawy neutralne. W przypadku konkretnego obiektu nie
wzbudzającego żadnych emocji, postawa po prostu nie występuje.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

Jeśli jednostka ma pozytywną postawę wobec jakiegoś obiektu, to w
kategoriach emocjonalnych obiekt ten jest źródłem emocji
pozytywnych, natomiast w kategoriach zachowań jednostka dąży do
kontaktu z przedmiotem swojej pozytywnej postawy.
Sposób definiowania postawy zależy w dużym stopniu od
teoretycznego podejścia. Behawioryści niemalże utożsamiają
postawę z zachowaniem, natomiast psychologowie zorientowani
poznawczo zwracają uwagę na jej zawartość treściową i strukturę.
Przez wiele lat w psychologii dominowało myślenie o postawie jako
strukturze trzyelementowej, składającej się z komponentu
poznawczego (świadomościowego), emocjonalnego (afektywnego)
oraz behawioralnego. Początkowo zakładano konieczność
występowania tych trzech elementów jak i spójność między nimi.
Postawa w ujęciu strukturalnym jest traktowana jako ogół względnie
trwałych dyspozycji do oceniania przedmiotu postawy i
emocjonalnego nań reagowania oraz ewentualnie towarzyszących
tym emocjonalno-oceniającym dyspozycjom względnie trwałych
przekonań o naturze i własnościach tego przedmiotu i względnie
trwałych dyspozycji do zachowania się wobec tego przedmiotu.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

Według najbardziej klasycznej definicji postawa jest względnie
trwałą strukturą (lub dyspozycją do pojawienia się takiej struktury)
procesów poznawczych (spostrzegania), emocjonalnych i tendencji
do zachowań, w której wyraża się określony stosunek wobec danego
przedmiotu. W takim ujęciu postawa składa się z trzech
komponentów, a mianowicie:



komponentu poznawczego

(świadomościowego), który stanowi

wiedza o przedmiocie postawy, przekonania i poglądy;



komponentu emocjonalnego

(emocjonalno-motywacyjnego), czyli

uczuć wyższych (np. radość, miłość itp.) i ich przeciwieństw. Emocje
pobudzają do określonych zachowań, natomiast motywacje określają
kierunek oraz energię podejmowania działań.



komponentu behawioralnego

(behawiorystycznego), który może

oznaczać wyobrażenia i poglądy na temat zamierzonych zachowań
lub intencje zachowań.

Wymienione komponenty postawy nie są zupełnie rozłączne i
pozostają ze sobą we wzajemnych zależnościach.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

Istotnym elementem postawy jest jej

składnik poznawczy

, czyli

wiedza o obiekcie postawy. Z tego punktu widzenia ważną cechą
emocji jest ich zdolność do selekcjonowania informacji docierających
do jednostki. Ze względu na fakt, że emocja pojawia się jako
pierwsza i to właśnie ona selekcjonuje docierające do jednostki
informacje, stąd zawartość poznawcza postawy jest uzależniona od
emocji, które wzbudza jej obiekt.
Selektywność ta polega na tym, że dociera do jednostki głównie
informacja, która jest zgodna z daną emocją. Jeśli więc jednostka
„lubi” obiekt postawy, to jej wiedza na jego temat składa się głównie
z elementów, które owo „lubienie” uzasadniają.
Poznawczą zawartość postawy można analizować z dwóch punktów
widzenia. Pierwszy z nich to ilość wiedzy dotyczącej obiektu
postawy. Jednakowo silną, pozytywną lub negatywną, postawę
miewają ci, których wiedza na temat obiektu postawy jest bardzo
bogata, jak i ci, których wiedza jest ilościowo bardzo uboga. Analiza
wyłącznie składnika poznawczego postawy w kategoriach ilości,
bądź jakości informacji nie pozwala przewidywać kierunku ani
natężenia postawy.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

Drugim aspektem poznawczej zawartości postawy jest prawdziwość
lub fałszywość wiedzy o obiekcie postawy. Można w tym przypadku
mówić o prawdziwości jako zgodności logicznej twierdzeń lub
zgodności psychologicznej. Twierdzenia o prawdziwości są filtrowane
przez struktury poznawcze i emocjonalne jednostki, nabierając w ten
sposób cech subiektywnych. Utworzony obraz nie musi iść w parze z
obiektywnym (np. naukowym) opisem czy wyjaśnieniem jakiegoś
stanu rzeczy.
Subiektywne obrazy rzeczywistości są jedną z ważniejszych
przesłanek ludzkich działań, stanowią też podłoże kształtowania się
postaw. O zgodności logicznej mówi się wówczas, gdy system
twierdzeń o obiekcie postawy nie jest wewnętrznie sprzeczny.
Wiele postaw zawiera logiczną sprzeczność (np. osoba uważa kogoś
jednocześnie za mądrego i głupiego, ponieważ różnie zachowuje się
on w różnych sytuacjach). Zgodność psychologiczna polega na tym,
że prawdziwość obrazu rzeczywistości jest określana przez cechy
jakie jednostka przypisuje obiektowi postawy.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

Jednym z podstawowych wymiarów, jaki porządkuje proces
przypisywania jest ocena, której podstawę stanowi emocja, jaka
zostaje przypisana obiektowi postawy. Nie jest istotne czy obiekt
postawy rzeczywiście posiada cechy przypisywane mu przez
jednostkę, bardziej znaczące jest, iż emocje pozytywne wzbudzają
obiekty posiadające cechy, które zostały im przypisane przez
jednostkę. Obraz takich obiektów jest psychologicznie spójny, choć
nie musi być spójny logicznie.
Przykładem takiej psychologicznej spójności jest przekonanie wielu
ludzi, że osoby ładne są również miłe, uczynne, mądre itp. Zjawisko
to nazywane jest też efektem aureoli. Jednocześnie obiekt postawy
może mieć różne cechy i właściwości.
To, że jednostkę jednocześnie przyciąga i odrzuca jest wynikiem
tego, że różne jego właściwości uruchamiają u jednostki różne
emocje, także takie o odmiennych znakach. W takiej sytuacji
mówimy o ambiwalentności postaw, inaczej mówiąc, gdy jednostka
ma wobec jakiegoś obiektu postawę częściowo pozytywną a
częściowo negatywną, wówczas występuje postawa ambiwalentna.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

Według definicji strukturalnej postaw na

komponent behawioralny

składają się zachowania, przez które realizuje się stosunek
emocjonalny i wiedza o przedmiocie postawy. W ramach tych
zachowań można mówić o tym, w jakim kierunku postawy zmierzają i
w jaki sposób to się odbywa. Poprzez komponent emocjonalny
postawa może skłaniać jednostkę do jednego z dwóch kierunków
działania: zbliżania się do obiektu postawy lub unikania go. Sposób
osiągania celu zależy od wiedzy, jaką jednostka posiada o obiekcie
postawy.
Przesłanki zawarte w komponencie emocjonalnym i poznawczym
postawy mogą przybierać różną postać w zachowaniu. Znając
powyższe komponenty można podejmować próby przewidywania
celu działania, natomiast nie można, bez uwzględniania
dodatkowych czynników, przewidywać jaki będzie sposób jego
realizacji, czyli konkretne zachowanie w danej sytuacji.
Postawę należy również rozumieć jako wartościujące nastawienie
oparte na elementach poznawczych, reakcjach uczuciowych oraz
intencjach odnoszących się do przyszłości i na zachowaniu. Te
elementy składowe nie są niezależnymi elementami świadomości.
Mogą być znacznie ze sobą powiązane.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

Elementy poznawcze i postawy składają się na to, co można określić
jako umysłowa reprezentacja obiektu. Reakcje uczuciowe i
zachowania mogą być skutkiem myślenia o obiekcie, ale
jednocześnie mogą być źródłem nowych informacji. W ten sposób
postawę można traktować jako ogólną sumę systemu, wyrażaną
stopniem lubienia, określanego jako

system postawy

.

Postawa jest elementem pewnego systemu, na który składa się
kilka kategorii reakcji jednostki na obiekty społeczne: zachowanie,
intencje zachowań, elementy poznawcze (przekonania i fragmenty
wiedzy o obiektach kierujące działaniem jednostki) oraz reakcje
emocjonalne (odzwierciedlające postawy na płaszczyźnie fizycznego
pobudzenia).
Postawa jest w tym układzie ogólną, łączną oceną obiektu
społecznego. W tym ujęciu można zdefiniować postawę jako
wartościujące nastawienie oparte na elementach poznawczych,
reakcjach uczuciowych oraz intencjach dotyczących przyszłości i na
zachowaniu. Elementy poznawcze i postawy składają się na to, co
można określić mianem umysłowej reprezentacji obiektu. Postawa,
zachowania, elementy poznawcze i emocje względem danego
obiektu lub zagadnienia stanowią system reakcji reprezentującej
jednostkę.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

W innym ujęciu postawę określa się jako względnie stałe skłonności
do pozytywnego lub negatywnego ustosunkowywania się do obiektu
postawy. Po uwzględnieniu tej definicji reakcje emocjonalne, sądy i
zachowania są raczej jej konsekwencjami, a nie elementami
składowymi. Podejście to, mimo że nie definiuje zachowania jako
części postawy, zakłada możliwość przewidywania zachowania na
podstawie pomiarów postawy.
Postawą wobec dowolnego obiektu (przedmiotu, zdarzenia, idei,
innej osoby) jest skłonność do pozytywnego lub negatywnego
ustosunkowania się człowieka do tego obiektu.
Określenie postawy jakiejś osoby wobec danego obiektu oznacza
umiejscowienie człowieka na dwubiegunowym kontinuum
ustosunkowania się do tego obiektu od skrajnie negatywnego
(całkowite odrzucenie obiektu) do skrajnie pozytywnego (całkowita
akceptacja obiektu).
Cechami charakteryzującymi postawę jest znak (pozytywny lub
negatywny) oraz natężenie, siła (większe lub mniejsze). Wśród
innych cech postawy wymieniana jest także złożoność, funkcja,
zakres czy ważność.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

Postawy, które są ważne dla jednostki, czyli są przywoływane często
i wpływają na zachowanie nazywane są postawami
charakteryzującymi się dużą siłą. Postawy stają się silniejsze wtedy,
gdy jednostka ma więcej bezpośrednich doświadczeń z obiektem
postawy, gdy jest bardziej związana z obiektem postawy i gdy
jednostka częściej wyraża tę postawę.

Można wyróżnić cztery

cechy silnych postaw

:



Prowadzą do selektywnych procesów poznawczych;



Odporność na zmiany;



Trwałość w czasie;



Stałość między sytuacjami;



Dobra przewidywalność zachowania.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ISTOTA I GENEZA POSTAW

Reasumując, należy podkreślić, że postawę stanowi sumaryczna
ocena dowolnego obiektu, o którym daje się pomyśleć. Ponieważ
oceny obiektów pod wpływem informacji docierających do jednostki,
jej doświadczeń związanych z obiektem postawy mogą podlegać
zmianom, wciąż otwarte pozostają pytania dotyczące procesu ich
tworzenia, ale również przechowywania.
Postawy można rozważać jako trwałe pojęcia, które są
przechowywane w pamięci i mogą być wydobywane z niej stosownie
do okoliczności. Tak rozumianą postawę określa się w literaturze
przedmiotu jako „model szuflady z aktami”.
Przyjęcie założenia, że jednostka nie wyszukuje w pamięci
wprowadzonej do niej uprzednio postawy, ale generuje wartościującą
ocenę na podstawie informacji, które w danej sytuacji przychodzą jej
na myśl pozwala na określenie postawy jako tymczasowej
konstrukcji.
Postawa w ujęciu tymczasowej konstrukcji sugeruje, że o tym jaką
postawę jednostka reprezentuje wobec konkretnego obiektu
decyduje jej aktualna sytuacja, różne czynniki zewnętrzne itp.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PROCESY ODPOWIEDZIALNE ZA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW

Istnieją różne czynniki określające kształtowanie postawy:



fizjologiczne (postawy związane z wiekiem, dobrym czy złym

samopoczuciem fizycznym),



społeczne (np. uwarunkowania ze strony innych, komunikowanie

werbalne i niewerbalne, reklama, kultura grupy, instytucje itd.),



bezpośrednie doświadczenie osobiste (sposoby spostrzegania

rzeczywistości, pamięć afektywna, oczekiwania, urazy, krytyczne
fazy rozwojowe itd.).
Wszystkie te czynniki odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu
postaw.
Jednak wydaje się, że możliwe jest sprowadzenie wszystkich tych
czynników do ostatniego, a mianowicie bezpośredniego
doświadczenia osobistego. Czynnik ten obejmuje dwa pozostałe
czynniki.
Ponadto nie mogą one w zwykły sposób określać automatycznie
postawy, ale z konieczności przechodzą przez filtr złożonej i
niepowtarzalnej rzeczywistości każdej pojedynczej osoby.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PROCESY ODPOWIEDZIALNE ZA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW

Istnieją postawy emocjonalne ukształtowane w sytuacjach, w jakich
zabrakło zdolności oceny refleksyjnej. Możemy powiedzieć, że
ogólnie postawy tworzone są na bazie przede wszystkim
emocjonalnej w chwili, gdy nie można rozpatrywać w adekwatny
sposób procesu ich kształtowania.
Odległe źródła postaw (np. doświadczane w dzieciństwie stany
emocjonalne) umożliwiają zrozumienie, jak trudno jest uchwycić
znaczenie i naturę postaw. Postawy takie kształtowały się wtedy,
kiedy osoba nie dysponowała umiejętnością dokonywania analiz
refleksyjnych, ale również wydarzenia, które doprowadziły do ich
powstania mogą być zapominane, a pozostały odpowiadające im
postawy emocjonalne. Wydarzenia te przeszły do nieświadomości;
albo też jeszcze się o nich pamięta, ale już nie zestawia z obecną
postawą emocjonalną.
A zatem to ten konkretny związek przyczynowy przeszedł do
nieświadomości. Wówczas bardzo problematyczna staje się
reinterpretacja czy ponowna ocena refleksyjna postawy. Inaczej
mówiąc, istnieje nieświadomość emocjonalna odpowiedzialna w
znacznej mierze za kształtowanie składnika afektywnego postaw.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PROCESY ODPOWIEDZIALNE ZA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW

Zagadnienie kształtowania postaw z uwzględnieniem czynnika
poznawczego jawi się w innym świetle, jeżeli chodzi o czas
powstania, ale podobnym, jeśli chodzi o wnioski praktyczne. Czynnik
poznawczy, już z definicji, kształtuje się wtedy, kiedy człowiek może
używać własnej inteligencji, czyli czynić analizy refleksyjne oparte
nie na tym, co instynktowne, ale na osądach przemyślanych i
uzasadnionych.
Tym okresem oczywiście nie może być dzieciństwo, ale okres, w
którym uwaga podmiotu jest czujna, a analiza krytyczna - możliwa. Z
tego wynika, że elementy, które dały początek osądom, opiniom oraz
przekonaniom danej osoby powinny być możliwe do zidentyfikowania
i odnalezienia o wiele łatwiej niż te źródła, które dały początek
postawom emocjonalnym.
Nawet odległe przesłanki przekonań są, teoretycznie, zawsze
możliwe do przywołania po to, by je sprawdzić, a jeśli potrzeba - na
nowo sformułować. Tendencje czy predyspozycje subiektywne mogą
uczynić mniej prawdziwymi, czy nawet fałszywymi te osądy, jakie
codziennie jednostka wydaje o ludziach i sytuacjach, a które to
właśnie tworzą komponent poznawczy postaw.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PROCESY ODPOWIEDZIALNE ZA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW

Proces kształtowania się postawy intelektualnej, czyli takiej, w
której dominuje komponent poznawczy, przechodzi przez
następujące fazy: doświadczenie - zrozumienie - refleksja krytyczna -
decyzja. Poziom doświadczenia obejmuje spostrzeganie zmysłowe i
przedstawienie wyobrażeniowe konkretnego przedmiotu bardziej lub
mniej atrakcyjne.
Rozumienie jest aktem intuicji odnośnie możliwej linii postępowania
jako hipoteza tego, co należy uczynić praktycznie. W fazie refleksji
krytycznej ma miejsce analiza hipotezy poprzez przedstawienie za i
przeciw, rozważanie alternatywy i wydawanie osądów o wartości. W
końcu podjęta decyzja wyraża zgodę na działanie według osądu lub
odrzucenie. Jeżeli wyrażana jest zgoda, wówczas ma miejsce
przejście do działania.
W procesie kształtowania się postaw z jednej strony mamy do
czynienia z nieświadomością emocjonalną, która warunkuje przede
wszystkim pierwszą fazę (doświadczenie), z drugiej zaś strony z
możliwością, że poszczególne fazy są wadliwe same w sobie czy w
swej kolejności ze względu na błędny przebieg czy wady metody.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PROCESY ODPOWIEDZIALNE ZA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW

Za fazą zrozumienia nie zawsze następuje prawdziwa refleksja
krytyczna, w której podmiot może wznieść się ponad samego siebie i
sytuację. Innymi słowy, nie zawsze intuicja praktyczna i
bezpośrednia poddawana jest analizie, konfrontacji i krytyce.
Niekiedy faza refleksji krytycznej jest całkowicie niewystarczająca,
by dojść bezpośrednio do czwartej fazy, czyli decyzji.
Postawy intelektualne czy składnik poznawczy postaw mogą po
części ulegać wpływom tej nieświadomości poznawczej, w której
umiejscowiona jest zwyczajowa metoda poznawcza ze wszystkimi
swoimi błędami funkcjonowania. Nieświadomość może oddziaływać
na świadomy i aktualny sposób myślenia, co sprawi, że przetrwa w
nim taki sam, choć niepoprawny, sposób rozumowania oraz
wypaczony aktualny sposób ujmowania i interpretowania
rzeczywistości i prawdy. Tak więc, przeszłe doświadczenia oddziałują
również na tworzenie się poznawczego składnika postawy.
Wymiar emocjonalny i poznawczy ze względu na to, że są
składnikami jednej i tej samej postawy, wywierają wpływ na siebie
wzajemnie, jak również na odpowiadające im treści nieświadomości.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PROCESY ODPOWIEDZIALNE ZA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW

Tworzenie się postaw wiąże się z powstawaniem składnika
emocjonalnego i poznawczego. Proces ten zaczyna się poprzez
stopniowe gromadzenie, które rozpoczyna się w bardzo wczesnym
okresie życia, gdy jeszcze nie działają funkcje poznawcze. Oznacza
to, że istnieje nieświadomość emocjonalna, odpowiadająca za
tworzenie postaw i skłonna przetrwać, oraz nieświadomość
poznawcza, która warunkuje ich tworzenie na drodze postępowania
logicznego niekiedy zniekształconego i zawsze o mniejszej
możliwości kontrolowania przez podmiot. Te dwa składniki są ze sobą
połączone i wspólnie decydują o typowej i osobistej predyspozycji do
reagowania, odczuwania i myślenia, której początek i koniec nie
zawsze jest dla jednostki oczywisty.
Trójczłonową definicję postawy można wykorzystać do prezentacji
genezy postaw, a mianowicie najważniejszymi mechanizmami
powstawania postaw są:



Nabywanie przekonań na temat właściwości obiektu - postawa jako

rezultat przekonań;



Przeżycia emocjonalne związane z danym obiektem – postawa jako

rezultat emocji;



Własne zachowania kierowane na ten obiekt – postawa jako

rezultat zachowań

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PROCESY ODPOWIEDZIALNE ZA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW

Do traktowania postawy jako rezultatu przekonań niezbędne jest
założenie, że stosunek emocjonalny do obiektu wynika ze
świadomych opinii na jego temat. Założenie to zostało wykorzystane
w Teorii Przemyślanych Zachowań.
Według tej teorii postawa doskonale racjonalna jest efektem siły
przekonań i implikowanych przez nie ocen cząstkowych obiektu
postawy.
Nie zawsze jednak stosunek emocjonalny wobec obiektu postawy
jest wynikiem przekonań, często wykształca się on bez pośrednictwa
przekonań dotyczących obiektu postawy.
Wśród mechanizmów kształtowania postaw odbywających się bez
uczestnictwa przekonań można wymienić między innymi:
warunkowanie klasyczne, przeniesienie ustosunkowania,
warunkowanie instrumentalne czy zjawisko samej ekspozycji.
W przypadku warunkowania klasycznego udział w kształtowaniu
postawy mają nagrody i kary. Wielokrotne pojawianie się obiektu,
któremu towarzyszy lub poprzedza nagroda, prowadzi do powstania
pozytywnego stosunku do tego obiektu. W sytuacji odwrotnej, czyli
wtedy, gdy obiektowi postawy towarzyszy lub go poprzedza kara
wykształca się negatywny stosunek wobec niego.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PROCESY ODPOWIEDZIALNE ZA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW

Mechanizm ten polega na kojarzeniu obiektów pierwotnie obojętnych
ze zdarzeniami lub obiektami, które mają określone znaczenie -
negatywne lub pozytywne. Wynikiem tego kojarzenia jest
przeniesienie stosunku do pojawiających się obiektów i zdarzeń na
obiekt, wobec którego określana jest postawa.
Jest wiele przykładów obrazujących ten mechanizm kształtowania
postaw. Podawanie tego samego produktu żywnościowego, który jest
neutralny lub prawie neutralny emocjonalnie, w różnych sytuacjach
może doprowadzić do przeniesienie stosunku emocjonalnego danej
osoby względem tej sytuacji na produkt. Tort urodzinowy wywołuje
pozytywne emocje, tym samym bita śmietana, która jest jego
składnikiem przejmuje znaczenie afektywne tortu urodzinowego. Ta
sama bita śmietana jako składnik innej potrawy może wywoływać
negatywne emocje.
Przeniesienie ustosunkowania jest mechanizmem, który polega na
przeniesieniu ustosunkowania z jakiegoś bodźca wywołującego reakcję
emocjonalną na współwystępujący z nim obiekt postawy. Mechanizm
ten bardzo często jest wykorzystywany w reklamach. Przeniesienie
dotyczy emocji wzbudzanych przez inne obiekty (uroda osoby
prezentującej, atmosfera sytuacji, w której prezentowany jest
reklamowany produkt) na reklamowany produkt.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PROCESY ODPOWIEDZIALNE ZA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW

Postawy powstają także pod wpływem warunkowania
instrumentalnego, polegającego na uczeniu się znaczenia pierwotnie
obojętnej reakcji dzięki temu, że po tej reakcji pojawiają się
pozytywne lub negatywne dla jednostki zdarzenia.
Postawy kształtowane są zarówno pod wpływem bezpośrednich jak i
pośrednich doświadczeń z obiektem postawy, które można traktować
w kategoriach kontinuum. Na jednym końcu znajduje się postawa
ukształtowana w wyniku bezpośredniego doświadczenia (np.
możliwość spróbowania nieznanej dotąd potrawy), na drugim zaś
postawa formowana wyłącznie na bazie niebehawioralnej informacji
o obiekcie (np. kiedy się coś od kogoś usłyszy na temat tej potrawy).
Istnieją dwa sposoby, które może wykorzystać dziecko w trakcie
kształtowania swojej postawy względem zabawki, a mianowicie:
może bawić się zabawką (doświadczenie bezpośrednie) albo
utworzyć postawę na bazie informacji zasłyszanych od rówieśników
lub płynących z reklamy (doświadczenie pośrednie).
Udział bezpośrednich i pośrednich doświadczeń w tworzeniu postawy
względem obiektu jest uwzględniany w badaniach siły związku
między postawą i przyszłymi zachowaniami.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PROCESY ODPOWIEDZIALNE ZA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW

W literaturze przedmiotu dużo uwagi poświęcono ujęciom w myśl,
których jednostka uczy się postaw, podobnie jak wszelkich innych
umiejętności. Są to ujęcia szeroko korzystające z danych teorii
uczenia się, gdzie ważne są takie pojęcia jak wzmocnienie i
generalizacja, zaś w odniesieniu do uczenia się od innych –
naśladowanie.
Są takie obiekty (przedmioty, idee, ludzie), z którymi kontakt jest dla
jednostki przyjemny lub nieprzyjemny, czyli inaczej mówiąc kontakt z
takimi obiektami dostarcza nagród albo kar. Kary i nagrody stanowią
pozytywne i negatywne wzmocnienia, ponieważ nagrody wiążą się z
przyjemnymi odczuciami, zaś kary z przykrymi.
Powtarzające się takiego samego rodzaju doświadczenia z danymi
obiektami powodują, że jednostka uczy się poprzez wzmocnienia, że
w kontaktach z tymi obiektami doznaje przyjemności, bądź
przykrości. W ten sposób zostaje ukształtowany emocjonalny
komponent postaw, który z kolei wpływa na powstanie komponentu
poznawczego i w konsekwencji zachowania.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PROCESY ODPOWIEDZIALNE ZA KSZTAŁTOWANIE SIĘ POSTAW

Z generalizacją mamy do czynienia wówczas, gdy nie pojedynczy
obiekt, lecz cała gama obiektów zostaje objęta tą samą postawą.
Istotne jest w tym przypadku to, że obiekty zostają ze sobą
powiązane. Kryteriów upodobniania obiektów może być wiele, zaś
każda jednostka kreuje własne, z uwagi na indywidualne
doświadczenia.
Naśladowanie lub imitacja to z kolei zjawisko często występujące w
procesie uczenia się od innych, zwłaszcza wówczas, gdy małe dzieci
uczą się obserwując dorosłych, jak funkcjonować w otoczeniu
społecznym. Również osoba dorosła naśladuje innych, zwłaszcza
osoby będące dla niej autorytetem, może się nauczyć, co lubić, a
czego nie albo, co jest ważne a co można pominąć.
W analogiczny sposób, poprzez naśladowanie, jednostka uczy się
postaw. Tak wykształcają się postawy wobec obiektów, z którymi
jednostka nie miała jeszcze do czynienia.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

FUNKCJE POSTAW

Istnieją cztery możliwe funkcje postaw: utylitarna, broniąca ja,
wyrażająca wartości oraz poznawcza.

FUNKCJA UTYLITARNA

Daną postawę przyjmuje się wtedy, gdy przynosi ona osobistą
użyteczność i służy bezpośredniemu lub pośredniemu otrzymaniu
korzyści albo uniknięciu kary czy niebezpieczeństwa. Taki użytek
wiąże się z własnymi potrzebami, ale też może być poszukiwany bez
świadomego pojmowania przez podmiot związków z nimi.
Funkcja ta przypomina jednostce, że każdy dąży do maksymalizacji
korzyści, a minimalizacji kar pochodzących z zewnątrz. Dziecko
rozwija przychylne postawy wobec przedmiotów, które go
satysfakcjonują, a postawy nieprzychylne wobec przedmiotów, które
wiążą się z nieprzyjemnymi doznaniami.
Funkcja utylitarna służy do uzyskania korzyści lub do uniknięcia
czegoś niepożądanego. Przykładem uzyskania korzyści jest postawa
dziecka względem posiłku/potrawy, które spożywa posiłek lub jakąś
potrawę nie dlatego, że zdaje sobie sprawę jak ważne jest to dla jego
organizmu, ale dlatego, że ma nadzieję na otrzymanie nagrody, np.
pochwały za zachowanie. Przykładem unikania jest uległość wobec
zasad grupy, by uniknąć nieprzyjemnych konsekwencji zepchnięcia
na margines.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

FUNKCJE POSTAW

FUNKCJA BRONIĄCA JA

Funkcja utylitarna umożliwia utrzymywanie poprawnych relacji z
innymi, natomiast funkcja broniąca Ja pozwala przyzwoicie odnosić
się do samego siebie. Wielokrotnie większym problemem, niż
dostosowanie się do innych, jest dostosowanie się do samych siebie,
zwłaszcza kiedy jednostka doświadcza bodźców niemożliwych do
przyjęcia. Tak jak poprzednia funkcja chroniła przed karami
pochodzącymi z zewnątrz, tak funkcja broniąca Ja chroni przed
zagrożeniami pochodzącymi od wewnątrz. Określona postawa jest
przyjmowana dla uchronienia poszanowania samego siebie, obrony
własnej osoby przed zagrożeniami odczuwanymi świadomie lub
podświadomie. Osoba broni się przed uznaniem prawdy o sobie
samej. Fundamentalną potrzebą jest tutaj obrona za wszelką cenę
pozytywnego obrazu siebie.
Postawy broniące Ja są inne niż postawy utylitarne pod względem
stawianego celu, jak i sposobów powstawania. Cel postawy
utylitarnej ma naturę społeczną, a mianowicie ochronę przed innymi
spostrzeganymi jako bezprawni posiadacze władzy. Cel omawianej
postawy jest bardziej skierowany na wewnętrzne procesy psychiczne
jednostki, wynika z faktu, że człowiek ukrywa się przed samym sobą.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

FUNKCJE POSTAW

FUNKCJA BRONIĄCA JA

Postawa ta powstaje w następstwie wewnętrznych bodźców, które są
nie do przyjęcia przez osobę, wynikają z konfliktów emocjonalnych, a
przedmiot zewnętrzny zostaje wybrany ze względu na jego
użyteczność. Jeżeli taki przedmiot nie istnieje, to osoba stwarza go,
byleby tylko się uratować. Natomiast postawy utylitarne powstają na
bazie natury przedmiotu postawy. Przedmiot nie jest przypadkowy czy
fikcyjny, ale łączy się z wynagrodzeniem lub ukaraniem.
Uczeń, który chce uzyskać dobre stopnie (przedmiot postawy),
ponieważ usiłuje dostać się na dobry uniwersytet, przyjmuje postawę
utylitarną. Uczeń, który chce zdobyć dobre stopnie, by utwierdzić się,
że coś znaczy jako człowiek, przyjmuje postawę broniącą Ja i w tej
sytuacji ocena jest tylko środkiem przypadkowym.
Poprzez omawianą funkcję jednostka będzie usiłowała wykreślić
niedojrzałość, której nie chce w sobie zaakceptować, przyjmując na
przykład zachowanie dokładnie przeciwne. Tak jest w przypadku
kogoś zależnego uczuciowo, kto powiela gesty poświęcenia się. Może
to być maskowanie potrzeby otrzymania uczucia, czy sposób na to, by
nie powiedzieć sobie, iż jest się rzeczywiście niedojrzałym uczuciowo.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

FUNKCJE POSTAW

FUNKCJA WYRAŻAJĄCA WARTOŚCI

Pomijając funkcje utylitarne i obronne, postawa może stać się
środkiem do tego, aby lepiej żyć i stopniowo realizować wartości, w
jakie jednostka wierzy i które stanowią ideały jej życia. Jest to
płaszczyzna zasadniczo inna w stosunku do poprzednich funkcji.
U jej podstaw leży sytuacja prawdy wewnętrznej i zewnętrznej,
harmonii pomiędzy gestem a intencją. Zachowanie staje się
sposobem potwierdzenia i realizacją w pełniejszy sposób własnych
przekonań. W rzeczywistości będziemy mieć osobę, która jeżeli czyni
jakiś gest, to robi to dlatego, że w coś wierzy; nie ma innych celów
utylitarnych czy obronnych.
Jednostka może czerpać satysfakcję także z wyrażania postaw, które
oddają to, co jest dla niej najdroższe. W takim przypadku
zaspokojenie nie wyraża się w pojęciach uznania społecznego, ale
polega na potwierdzeniu takiego obrazu osoby, jaką zamierza być.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

FUNKCJE POSTAW

FUNKCJA POZNAWCZA

Jednostka może przyjmować postawę w celu nabycia zrozumienia
strukturalnego (często uproszczonego) siebie samej i świata. W celu
zrozumienia rzeczywistości jednostka potrzebuje schematów
odniesienia, a postawy o przeważającym czynniku poznawczym,
determinują formowanie kategorii i uogólnień, czyli schematów
poznawczych i behawioralnych, które upraszczają złożoność świata.
Postawa jest niczym teoria empiryczna i nieformalna, oparta na tym,
co jednostka bezpośrednio zaobserwowała i czego dowiedziała się od
innych. Nie może ona za każdym razem, gdy coś jej się przydarza,
zaczynać analizy od początku, ale potrzebuje siatki interpretacyjnej
czy schematu odniesienia, który pozwoli jej szybciej umiejscowić to,
co się dzieje.
Tworzy sobie zespół opinii i stereotypów kulturowych, dzięki którym
natychmiast i szybko stawia czoła rzeczywistości. Funkcje poznawcze
są dla człowieka tak ważne, jak teoria dla naukowca. Pojęcie
poznania należy pojmować nie jako synonim pragnienia wiedzy
powszechnej, ale jako fundamentalny wymóg zrozumienia tego, co
się dzieje.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

FUNKCJE POSTAW

Cztery funkcje postaw nie wykluczają się wzajemnie. Ta sama
postawa może służyć kilku funkcjom i mogą one nakładać się na
siebie. Zachowanie nie wyraża jednej tendencji, zazwyczaj jest to
wynik różnych motywacji. W różnych predyspozycjach do reagowania
istnieją także funkcje utylitarne i obronne Ja.
Bardzo oporna wobec zmian jest zwłaszcza postawa z funkcją
obronną. Wspierają ją bowiem mechanizmy obronne uniemożliwiając
jednostce odczuwanie potrzeby zmiany oraz blokujące wiedzę
odnośnie zakresu zmian. Postawy broniące Ja w sposób szczególny
opierają się zmianie także wtedy, gdy równowaga, jaką pomagają
one zachować, nie służy dostosowaniu. Postawa obronna chroni coś
bardzo ważnego dla jednostki, a mianowicie poszanowanie Ja. Osoba
przyzwyczajona do funkcjonowania na podstawach obronnych w
niewielkim stopniu odczuwa lub w ogóle nie odczuwa korzyści
płynące ze zmiany.
Mało podatna na zmiany jest także postawa utylitarna, zwłaszcza że
zaspokaja potrzebę uznania. Zamiast zmiany wyzwala się jej
przeciwieństwo, czyli automatyzm powtarzania, zwany też,
przymusem powtarzania. Tendencja do utrzymania tego, co ocala
własny obraz, jest tak silna, że w przypadku konfliktu pomiędzy
wartościami a postawami, osoba będzie bardziej skłonna do zmiany
wartości.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE

W latach 80-tych XX wieku społeczne rozumienie postaw próbowano
zintegrować z dominującą wówczas w psychologii perspektywą
poznawczą, odwołującą się do procesów przetwarzania informacji.
Zainteresowanie badaczy wzbudziło zagadnienie złożoności postaw,
ich zawartości, struktury i funkcjonowania.
Dodatkowo postawy zaczęto postrzegać jako zjawiska automatyczne,
wymykające się spod kontroli. Konsekwencją tego było poszukiwanie
metod pomiaru postawy wykraczających poza samoopis czy
świadome deklaracje. Nawiązywały one do metodologii obecnej
wcześniej w psychologii poznawczej, wykorzystujących przede
wszystkim czasy reakcji.
W najnowszym nurcie badań na przełomie wieków liczni badacze
zawracali uwagę na nieuświadamiane źródła postaw, ich
automatyczny charakter oraz dualizm. Obok klasycznie rozumianych
postaw, dla rozróżnienia nazywanych postawami jawnymi (ang.
explicit attitudes), zaczęto mówić o posiadanych przez osobę
postawach ukrytych, nazywanych utajonymi (ang. implicit attitudes).
Dualizm postaw zakłada, że ta sama osoba może równocześnie mieć
dwie odmienne postawy wobec jednego obiektu: jedną
uświadamianą, zaś drugą - pozostającą poza dostępem świadomości.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE

Nowe rozumienie postaw jako zjawisk nieuświadamianych,
nieintencjonalnych i automatycznych nawiązuje do zaprzestania
myślenia o człowieku jako istocie racjonalnej, świadomej
zachodzących w niej procesów psychicznych i mającej nad nimi
kontrolę oraz akceptacji w człowieku obszarów nieuświadamianych i
niekontrolowanych.
Między postawami a zachowaniami obserwuje się często
rozbieżności, których przyczyną mogą być trudności - intencjonalne
bądź nieintencjonalne - z ujawnieniem postawy przez osobę.
Wynikają one z dwóch podstawowych powodów.
Po pierwsze, ludzie nie zawsze chcą ujawniać swoje prawdziwe
postawy, ponieważ się ich wstydzą, nie akceptują ich lub są one
sprzeczne z ogólnie obowiązującymi normami. Po drugie, ludzie nie
zawsze znają swoje prawdziwe postawy, nie zawsze są ich świadomi.
Przytoczone wyjaśnienia wskazują na istnienie pewnego wymiaru
postawy, który ma postać utajoną dla otoczenia lub nawet dla
samego podmiotu.
Większość psychologów koncentruje się na świadomych przejawach
funkcjonowania postaw. Rezultaty badań nad postawami utajonymi
dowodzą, że postawa działa również poza świadomością podmiotu.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE

Postawa ma utajony charakter, kiedy ślady pamięciowe przeszłego
doświadczenia wpływają na myśli, uczucia i działania wobec obiektu,
lecz nie są dostępne na poziomie świadomym lub są identyfikowane
nietrafnie.
Przyjęcie założenia o istnieniu postaw utajonych zbiegło się w czasie
ze zmianami w metodologii badania postaw. Pierwszą ze zmian było
odejście od pomiarów opartych na kwestionariuszowym samoopisie i
deklaracjach osób badanych i zainteresowanie się pomiarami
pośrednimi, podczas których osoba biorąca udział w badaniu nie wie,
co jest przedmiotem pomiaru, i których wyniki są niezależne od
świadomej kontroli badanych. Drugą zmianą było wprowadzenie
komputerów i wykorzystanie czasów reakcji jako wskaźników
wzbudzenia postawy.
Ilustracją działania utajonej postawy jest efekt aureoli. Jest on
skłonnością do kojarzenia cechy osoby (np. jej urody) z innymi
cechami (np. z inteligencją), które nie są ze sobą obiektywnie
związane.
Zjawisko to jest interpretowane w duchu utajonego poznania,
ponieważ utajona postawa jest ogólna, rozlana i niespecyficzna. Tak
więc, z uwagi na swój niespecyficzny charakter, może być
przeniesiona na ocenianą w danym momencie cechę.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE

Innym przejawem działania utajonego poznania jest podprogowe
warunkowanie postaw. Polega ono na wywołaniu negatywnej lub
pozytywnej postawy wobec bodźców neutralnych za pomocą
poprzedzenia ich bardzo krótką (podprogową) ekspozycją bodźca
przyjemnego lub nieprzyjemnego. Świadectwem przenoszenia się
postawy z bodźca poprzedzającego na bodziec następujący jest
pozytywna lub negatywna ocena neutralnych wcześniej obiektów.
Jest ona efektem przeniesienia emocjonalnej oceny pierwszego
bodźca na drugi.
Przykładem działania utajonego poznania jest również zjawisko
automatycznej aktywacji postawy. Aktywacja następuje pod
wpływem samej obecności bodźca i automatycznie wpływa na
zachowanie. W badaniach nad wpływem siły postawy na jej
automatyczną aktywację okazało się, że stosunkowo silne postawy
są aktywowane z pamięci automatycznie, pod wpływem samej
obecności obiektu.
Wystarczyła tylko ekspozycja, aby postawa pojawiła się
automatycznie, bez świadomego wysiłku podmiotu. Wynik ten
sugeruje, że pośredni, a tym bardziej bezpośredni kontakt z
obiektem postawy może automatycznie aktywizować utajoną
postawę i oddziaływać na nią poza świadomością odbiorcy.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE

Koncepcja postaw utajonych jest często łączona z procesami
automatycznymi. Pojawia się to zazwyczaj w dwóch kontekstach: po
pierwsze, gdy mówi się o aktywizacji postaw utajonych, po drugie, gdy
analizuje się ich wpływ na zachowanie. W przypadku sposobu
aktywizowania postawy przyjmuje się, że postawy utajone są
wzbudzane w sposób automatyczny i nie mogą być kontrolowane i w
sposób rozmyślny modyfikowane przez podmiot.
Takie rozumienie postaw utajonych wzmacniane jest przez najczęściej
stosowany do ich pomiaru paradygmat badawczy, który, wykorzystując
czasy reakcji jako wskaźniki postaw, przyjmuje, że postawy utajone
mają charakter automatyczny. Mimo takiego założenia, jak i częstego
wymiennego używania obu pojęć, nie są one w pełni synonimami.
Chociaż większość postaw utajonych ma charakter automatyczny, to
nie wszystkie postawy automatyczne są utajone.
Innym obszarem, w którym pojęcie postawy utajonej styka się z
pojęciem automatyzmów, jest obszar rozważań nad wpływem postaw
utajonych na zachowanie. Specyfika postaw utajonych -
nieuświadamianych, słabo kontrolowanych - sugeruje, że powinny
mieć one zdecydowanie większy związek z zachowaniem o charakterze
automatycznym niż przemyślanym i kontrolowanym. Jednak wyniki
różnych badań nie potwierdzają tej tezy.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

MOŻLIWOŚCI ZMIANY POSTAW

W porównaniu z opiniami, postawy są niezwykle trudne do zmiany,
ze względu na fakt, że ludzkie procesy poznawcze nie zawsze są
logiczne. Chociaż człowiek zdolny jest do ścisłego i subtelnego
myślenia, w równym stopniu jest skłonny do zniekształceń i
ogromnej niedbałości w swoich procesach myślowych. Aby
zrozumieć, jak można zmienić postawy, najpierw trzeba poznać
zawiłości ludzkiego myślenia, jak również motywy, które skłaniają
ludzi do opierania się zmianom.
Powody zmiany postawy mogą być różne: pragnienie uzyskania
pochwały, uniknięcia śmieszności; pragnienie, aby być lubianym;
pragnienie identyfikowania się z kimś, kogo się szanuje lub podziwia;
pragnienie, aby mieć słuszność; wreszcie pragnienie, aby
usprawiedliwić swe własne zachowanie.
Wszystkie te zachowania są w pewien sposób rozsądne lub
przyjemne, a zatem, można je uważać za nagrody. Jeśli jednak
określa się je po prostu jako nagrody, zaciemnia to fakt, że istnieją
między nimi ważne różnice jakościowe. Chociaż zarówno pragnienie,
aby mieć słuszność, jak i pragnienie uniknięcia śmieszności dają, gdy
się je zaspokoi, stan zadowolenia, to jednak zachowania prowadzące
do zaspokojenia tych potrzeb są często wręcz przeciwne.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

MOŻLIWOŚCI ZMIANY POSTAW

Pragnienie uzasadnienia własnego postępowania jest ważnym
czynnikiem, który powoduje, iż ludzie silnie zaangażowani w
stosunku do pewnej postawy wobec jakiegoś zagadnienia są skłonni
opierać się wszelkim bezpośrednim próbom zmiany tej postawy. W
rezultacie, ludzie tacy są w tym zakresie niepodatni ani na
propagandę, ani na wpływy wychowawcze.
Obecnie można przekonać się, że ten sam mechanizm, który
umożliwia człowiekowi sztywne trzymanie się jakiejś postawy, może
go także skłonić do zmiany postawy. Zależy to od tego, jaki rodzaj
działania będzie w danych okolicznościach służył najlepiej redukcji
dysonansu (dysonans to idee, postawy, przekonania, opinie, które są
psychologicznie niezgodne ze sobą; z jednego wynika
przeciwieństwo drugiego).
Osoba znająca teorię dysonansu może stworzyć odpowiednie
warunki dla wywołania zmiany postaw u innych ludzi przez
uczynienie ich podatnymi na przyjęcie pewnych rodzajów przekonań.
Zmiana postaw, jako środek redukowania dysonansu, zachodzi nie
tylko w sytuacjach postdecyzyjnych. Może ona następować w
niezliczonych sytuacjach innego rodzaju, włączając przypadki, gdy
dana osoba mówi coś, w co nie wierzy, lub gdy robi coś głupiego
bądź niemoralnego.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

MOŻLIWOŚCI ZMIANY POSTAW

Jeśli dana osoba wyraża jakiś pogląd i trudno jej znaleźć uzasadnienie
zewnętrzne dla swego zachowania, to będzie próbowała uzasadnić je
wewnętrznie, zmieniając swoje postawy tak, by były bardziej zgodne z
wyrażonym poglądem.
Gdy chodzi o uzyskanie trwałej zmiany w postawach, wówczas im
większa nagroda, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że nastąpi
jakakolwiek zmiana postawy. Jeśli chcemy wywołać trwałą zmianę w
czyichś postawach i przekonaniach, to w takim przypadku jest wręcz
odwrotnie: im mniejsza nagroda zewnętrzna, którą wręczymy, aby
kogoś skłonić do wygłoszenia jakiejś mowy, tym większe
prawdopodobieństwo, że będzie ona zmuszona szukać dodatkowego
uzasadnienia dla przekonania samego siebie, iż to, co powiedzieliśmy,
jest rzeczywiście zgodne z prawdą. Spowodowałoby to rzeczywistą
zmianę postawy, a nie tylko podporządkowanie się.
Jeśli ktoś zmienia swą postawę, ponieważ publicznie powiedział coś,
mając jedynie minimalne uzasadnienie sytuacyjne, to ta zmiana
postawy będzie względnie trwała; osoba ta nie zmienia bowiem swych
postaw ze względu na nagrodę (uleganie), ani pod wpływem
atrakcyjnej osoby (identyfikacja). Zmienia swą postawę, ponieważ
udało jej się przekonać samą siebie, że jej poprzednia postawa była
niesłuszna. Jest to bardzo skuteczna forma zmiany postaw.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

MOŻLIWOŚCI ZMIANY POSTAW

Uzasadnienie zewnętrzne może przybierać rozmaite formy. Ludzi
można nakłonić, żeby mówili lub robili coś, co jest sprzeczne z ich
przekonaniami czy preferencjami, jeśli zagrozi się im karą lub skusi
nagrodami innymi niż zysk pieniężny - takimi jak pochwała lub
sprawienie komuś przyjemności.
Ponadto większość osób wzięłaby pod uwagę zrobienie czegoś, czego
by skądinąd nie zrobiła, gdyby ich dobry przyjaciel poprosił o
zrobienie tego w formie przysługi.
Chociaż zmiana postawy powoduje zmianę w zachowaniu, to jednak
często trudno jest zmienić postawy poprzez uczenie. Istnieje jednak
pewna zależność, o której psychologowie społeczni wiedzą od
dawna, lecz którą dopiero niedawno zaczęli rozumieć: mianowicie,
zmiany w zachowaniu mogą powodować zmianę postaw.

KONIEC CZĘŚCI I

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

POSTAWY ŻYWIENIOWE

Postawy mogą dotyczyć ustosunkowania się do różnych aspektów
żywności i żywienia. Niezmiernie ważne z punktu widzenia
przewidywania zachowań żywieniowych ludzi są postawy, które
można by określić jako ogólne, obejmujące jednoczesne
ustosunkowanie się do wielu różnych problemów składających się na
całość żywienia jednostki lub rodziny.
Zgodnie z trzykomponentową definicją, postawy względem żywności
i żywienia są postawami pełnymi, to znaczy zawierającymi wszystkie
komponenty: poznawczy, emocjonalny i behawioralny.

Komponent poznawczy (świadomościowy)

postawy stanowią

wiadomości o żywności i żywieniu, przekonania oraz przesądy
dotyczące żywności. Większość badań, w których rozpatrywano
związek między wiedzą i poglądami a zachowaniami żywieniowymi,
wykazała istnienie pozytywnej zależności. Siła związku między
wiedzą żywieniową a zachowaniami jest zmienna, jak wykazano w
różnych badaniach, ale relatywnie słaba.
Związek między wiedzą a zachowaniami jest relatywnie słaby, zaś
wzrostowi wiedzy żywieniowej nie zawsze towarzyszy zmiana
zachowań żywieniowych.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

POSTAWY ŻYWIENIOWE

Stwierdzenie wysokiego poziomu wiedzy teoretycznej na temat
żywienia nie oznacza, iż znajduje on odzwierciedlenie w danych
odnoszących się do sposobu żywienia badanych osób. Wiedza o
żywieniu może być niewystarczającą podstawą do realizacji
prawidłowego żywienia.

Komponent emocjonalny (emocjonalno-motywacyjny lub afektywny)

postawy obejmuje uczucia wyższe, takie jak radość, miłość oraz
odpowiadające im przeciwieństwa. Hedoniczna funkcja żywności
sprawia, że komponent emocjonalny ma duży wpływ na
kształtowanie postaw względem niej. Komponent emocjonalny
postawy wobec żywności reprezentowany przez określone uczucia
wobec niej prowadzi w rezultacie do powstania preferencji
żywieniowych charakteryzujących daną osobę.
Niektóre preferencje żywieniowe są stałe, niezmienne w czasie, nie
podlegają zmianom pod wpływem otoczenia i nastroju, inne
natomiast podlegają modyfikacjom. Wśród czynników warunkujących
preferencje żywieniowe znajdują się między innymi: cechy
charakterystyczne żywności, masa ciała, wiek, płeć, światopogląd,
status socjoekonomiczny, oddziaływanie otoczenia społecznego,
wiedza żywieniowa, czy środki masowej komunikacji.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

POSTAWY ŻYWIENIOWE

Komponent świadomościowy i afektywny postawy z reguły
wzajemnie się warunkują. Profity, które jednostka łączy ze
spożywaniem jakiegoś produktu żywnościowego, zazwyczaj
towarzyszą bardziej pozytywnym odczuciom i vice versa. Niemniej
jednak poglądy i emocje występować mogą jako niezależne
komponenty postawy i ich wpływ na ogólną postawę względem
obiektu jest niezależny.
Werbalnym lub motorycznym wyrażeniem postawy wobec żywności
są zachowania żywieniowe. Komponent behawioralny postawy,
obejmujący intencje zachowań bądź same zachowania żywieniowe,
był stosunkowo często uwzględniany w badaniach.
Badania dotyczące zachowań żywieniowych prowadzone są przez
przedstawicieli wielu dziedzin, między innymi: ekonomistów,
żywieniowców, socjologów czy etnografów. W rezultacie
wielokierunkowego podejścia w badaniach zachowań żywieniowych
można stwierdzić, że komponent behawioralny postaw wobec
żywności i żywienia został zdecydowanie najlepiej rozpoznany.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

POSTAWY ŻYWIENIOWE

Jednostka może jednocześnie reprezentować zarówno pozytywne jak
i negatywne opinie na temat obiektu postawy, często oceny te są
niezależne od siebie.
W sferze żywieniowej takie sytuacje są bardzo częste: na przykład,
ktoś może jednocześnie oceniać ciastko jako niezdrowe i atrakcyjne.
Fakt ten skłonił badaczy postaw względem żywności i żywienia do
wyodrębniania pozytywnych i negatywnych komponentów postawy i
poszukiwania zależności między nimi i zachowaniami żywieniowymi
osoby reprezentującej daną postawę.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ZWIĄZEK POSTAW Z ZACHOWANIEM

Związek postaw z zachowaniami budzi wiele wątpliwości. Postawy
obserwowane i deklarowane tylko częściowo przekładają się na
konkretne zachowania. Przykłady rozbieżności między postawą a
zachowaniem można obserwować w wielu obszarach życia: w
postawach wobec innych narodowości, religii, w postawach
politycznych czy postawach konsumenckich.
Rozbieżności te wynikają przede wszystkim z faktu, iż postawy mają
charakter złożony i obejmują zarówno pozytywne jak i negatywne
elementy, np. można bardzo lubić ciastka kremówki (pozytywne
emocje) i jednocześnie traktować je jako obfite źródło energii
(negatywne opinia). O spożywaniu ich w danej sytuacji może
zdecydować jedna z tych ocen, podczas gdy w innej sytuacji bardziej
istotny wpływ na zachowania będzie miała ta druga ocena.
Liczne badania nad możliwością przewidywania zachowania na
podstawie postaw sugerują, iż jest znacznie bardziej prawdopodobne,
że postawy są nie zawiązane lub tylko słabo związane z zachowaniami
zewnętrznymi, niż że postawy są ściśle związane z działaniami.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ZWIĄZEK POSTAW Z ZACHOWANIEM

Wśród ludzi rozpowszechniona jest tendencja, aby przyczynę
zachowania danej jednostki przypisywać charakterystycznym
właściwościom tej jednostki, takim jak cechy osobowości i postawy, a
nie wpływowi samej sytuacji. Fakt, że postawy nie zawsze umożliwiają
określenie przekonań, nie oznacza, że nie pozwalają one nigdy
przewidzieć zachowania. Badacze podejmowali próby określenia
warunków, w jakich wystąpienie danego zdarzenia jest mniej lub
bardziej prawdopodobne.
Siła związku między postawą i zachowaniem zależy od wielu
czynników, zarówno od typu postawy, jak i wykorzystywanego sposobu
pomiaru, ale także czynników sytuacyjnych i osobowościowych.
O sile związku między postawą i zachowaniem decyduje miedzy innymi
typ (rodzaj) postawy, sposób pomiaru, trudności związane z
ujawnieniem postawy, dostępność postawy, czynniki sytuacyjne oraz
cechy osobowościowe.
Różne cechy postawy, które decydują o rodzaju postawy mogą
decydować o spójności postawy i zachowania, w tym między innymi
sposób tworzenia postawy, stałość postawy w czasie, a także stopień
spójności między afektywnym i poznawczym komponentem postawy.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ZWIĄZEK POSTAW Z ZACHOWANIEM

Obserwowany związek postawy i zachowania jest wzmacniany przez
zastosowanie pomiaru postaw i zachowania o równym stopniu
specyficzności. Specyficzne lub jednorazowe zachowania są najlepiej
przewidywalne na podstawie specyficznych postaw. Z drugiej strony
odkryto, że postawy ogólne są dobrymi wskaźnikami ogólnych
wzorców zachowania.
Fakt, że na pomiar zachowań wielokrotnych składa się wiele
powiązanych ze sobą zachowań jednorazowych, przez co zawiera on
większą liczbę obserwacji niż miara jednorazowego zachowania,
sprawia, że miara zachowań wielokrotnych jest bardziej wiarygodna.
Jest to zgodne z zasadami teorii pomiaru, która mówi, że wzrost liczby
pozycji w pomiarze podnosi wiarygodność tego pomiaru.
Zadawanie pytań o postawę w sposób bardzo konkretny, i
jednocześnie bezpośrednio odnoszący się do zachowania, pozwala na
stwierdzenie większej zgodności między postawą i zachowaniem.
Trudności związane z ujawnianiem postawy wynikają z dwóch
podstawowych powodów, a mianowicie ludzie nie zawsze chcą
ujawniać swoje prawdziwe postawy bądź nie zawsze znają swoje
prawdziwe postawy, nie zawsze są ich świadomi.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ZWIĄZEK POSTAW Z ZACHOWANIEM

Dostępność postawy z pamięci może również odgrywać rolę w stopniu,
do jakiego jednostka zachowuje się zgodnie z postawą. Postawa jest
wysoce dostępna, jeśli ocena obiektu tej postawy przychodzi na myśl
szybko, prawie natychmiast, kiedy tylko napotykany jest obiekt.
Nie wszystkie postawy i przekonania cechuje duża dostępność. Na
przykład osoby mogą mieć swoje opinie o Polsce lub o wartości reklam,
lecz większości z nich opinie te niełatwo przychodzą na myśl. Czasami
rzeczywista postawa, tzn. przechowywana w pamięci ocena danego
obiektu, nie występuje. Niemniej jednak jednostka może zaryzykować
jakąś opinię, jeśli ktoś ją o nią poprosi. Na przykład osoby prowadzące
badania ankietowe stwierdzają, że respondenci potrafią formułować swe
opinie o „sztucznie spreparowanych” problemach, takich jak jakaś
zmyślona ustawa lub pomoc zagraniczna dla jakiegoś nieistniejącego
kraju. Jest mało prawdopodobne, aby mniej dostępne postawy i „niby -
postawy” kierowały zachowaniem człowieka.
Wiele badań wskazuje na ważność ograniczeń normatywnych. Można
oczekiwać, że postawa jednostki będzie kierować jej zachowaniem do
stopnia, w jakim silne ograniczenia sytuacyjne niezgodne z postawą
uderzają w jednostkę. Normy zgodne z postawą jednostki zwiększają
natomiast prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania spójnego z
postawą.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ZWIĄZEK POSTAW Z ZACHOWANIEM

Stopień, w jakim jednostka posiada obraz samej siebie jako
wykonawcy czynności zdaje się być determinantem spójności postawy
i zachowania. Osoby o niskiej samokontroli (np. jednostki, które
określają swoje zachowanie jako kierowane w dużym stopniu raczej
przez stany wewnętrzne niż przez czynniki sytuacyjne), które
dodatkowo twierdzą, że są sytuacyjnie niezmienne, jeśli chodzi o daną
klasę zachowań, mają skłonność do wykazywania większej spójności
postawy i zachowania niż osoby o wysokiej samokontroli lub osoby o
niskiej samokontroli, które wykazują dużą zmienność między
sytuacjami.
O trafności prognozowania zachowań na podstawie postaw decyduje:



Minimalizacja wpływu innych czynników na deklarowane postawy i

przejawiane zachowania;



Adekwatność postawy i danego zachowania



Maksymalizacja siły postaw.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ZWIĄZEK POSTAW Z ZACHOWANIEM

MINIMALIZACJA WPŁYWU INNYCH CZYNNIKÓW

Zachowania zaprzeczające deklarowanym postawom są wynikiem
wielu innych czynników, między innymi czynników ekonomicznych,
społecznych itp
Dokonując pomiaru postaw należy pamiętać, że najczęściej pomiarowi
podlegają postawy deklarowane, a więc zależne od okoliczności.
Czasami ludzie mówią to, czego - w ich mniemaniu - oczekują od nich
osoby z otoczenia.
Także zachowania podlegają wpływom innych osób, np. wśród osób
korzystających z oferty zakładów gastronomicznych typu fast food, ale
również innych, można znaleźć osoby, które znalazły się w tych
miejscach tylko dlatego, że w ich odczuciu osoby z ich najbliższego
otoczenia oczekują od nich takiego postępowania. Podejmując jakieś
działanie jednostka kieruję się wewnętrznymi czynnikami (np.
postawą), ale również uwzględnia aktualną sytuację.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ZWIĄZEK POSTAW Z ZACHOWANIEM

ADEKWATNOŚĆ POSTAWY I DANEGO ZACHOWANIA

Pozytywna postawa względem żywienia nie decyduje o spożyciu
prawidłowo skomponowanego posiłku w danym dniu. Fakt ten zależy
bowiem od wielu innych czynników, między innymi od tego czy osoba
ma dostęp do odpowiednich produktów żywnościowych, czy ma dość
czasu na przygotowanie posiłku itp. Natomiast pozytywna postawa
względem żywienia jest dobrym wskaźnikiem prawidłowości żywienia
w ogóle, co opisuje zasada uśredniania. Według niej wpływ postaw na
zachowania jest bardziej widoczny wówczas, gdy bierze się pod uwagę
nie pojedyncze zachowanie człowieka, ale jego przeciętny, czyli
„uśredniony” sposób działania w dłuższej perspektywie czasowej.
Wartość prognostyczna znajomości postaw jest uzależniona od
charakteru zachowań, które są przewidywane. Jeśli ogólne postawy są
wykorzystywane do przewidywania konkretnych zachowań, wówczas
trafność przewidywań jest najczęściej mała. Natomiast pomiar
szczegółowych postaw daje duże szanse na trafne przewidywanie
konkretnych zachowań. To, co człowiek myśli o idei „zdrowego stylu
życia”, nie pozwala wnioskować na temat jego zwyczajów
żywieniowych i uprawianych sportów. O tym czy osoba ta uprawia
jogging, decyduje to jak postrzega dobre i złe strony codziennego
biegania.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

ZWIĄZEK POSTAW Z ZACHOWANIEM

MAKSYMALIZACJA SIŁY POSTAW

Automatyzm w działaniach sprawia, że postawa znajduje się w
uśpieniu. Na przykład szukanie zależności między postawami
względem żywienia a zachowaniami nawykowymi, np. picie porannej
kawy, nie ma sensu. W tym przypadku wartość prognostyczna
znajomości postawy względem żywienia jest minimalna.
W sytuacjach nowych, kiedy automatyzm w działaniach nie występuje,
pojawiają się szanse na uświadomienie sobie własnej postawy
względem nowej sytuacji, zachowania itp. i wówczas związek między
postawą i zachowaniem charakteryzuje się znaczną siłą. Jeśli ludziom
pozwoli się przeanalizować ich dotychczasowe doświadczenia,
wyrażane przez nich postawy posiadają większą wartość
prognostyczną. Stwierdzono, że osoby odznaczające się wysokim
poziomem samoświadomości, na ogół postępują zgodnie z
akceptowanymi postawami.
Postawy nabywane w toku osobistych doświadczeń charakteryzują się
znaczną siłą, co sprawia, że pełnią one funkcję regulacyjną, a tym
samym w większym stopniu decydują o zachowaniu. Postawy
kształtowane pod wpływem doświadczeń w większym stopniu
motywują człowieka do aktywności w porównaniu z postawami
przyjmowanymi biernie.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY JAWNE WZGLĘDEM ŻYWNOŚCI GENETYCZNIE MODYFIKOWANEJ

W badaniu oceniano struktury postaw względem żywności genetycznie
modyfikowanej z uwzględnieniem ich pozytywnych i negatywnych
komponentów, jak również komponentu poznawczego i
emocjonalnego. Ponadto badano relacje pomiędzy poszczególnymi
komponentami postaw oraz deklarowanymi intencjami
behawioralnymi.
Ogólna postawa była mierzona na podstawie czterech pytań, w
których zapytano respondentów, w jakim stopniu określenia
pozytywne, negatywne odzwierciedlają ich ogólną postawę wobec
żywności genetycznie modyfikowanej.
Komponent emocjonalny i poznawczy, a także pozytywny i negatywny
był mierzony za pomocą słów względem, których badani się
ustosunkowywali zaznaczając swoją opinie na siedmiopunktowych
skalach z zakresem od 1 (w ogóle nie) do 7 (całkowicie tak).
Intencje behawioralne były mierzone za pomocą dwóch stwierdzeń:
„Jeśli wiem, że produkt zawiera organizm genetycznie modyfikowany
nie spożywam go” oraz „Nie mam problemów ze spożywaniem
żywności genetycznie modyfikowanej”.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY JAWNE WZGLĘDEM ŻYWNOŚCI GENETYCZNIE MODYFIKOWANEJ

W badaniu wykazano słabą zależność między opiniami na temat
pozytywów i negatywów związanych z żywnością genetycznie
modyfikowaną lub jej brak. Wynik ten odzwierciedla sytuację często
spotykaną, która wśród osób oceniających wiedzę i zachowania
żywieniowe budzi wiele kontrowersji. Chodzi o prezentowanie bardzo
rozbieżnych opinii na temat jednego obiektu przez daną osobę, np.
ocena określonego produktu żywnościowego jako zdrowy i
jednocześnie niepotrzebny.
Wyniki potwierdziły, że ludzie mogą oceniać żywność genetycznie
modyfikowaną jednocześnie pozytywnie i negatywnie, przypuszczalnie
takie oceny mogą odnosić się także do innych rodzajów żywności.
Powodem tak różnych ocen często jest kontekst, żywność genetycznie
modyfikowaną można określić jako potrzebną w kontekście głodu na
świecie i jednocześnie w kategoriach niepotrzebnej w ich codziennym,
obfitym żywieniu.
Wykazanie relatywnej niezależności pozytywnych i negatywnych
opinii na temat żywności genetycznie modyfikowanej, sugeruje, że
dostarczenie wyłącznie jednostronnej informacji celem modyfikowania
postaw nie jest wystarczające do osiągnięcia celu.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE WZGLĘDEM RÓŻNYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH I ICH
MAREK

Zarówno postawy jawne, jak i utajone okazują się być ważnym
czynnikiem w przewidywaniu bieżących zachowań. Zachowania
przemyślane, zaplanowane są w największym stopniu przewidywalne
przy pomocy postaw jawnych, podczas gdy dla zachowań
spontanicznych najlepszym predyktorem są postawy utajone.
Podczas badań preferencji żywieniowych dotyczących wyboru
produktów żywnościowych wykazano, że postawy jawne względem
spożywania owoców i przekąsek pozwalały lepiej przewidywać
rzeczywistą częstość spożywania owoców i przekąsek niż postawy
utajone. Natomiast postawy utajone względem owoców i przekąsek
pozwalały lepiej przewidywać spontaniczny wybór któregoś z tych
produktów żywnościowych.
Test utajonych skojarzeń stosowano do porównywania postaw jawnych
i utajonych względem soków owocowych i napojów gazowanych.
Wyniki tego badania wykazały, że na poziomie postaw utajonych soki
owocowe były bardziej preferowane w stosunku do napojów
gazowanych, co odzwierciedlało postawy jawne (deklaracje w
kwestionariuszu). Eksperyment ten potwierdził zasadność stosowania
metody IAT do pomiaru postaw utajonych względem żywienia.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE WZGLĘDEM RÓŻNYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH I ICH
MAREK

Postawy utajone wobec żywności genetycznie modyfikowanej jako
predyktor zachowań

W badaniu tym mierzono postawy utajone względem żywności
genetycznie modyfikowanej i porównywano je z postawami jawnymi
względem tego rodzaju żywności. Celem badania było także
porównanie postaw utajonych względem żywności genetycznie
modyfikowanej mierzonych w trzech warunkach eksperymentalnych:
(a) bez kontekstu, (b) w kontekście zwyczajnej żywości i (c) w
kontekście żywności organicznej.
Wyniki badania wykazały, że postawy jawne i utajone względem
żywności genetycznie modyfikowanej nie korelowały ze sobą w żadnym
z warunków eksperymentalnych. Jeśli chodzi o postawy utajone,
istotne różnice w czasach reakcji na żywność genetycznie
modyfikowaną w połączeniu ze słowami przyjemnymi i nieprzyjemnymi
odnotowano jedynie w warunkach, kiedy żywność genetycznie
modyfikowana występowała samodzielnie (bez kontekstu).

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE WZGLĘDEM RÓŻNYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH I ICH
MAREK

Postawy utajone wobec żywności genetycznie modyfikowanej jako
predyktor zachowań

W badaniu tym jawne postawy względem żywności genetycznie
modyfikowanej okazały się neutralne. Natomiast postawy utajone
względem żywności genetycznie modyfikowanej były pozytywne, co
może mieć wpływ na zachowania względem tego rodzaju produktów.
Wyniki tego badania wskazują, że pozytywne postawy utajone mogą
sprzyjać wybieraniu, szczególnie spontanicznemu, produktów
zaliczanych do tego rodzaju żywności. Jednak skłonność do wyboru
produktów żywności genetycznie modyfikowanej może się zmieniać
pod wpływem postaw jawnych, jednak będzie zależała od tego czy
jednostka ma czas i zdolność poznawczą konieczną do uruchomienia
procesów jawnych, świadomych.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE WZGLĘDEM RÓŻNYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH I ICH
MAREK

Związek postaw jawnych i utajonych z zachowaniem

W badaniu McDonalds vs. bar mleczny brali udział zwolennicy żywienia
w McDonalds i w barach mlecznych. Uczestników rekrutowano w
barach mlecznych i w McDonalds.
Badanie przebiegało według następującej procedury: pomiar postawy
jawnej, następnie pomiar postaw utajonych przy pomocy testu
utajonych skojarzeń.
Na poziomie postaw jawnych McDonalds był oceniany przez wszystkich
uczestników badania jako bardziej czysty i bardziej popularny niż bar
mleczny, natomiast bar mleczny został oceniony jako zdrowszy niż
McDonalds.
Zwolennicy McDonalds oceniali go jako istotnie smaczniejszy, bardziej
popularny, przyjemniejszy, czystszy i szybszy niż bar mleczny.
Zwolennicy baru mlecznego oceniali to miejsce jako smaczniejsze,
bardziej popularne, i zdrowsze, a także mniej czyste i szybkie niż
McDonalds. Na poziomie postaw utajonych zarówno konsumenci
McDonalds jak i jadający w barze mlecznym wykazywali bardziej
pozytywną utajoną postawę wobec preferowanego przez siebie
miejsca spożywania posiłków.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE WZGLĘDEM RÓŻNYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH I ICH
MAREK

Związek postaw jawnych i utajonych z zachowaniem

Jeśli chodzi o związek między postawami jawnymi i utajonymi, to osoby
mające pozytywną utajoną postawę wobec baru mlecznego, również
na poziomie deklaratywnym oceniały to miejsce bardziej pozytywnie
niż McDonalds. Analogicznie było w przypadku zwolenników
McDonalds – pozytywna postawa utajona sprzyjała pozytywnej
postawie jawnej wobec tego miejsca spożywania posiłków.
Postawy utajone w stosunku do dwóch rodzajów barów
samoobsługowych korelowały z preferencją wobec określonego
miejsca spożywania posiłków, ocenami tego miejsca w różnych
wymiarach, a także częstotliwością spożywania posiłków w danym
miejscu.
Osoby, które preferowały McDonalds i oceniały go pozytywniej niż bar
mleczny, wykazywały bardziej pozytywną postawę utajoną wobec
McDonalds niż wobec baru mlecznego. Niezależnie od tego czy osoba
jadała w McDonalds czy w barze mlecznym, postrzegała McDonalds
jako miejsce czystsze i szybsze niż bar mleczny.
Pod względem wymiarów subiektywnych (np. smaczny) zawsze
bardziej pozytywnie oceniano miejsce, w którym osoba spożywała
posiłek.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE WZGLĘDEM RÓŻNYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH I ICH
MAREK

Postawa utajona a rozpoznawanie preferowanej marki produktu

W badaniu Coca Cola vs. Pepsi weryfikacji poddano założenie, że
konsumenci przy wyborze produktów nisko angażujących i bardzo do
siebie podobnych, kierują się nie tylko wizerunkiem marki kreowanym
w mediach, ale też rzeczywistymi preferencjami wobec cech produktu.
Inaczej mówiąc postawiono hipotezę, że osoby rozróżniające produkty
będą miały silniejszą utajoną postawę, wobec danej marki niż osoby
nie rozróżniające produktów, gdyż ich postawa będzie oparta nie tylko
na wizerunku marki, ale również na doświadczeniu (kontakt z
produktem).
Pierwszy etap badania polegał na selekcji lojalnych i intensywnych
użytkowników (ang. heavy users) jednej z dwóch marek bardzo
podobnych napojów gazowanych: Coca Coli lub Pepsi. Kolejnym
kryterium selekcyjnym była zdolność rozpoznania marki napoju w
teście ślepym osoby badane piły napoje z dwóch identycznych
kubeczków, a następnie miały wskazać, w którym z nich znajduje się
Pepsi lub Coca Cola.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE WZGLĘDEM RÓŻNYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH I ICH
MAREK

Postawa utajona a rozpoznawanie preferowanej marki produktu

W zasadniczym etapie badania brali udział lojalni i często pijący Coca
Colę lub Pepsi. Najpierw pomiarowi podlegała postawa jawna
względem marek Coca Cola i Pepsi, obejmująca częstotliwość picia obu
napojów, preferencje wobec napojów, stopień lubienia każdej z marek,
a także ocenę różnych cech. Następnie każdemu z uczestników
mierzono postawy utajone względem Coca Coli i Pepsi.
Wyniki badania pokazały, że na poziomie postaw jawnych wszystkich
uczestników Coca Cola jest bardziej popularna, natomiast Pepsi –
bardziej nowoczesna. Osoby preferujące Coca Colę oceniły tę markę
jako bardziej modną, przeznaczoną dla osób młodszych, smaczniejszą i
zdrowszą od Pepsi. Analogicznie użytkownicy Pepsi postrzegali tę
markę jako lepszą pod różnymi względami od Coca Coli.
Na poziomie postaw utajonych lojalni i intensywni użytkownicy
produktu danej marki wykazywali postawy utajone odzwierciedlające
ich pozytywny stosunek na poziomie jawnym. Tak więc, użytkownicy
Pepsi mieli bardziej pozytywną postawę wobec tej marki, natomiast
użytkownicy Coca Coli wykazywali bardziej pozytywną postawę utajoną
wobec swojej preferowanej marki.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE WZGLĘDEM RÓŻNYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH I ICH
MAREK

Utajone postawy ambiwalentne (konfliktowe) wobec produktów
żywnościowych

Postawy ambiwalentne to postawy złożone, które zawierają
komponent pozytywny i negatywny. Osoby, które wykazują postawę
ambiwalentną dostrzegają zarówno wady jak i zalety obiektu postawy
oraz często odczuwają wobec niego zarówno pozytywne jak i
negatywne emocje.
Przykładem postaw ambiwalentnych są postawy wobec produktów
żywnościowych, kiedy występuje konflikt między smakiem a zdrowiem
lub ideologią, jak w przypadku postaw wobec spożywania mięsa lub
postaw wobec produktów nisko- i wysokokalorycznych.
Produkty wysokokaloryczne spożywane są zazwyczaj w celu
sprawienia sobie przyjemności bądź nagradzania się za coś. Z drugiej
strony od wielu lat coraz więcej mówi się zdrowym stylu życia, którego
składnikiem jest dbałość o szczupłą sylwetkę, walka z nadwagą i
unikanie produktów wysokokalorycznych. Produkty niskokaloryczne
nie są tak smaczne jak wysokokaloryczne, jednak są o wiele zdrowsze.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE WZGLĘDEM RÓŻNYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH I ICH
MAREK

Utajone postawy ambiwalentne (konfliktowe) wobec produktów
żywnościowych

W przypadku postawy wobec produktów wysokokalorycznych
aspektem pozytywnym jest ich smak, natomiast negatywnym –
zagrożenie dla zdrowia. W przypadku postaw wobec produktów
niskokalorycznych jest odwrotnie - aspekt pozytywny to zdrowie,
natomiast negatywny – smak. Konsekwencją tej niespójności
informacyjnej jest tworzenie się postaw ambiwalentnych.
W badaniu postaw utajonych wobec produktów nisko- i
wysokokalorycznych wzięło udział 50 kobiet, ze względu na fakt, że na
kobiety wywierana jest silna presja społeczna dotycząca wyglądu i
dbania o sylwetkę i w związku z tym zakładano istnienie dużych
rozbieżności między komponentami postawy wobec produktów nisko- i
wysokokalorycznych.
Wyniki badania wykazały istnienie postaw ambiwalentnych wobec
produktów nisko- i wysokokalorycznych na poziomie jawnym. Produkty
niskokaloryczne były postrzegane jako zdecydowanie zdrowsze i
bardziej modne niż produkty wysokokaloryczne (pozytywny aspekt
postawy), ale zarazem mniej smaczne i mniej przyjemne (aspekt
negatywny postawy).

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE WZGLĘDEM RÓŻNYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH I ICH
MAREK

Utajone postawy ambiwalentne (konfliktowe) wobec produktów
żywnościowych

Analogicznie produkty wysokokaloryczne były postrzegane jako
smaczniejsze, (pozytywny wymiar postawy), jednak mniej zdrowe
(negatywny wymiar postawy). Na poziomie utajonym badane kobiety
wykazywały bardziej pozytywną postawę wobec produktów
niskokalorycznych niż wysokokalorycznych, co okazało się sprzeczne z
przewidywaniami.
Osoby o pozytywnej utajonej postawie wobec produktów
niskokalorycznych oceniały je na poziomie jawnym jako przyjemniejsze
i zdrowsze. Osoby, które częściej zwracały uwagę na zawartość
kaloryczną kupowanych produktów, odmawiały sobie słodyczy i często
miały poczucie winy związane ze spożywaniem wysokokalorycznych
produktów.
Cechowała je także bardziej pozytywna postawa utajona wobec
produktów niskokalorycznych (i negatywna wobec produktów
wysokokalorycznych) niż osoby, które nie zwracały uwagi na wartość
kaloryczną żywności i nie miały poczucia winy związanego ze
spożywaniem produktów wysokokalorycznych. Nie odnotowano
związku postaw utajonych wobec produktów nisko- i
wysokokalorycznych a oceną własnego ciała.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE WZGLĘDEM RÓŻNYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH I ICH
MAREK

Utajone postawy ambiwalentne (konfliktowe) wobec produktów
żywnościowych

Podsumowując można stwierdzić, że badane kobiety wykazywały
ambiwalentny stosunek do produktów nisko- i wysokokalorycznych.
Produkty niskokaloryczne były postrzegane jako mniej smaczne, ale
zdrowsze, natomiast produkty wysokokaloryczne jako mniej zdrowe,
ale smaczniejsze.
Wymiar zdrowia bardziej różnicował obie kategorie niż wymiar smaku.
Jednym z wyjaśnień może być to, że mimo, iż zdrowie jest wymiarem
narzuconym kulturowo, o charakterze wtórnym i rozumowym, to
jednak przekonanie to może zostać zinternalizowane i nabrać
charakteru emocjonalnego.
Silna presja społeczna, żeby wyglądać szczupło powoduje coraz
większą koncentrację na produktach żywnościowych i ich klasyfikację
w kategoriach „złe” lub „dobre” dla sylwetki. Z tego powodu
większość kobiet stara się unikać produktów wysokokalorycznych,
które z czasem nabierają coraz bardziej negatywnych skojarzeń, stają
się czymś złym i niepożądanym.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE WZGLĘDEM RÓŻNYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH I ICH
MAREK

Wpływ rodzaju kontaktu z produktem na jawne i utajone postawy
wobec jego marki

Przedmiotem badania Danone vs. Bakoma były postawy wobec dwóch
wiodących wówczas marek jogurtów: Danone i Bakoma. Badanie miało
trzy warunki eksperymentalne: kontrolny bez manipulacji, i dwa
warunki manipulacyjne, gdzie próbowano wpływać na postawę wobec
jednej z marek (Bakoma) poprzez bezpośredni (degustacja) lub
pośredni (reklama) kontakt z produktem.
Na poziomie postaw jawnych w sposób spontaniczny jako najczęściej
spożywane i najbardziej lubiane wymieniano marki Danone i Bakoma.
Jogurty Bakoma były postrzegane jako zdrowsze i bardziej naturalne
od Danone, natomiast Danone jako bardziej modny i popularny niż
Bakoma.
Podział na grupy użytkowników ujawnił, że osoby preferujące Danone
oceniały tę markę bardziej pozytywnie niż Bakoma (smaczniejszy,
bardziej modny, dla młodych, wart kupienia), natomiast użytkownicy
jogurtów Bakoma oceniali produkt tej marki jako zdrowszy i bardziej
naturalny niż Danone. Reklama ani degustacja nie wpływały na
postawy utajone wobec marki Bakoma.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

PRZYKŁADY BADAŃ NAD POSTAWAMI WZGLĘDEM ŻYWIENIA

POSTAWY UTAJONE WZGLĘDEM RÓŻNYCH PRODUKTÓW ŻYWNOŚCIOWYCH I ICH
MAREK

Wpływ rodzaju kontaktu z produktem na jawne i utajone postawy
wobec jego marki

Osoby poddane kontaktowi z produktem nie wykazywały istotnie
bardziej pozytywnej utajonej postawy wobec marki Bakoma niż osoby,
które nie miały kontaktu z produktem. Ponadto bezpośredni kontakt z
produktem (degustacja) nie wpływał na kształtowanie silniejszej i
bardziej pozytywnej utajonej postawy wobec marki Bakoma.
Jeśli chodzi o postawy utajone wobec marek Danone i Bakoma w
zależności od preferowanej marki, to badanie pokazało, że
użytkownicy jogurtów Danone mieli bardziej pozytywną postawę
utajoną wobec tej marki niż wobec Bakomy. Analogicznie użytkownicy
jogurtów Bakoma wykazywali bardziej pozytywną utajoną postawę
wobec preferowanej marki niż wobec Danone.
Na poziomie jawnym ocena marki Bakoma wzrosła po ekspozycji
reklamy w takich wymiarach jak naturalny, dla młodych i modny.
Zmianie nie uległa ocena na wymiarach: smaczny i zdrowy. Warto
zauważyć, że zmiana zaszła w obrębie wymiarów wizerunkowych
(powiązanych z przekonaniami na temat marki), a nie cech produktu.
Po degustacji jogurtu Bakoma był on oceniany jako istotnie
smaczniejszy niż przed degustacją.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ A POSTAWY WZGLĘDEM

ŻYWIENIA

TEORIA DZIAŁAŃ PRZEMYŚLANYCH

opiera się na założeniu, że człowiek

jest zazwyczaj racjonalny w swoim postępowaniu i wykorzystuje
dostępne dla niego informacje. Ocenia efekty swoich wcześniejszych
zachowań, i uwzględnia je lub nie w swoich aktualnych zachowaniach.
Według teorii działań przemyślanych bezpośrednią przyczyną
zachowania jest intencja behawioralna, czyli świadoma decyzja
podjęcia pewnego działania. Wszystkie pozostałe czynniki, które
warunkują zachowanie, oddziaływają na nie poprzez intencje
behawioralne.
Aby przewidywać i zrozumieć zachowanie należy przede wszystkim
zidentyfikować i zmierzyć zachowanie będące przedmiotem
zainteresowania. Ponieważ w teorii przemyślanych działań założono,
że większość zachowań człowieka ma charakter zachowań
racjonalnych, w związku z tym można uznać, że bezpośrednim
czynnikiem warunkującym zachowanie jest wyrażenie woli określonego
zachowania, czyli intencja behawioralna.
Wyznacznikiem intencji behawioralnych jest postawa względem
danego zachowania oraz subiektywna norma, co oznacza, że
wyjaśnienie przyczyn danego zachowania wymaga określenia tych
dwóch czynników.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ A POSTAWY WZGLĘDEM

ŻYWIENIA

TEORIA DZIAŁAŃ PRZEMYŚLANYCH

Postawę względem zachowania definiuje się jako sumę iloczynów
subiektywnego prawdopodobieństwa, że dane zachowanie pociągnie
za sobą pewną konsekwencję i subiektywnej wartości tej
konsekwencji. Na przykład osoba może oczekiwać, że częste
spożywanie owoców i warzyw zapewni jej dobre zdrowie (bardzo
pozytywna konsekwencja, z umiarkowanym prawdopodobieństwem
subiektywnym), lecz będzie musiała poświęcić więcej czasu na
przygotowanie posiłków (trochę negatywna konsekwencja, z bardzo
wysokim prawdopodobieństwem).
Można oczekiwać, że uwzględnienie tych dwóch aspektów mogłoby w
efekcie dać umiarkowanie pozytywną postawę względem zwiększenia
konsumpcji warzyw i owoców. Tak więc postawa względem danego
zachowania wyraża jego ocenę w kategoriach dobre - złe.
Norma subiektywna natomiast jest iloczynem przekonania, że jakaś
znacząca osoba lub grupa sądzi, iż osoba ta powinna w określony
sposób się zachować oraz motywacji do podporządkowania się tej
osobie lub grupie. Na przykład kobieta, która jest przekonana, że jej
córka sądzi, iż powinna schudnąć, może nie chcieć podporządkować się
córce. Może natomiast uwzględnić opinię męża, występującego w roli
autorytetu, który aprobuje jej wygląd, i nie podejmować żadnych
działań ukierunkowanych na redukcję masy ciała.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ A POSTAWY WZGLĘDEM

ŻYWIENIA

TEORIA DZIAŁAŃ PRZEMYŚLANYCH

Wpływ tych dwóch osób na subiektywną normę osłabiłby zamiar
zredukowania masy ciała. Ogólnie mówiąc, jednostka wykazuje chęć
zachowywania się w określony sposób, kiedy sądzi, że inni oczekują od
niej takiego zachowania i jednocześnie przywiązuje dużą uwagę do
tych opinii.
Ponieważ omówione czynniki, czyli postawa względem zachowania i
normy subiektywne mają wpływ na deklarowane intencje, zasadnym
jest zastanowienie się, co dzieje się w sytuacji konfliktu między nimi.
Rozważmy przykład dwóch kobiet, które reprezentują pozytywne
postawy względem zwiększenia konsumpcji warzyw i owoców i
odczuwają presję ze strony najbliższego otoczenia do zachowania
istniejącego status quo.
Ich deklarowane intencje w sytuacji istniejącego konfliktu przybliżyć
może poznanie względnego znaczenia obu tych czynników w
warunkowaniu intencji behawioralnych

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ A POSTAWY WZGLĘDEM

ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ

jest zmodyfikowanym ujęciem teorii

przemyślanych działań. Dodatkowym czynnikiem determinującym
intencje zachowania, który uwzględniono w tej teorii jest postrzegana
kontrola zachowania, czyli sposób w jaki badana osoba postrzega
bariery związane z określonym zachowaniem. Często czynnik ten jest
także uwzględniany w analizach jako bezpośrednia determinanta
zachowania.
Wprowadzenie nawyku i posiadanych doświadczeń do modelu istotnie
poprawiło przewidywalność przyszłych zachowań.
Teoria planowych zachowań była wielokrotnie wykorzystywana w
badaniach zachowań żywieniowych. Teorię te stosowano zarówno w
badaniach realizowanych zarówno wśród osób dorosłych, jak i dzieci i
młodzieży.
Teoria planowych zachowań, a wcześniej również teoria przemyślanych
działań była stosowana w badaniach dotyczących wyboru różnych grup
produktów żywnościowych, w tym owoców i warzyw, mleka i
produktów mlecznych, pieczywa, ryb oraz produktów sojowych.
Stosowano ją również w badaniach zachowań związanych z
nabywaniem żywności produkowanej metodą ekologiczną,
stosowaniem suplementów diety, ze spożywaniem „zdrowej” żywności,
żywności wzbogacanej w kwasy omega-3 oraz żywności genetycznie
modyfikowanej.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ A POSTAWY WZGLĘDEM

ŻYWIENIA

Uwarunkowania konsumpcji owoców i warzyw

Celem badania zrealizowanego w Holandii wśród kobiet było
określenie, który z czynników psychospołecznych w największym
stopniu warunkuje intencje związane z konsumpcją warzyw i owoców
oraz częstotliwość ich spożywania.
Do oceny wszystkich elementów teorii planowych zachowań
wykorzystano dwubiegunowe skale 7-punktowe. Intencje behawioralne
przedstawiono jako wartość średnią wyrażającą odpowiedzi na dwa
pytania, a mianowicie „zamierzam jeść co najmniej dwie porcje
owoców w ciągu dnia” oraz „chciałbym spożywać co najmniej dwie
porcje owoców w ciągu dnia”.
Postawę określono jako wartość średnią obliczoną na podstawie opinii
względem 4 kwestii: „Myślę, że jest (bardzo źle - bardzo dobrze;
bardzo nieprzyjemnie - bardzo przyjemnie; smakuje bardzo źle -
bardzo dobrze; bardzo niezdrowo - bardzo zdrowo) jeść co najmniej
dwie porcje owoców w ciągu dnia”. Normy subiektywne oceniono na
podstawie opinii dotyczących stwierdzeń: „większość osób dla mnie
ważnych …uważa, że powinnam jeść co najmniej dwie porcje owoców w
ciągu dnia (z pewnością nie - z pewnością tak), …uważa, że jest
(bardzo źle - bardzo dobrze), jeśli jem co najmniej dwie porcje owoców
w ciągu dnia”. Te dwa pytania zostały również zadane odnośnie
członków rodziny.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ A POSTAWY WZGLĘDEM

ŻYWIENIA

Uwarunkowania konsumpcji owoców i warzyw

Postrzeganą kontrolę zachowania wyrażała wartość średnia obliczona
na podstawie opinii odnośnie dwóch kwestii: „Myślę, że spożywanie co
najmniej dwóch porcji owoców w ciągu dnia jest (bardzo trudne -
bardzo łatwe) i „Czy uważasz, że jesteś w stanie jeść co najmniej dwie
porcje owoców w ciągu dnia? (z pewnością nie - z pewnością tak).
Na podstawie danych z kwestionariusza częstotliwości spożywania
owoców oceniono częstotliwość ich spożywania (FFQ) i wyodrębniono
dwie kategorie, a mianowicie osoby spożywające mniej niż dwie porcje
owoców oraz osoby spożywające dwie lub więcej porcji owoców.
Badano związek między zamiarem spożywania rekomendowanej ilości
owoców i warzyw oraz postawą, normami subiektywnymi i postrzeganą
kontrolą zachowania, następnie między częstotliwością spożywania
owoców i warzyw oraz intencjami behawioralnymi, postawą, normami
behawioralnymi i postrzeganą kontrolą zachowania. Ocenie poddano
też relacje między samooceną spożywania owoców i warzyw oraz
częstotliwością spożywania określoną na podstawie kwestionariusza
FFQ oraz wybranymi wskaźnikami biochemicznymi.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ A POSTAWY WZGLĘDEM

ŻYWIENIA

Uwarunkowania konsumpcji owoców i warzyw

wyniki analiz dotyczących spożycia owoców i czynników je
determinujących pokazują, że postawy, normy subiektywne i
postrzegana kontrola zachowania wyjaśniają w dużym stopniu zamiar
spożywania co najmniej dwóch porcji owoców w ciągu dnia.
Postrzegana kontrola zachowania była najlepszym wskaźnikiem
intencji behawioralnych, zaś normy subiektywne najsłabiej korelowały
z intencjami. W przypadku samooceny spożycia owoców stwierdzono
zależność z postrzeganą kontrolą zachowania. Nie wykazano
zależności między intencjami behawioralnymi i samooceną spożycia,
podczas gdy taką zależność stwierdzono między intencjami
behawioralnymi i częstotliwością spożywania owoców.
W wyniku przeprowadzonych analiz stwierdzono, że w badaniach,
których celem jest identyfikacja czynników warunkujących konsumpcję
żywności powinna być zwrócona uwaga na samoocenę indywidualnego
spożycia, gdyż związki między badanymi czynnikami i zachowaniem
zależą od realistycznej samooceny wielkości spożywanej żywności.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ A POSTAWY WZGLĘDEM

ŻYWIENIA

Uwarunkowania konsumpcji owoców i warzyw

Wnioski z tego badania powinny mieć swoje odzwierciedlenie w
praktyce edukacyjnej. Pierwszym krokiem w programach edukacyjnych
ukierunkowanych na wzrost spożycia warzyw i owoców powinny być
działania ułatwiające konsumentom właściwą ocenę spożycia tej
żywności.
Rezultaty badań wskazują, że umiejętność dokonania poprawnej
samooceny spożycia sprawia, że wzrasta siła związku między
postrzeganą kontrolą zachowania i intencjami behawioralnymi oraz
częstotliwością spożywania.
Działania ukierunkowane na czynniki składowe postrzeganej kontroli
zachowania, np. zwiększenie dostępności poprzez programy
dożywiania, mogą prowadzić do wzrostu spożycia.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ A POSTAWY WZGLĘDEM

ŻYWIENIA

Wybór pieczywa i mleka o różnej zawartości tłuszczu spożywanego w
trakcie śniadania przez 11-15-letnią młodzież w Szwecji

Celem badania było określenie wpływu postaw, norm społecznych i
poglądów na wybór pieczywa z dużą zawartością błonnika i mleka o
różnej zawartości tłuszczu w trakcie śniadania przez 11-15-letnią
młodzież w Szwecji.
Uczniowie odpowiadali na pytania dostosowane do założeń teorii
planowych zachowań, a po dwóch tygodniach poproszono ich o 7-
dniowe bieżące notowanie żywności spożywanej w trakcie śniadania.
Konsumpcja mleka i pieczywa z dużą zawartością błonnika była
przewidywana na podstawie deklarowanych intencji odnoszących się
do przyszłych zachowań, a w przypadku mleka także na podstawie
deklaracji dotyczących postrzeganej kontroli zachowania.
W badanej populacji 96% osób spożywało śniadanie w domu, a tylko
3% respondentów informowało o rezygnacji ze spożywania śniadania.
Konsumpcja pieczywa i mleka wykazywała silniejsze korelacje z
intencjami behawioralnymi niż z postrzeganą kontrolą zachowania.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ A POSTAWY WZGLĘDEM

ŻYWIENIA

Wybór pieczywa i mleka o różnej zawartości tłuszczu spożywanego w
trakcie śniadania przez 11-15-letnią młodzież w Szwecji

Korelacje między komponentami teorii planowych zachowań
charakteryzowały się mniejszą siłą w przypadku pieczywa z dużą
zawartością błonnika w porównaniu z powszechnie spożywanymi
rodzajami mleka.
Postawy, normy subiektywne oraz postrzegana kontrola zachowania
determinowały intencje behawioralne z podobną siłą we wszystkich
grupach wiekowych, przy czym najsilniejszym wskaźnikiem intencji
okazały się postawy oraz jeden z elementów norm subiektywnych
wyrażający zachowania rodziców związane z konsumpcją mleka i
pieczywa z dużą zawartością błonnika.
Postawy względem spożywania mleka i pieczywa bogatego w błonnik
były warunkowane poglądami dotyczącymi ich cech sensorycznych i
zdrowotnych.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ A POSTAWY WZGLĘDEM

ŻYWIENIA

Ocena czynników warunkujących zachowania związane z
suplementacją diety

Celem badania było przedstawienie możliwości wykorzystania teorii
planowych zachowań w wyjaśnianiu roli czynników psychospołecznych
w warunkowaniu zachowań związanych z uzupełnianiem diety w
witaminy i/lub składniki mineralne.
Kwestionariusz badania ankietowego na temat psychospołecznych
uwarunkowań zachowań związanych z suplementacją diety
preparatami zawierającymi witaminy i składniki mineralne zawierał
pytania dotyczące charakterystyki demograficzno-społecznej badanych
osób oraz wybranych cech sposobu żywienia młodzieży, istotnych z
punktu widzenia suplementowania diety.
Poszczególne elementy teorii, tj. postawy względem zachowania,
intencje, normy subiektywne oraz postrzegana kontrola zachowania,
były mierzone na podstawie odpowiedzi udzielanych na 7-punktowej
skali, której skrajne bieguny były opisane jako całkowicie nie zgadzam
się oraz całkowicie zgadzam się.
W kwestionariuszu znalazły się pytania otwarte dotyczące
pozytywnych i negatywnych konsekwencji stosowania suplementów;
osób, które wpływają na zachowania badanych związane z
suplementacją diety; oraz czynników zwiększających lub
ograniczających stosowanie suplementów.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ A POSTAWY WZGLĘDEM

ŻYWIENIA

Ocena czynników warunkujących zachowania związane z
suplementacją diety

Wśród osób wpływających na stosowanie suplementacji znaleźli się
specjaliści ds. żywienia, lekarze, znajomi i rodzina. Do czynników
ograniczających lub sprzyjających uzupełnianiu diety suplementami
zaliczono natomiast zwyczaje żywieniowe, sytuację finansową, stan
zdrowia, dostępność suplementów, aktywność fizyczną, wiedzę na
temat suplementów, obawy związane z konsekwencjami
przedawkowania, dbałość o wygląd zewnętrzny oraz reklamę.
Kwestionariusz zawierał ponadto pytania dotyczące charakterystyki
demograficzno-społecznej badanych osób oraz wybranych cech
sposobu żywienia młodzieży, istotnych z punktu widzenia
suplementowania diety witaminami i składnikami mineralnymi.
Pytania dotyczyły między innymi częstotliwości występowania w ciągu
ostatnich trzech miesięcy takich cech, jak: żywienie monotonne, mało
urozmaicone; spożywanie żywności wysokoprzetworzonej; stosowanie
diet odchudzających oraz diet wykluczających niektóre produkty,
nieregularne spożywanie posiłków, spożywanie kawy i/lub herbaty oraz
palenie papierosów.

POSTAWY WZGLĘDEM ŻYWNOŚĆI I ŻYWIENIA

TEORIA PLANOWYCH ZACHOWAŃ A POSTAWY WZGLĘDEM

ŻYWIENIA

Ocena czynników warunkujących zachowania związane z
suplementacją diety



Występowaniu bardziej niekorzystnych cech sposobu żywienia, tj.

sprzyjających niedoborom witamin i/lub składników mineralnych,
towarzyszył większy odsetek stosujących suplementację. Niemniej
jednak ponad 2/5 badanych stosowało suplementację diety, mimo
pozytywnej oceny uwzględnionych w badaniu cech sposobu żywienia.



Decyzje o stosowaniu preparatów zawierających witaminy i/lub

składniki mineralne były podejmowane przez większość badanych
samodzielnie, bez konsultacji z lekarzem.



Teoria planowych zachowań pozwala na poznanie znaczenia

czynników o charakterze wewnętrznym w warunkowaniu zachowań
żywieniowych, tj. postaw względem zachowania, norm subiektywnych i
postrzeganej kontroli zachowania. W przeprowadzonym badaniu
postawy względem zachowania i normy subiektywne okazały się
czynnikami istotnie warunkującymi deklaracje dotyczące przyszłych
zachowań, przy czym zależność między postawą względem zachowania
charakteryzowała się większą siłą. W przypadku postrzeganej kontroli
zachowania i intencji behawioralnych nie stwierdzono istotnej
zależności.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ