Stanisław Barańczak
Nowa Fala
Przez długi czas istniał problem z nazwaniem nowej formacji, powstałej po 1968r. -> Nowy Romantyzm, Nowa Liryka, Młoda Poezja, Pokolenie 68, Pokolenie 70. Był to też problem dla artystów, którzy za pomocą nazwy chcieli się jakoś określić wobec tradycji.
Przyczyny historyczne powstania Nowej Fali:
Reakcja na sytuację społ.-polit. końca lat 60-tych, czyli obniżenie warunków socjalno-bytowych, ograniczenie wolności słowa, wzmożenie działalności cenzury; akcje antysemickie.
Świadomość ideowo-artystyczna Nowej Fali zrodziła się w momencie rozpoznania mechanizmów, jakie panowały w tym czasie w życiu polit., społ. i kulturze. Postulowali rewizje systemu zaczynającą się od „dołu”, od reform struktur niższych - zmiany w dziedzinie kult i sztuki. Chcieli odbudowy związków kulturowych z Europą i światem. Kreślili nowy wzorzec socjalistyczności w literaturze ( nie domagali się zlikwidowana socjalizmu, a tylko jego złagodzenia). Swój światopogląd wyrażali w obfitej publicystyce - deklaracje, manifesty, poezja.
Zmiany pojawiły się nie tylko w lit., ale też innych dziedzinach sztuki:
-film - kino moralnego niepokoju; Agnieszka Holland, Krzysztof Kieślowski, Marceli Łoziński, Wojciech Marczewski
- kluby, teatry, piwnice artystyczne - np. kabaret warszawski Salon Niezależnych
-pojawiły się wydawnictwa emigracyjne i literatura zakazana - „Archipelag GUŁag” Aleksandra Sołżenicyna, „Doktor Żiwago” Borys Pasternak, „Rok 1984” Orwella, „Dzienniki” Gombrowicza
- sztuki plastyczne - zwłaszcza grupa „Wprost”: Leszek Sobocki („Aureola) i Zbylut Grzywacz („Kolejka jeszcze trwa”)
-rysownicy publicystyczno-satyryczni - Andrzej Mleczko, Jan Sawka
- teatr alternatywny - Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego, Akademicki Ośrodek Teatralny „Kalambur” (Wro.), Teatr 77 (Łódź)
Nowa Fala - formacja typu rewolucjonizującego, wyrosła na gruncie doktryny socjalistycznej, czerpała z lit. lewicowej; uznawała pluralizm światopoglądowy - odniesienia do myśli chrześcijańskiej, buddyzmu, hinduizmu,itp. Jest zjawiskiem niespójnym wewnętrznie. Mieszają się w niej najprzeróżniejsze kryteria estetyczne, a literackie i filozoficzne inspiracje pochodzą z b. odległych sobie tradycji. Mieszały się w niej marksizm, romantyzm, agnostycyzm, chrześcijaństwo, lingwizm, weryzm, konstruktywizm i nadrealizm.
CZŁONKOWIE:
Stanisław Barańczak
Ryszard Krynicki
Krzysztaof Karasek
Jarosław Markiewicz
Julian Kornhauser
Jerzy Kronhold
Stanisław Stabro
Adam Zagajewski
Ewa Lipska
Rafał Wojaczek
Ówczesne czasopisma nie były odpowiednim forum do rozmów o nowej literaturze. Teksty były okaleczane przez cenzurę. Dopiero w 1977 r. powstał kwartalnik literacki “Zapis” - pismo niezależne od cenzury.
Struktura formacji była specyficzna - składała się z wielu grup i z członków niezrzeszonych. Największe znaczenia miało 5 grup:
krakowska Teraz - wg Tadeusz Nyczka jedyne, rzeczywiste stowarzyszenie N.F.
poznańska Próby
łódzka Centrum
katowicka Kontekst
ogólnopolskie stowarzyszenie Konfederacja Nowego Romantyzmu
W manifestach widać nawiązania do:
poezji wielkich romantyków
liryki rewolucyjnej
założeń Awangardy Krakowskiej i Drugiej Awangardy
doświadczeń pokolenia wojennego
światopoglądu i zdobyczy kulturalnych współczesnej cywilizacji
postulaty autentyzmu
Interesował ich związek między literaturą a rzeczywistością pozaliteracką, czyli stosunek życia indywidualnego i zbiorowego, etyki - estetyki, języka - nowomowy.
N.F. dążyła do „rozbijania struktury”, „tworzenia nowego modelu świata” całkowicie od podstaw.
JĘZYK
U podstaw języka leży model wiersza peiperowskiego. Nowofalowcy korzystają też z dziedzictwa Miłosza i Czuchnowskiego. Jak stwierdził Barańczak konwencję językową formacji można by sprowadzić do opozycji „słowa poza podejrzeniem i słowa w stanie podejrzenia”. Poezja Nowej Fali nazwała po imieniu pewne strony rzeczywistości dotychczas nie znane, stosowała przy tym język potoczny, w pełni nieoficjalny: j. ulicznego dialogu, prywatnego zwierzenia, slangu młodzieżowo-studenckiego. Polemizowała ze „słowem cudzym” - gazety, przemówienia, transparentu, czyli „wszystkim, co wpływa na formowanie się >>fałszywej świadomości<<”. Propagowała “mówienie wprost”, bez używania pseudonimów. Miała być współczesna i polityczna. Odbiorcą i bohaterem wierszy jest zwykły, “szary”, zniewolony i manipulowany człowiek,obywatel. Poezja miała demaskować sprzeczności, fałsz języka. Dokonywała tego za pomocą mechanizmu cytatu i parodii. Dlatego poeci często posługiwali się gatunkami użytkowymi takimi jak: przemówienia, protokoły, sprawozdania, komunikaty, plakaty, odezwu, kwestionariusze, toposy mówców-polityków. Parodiowali je przez zagęszczenia charaktertstycznych cech, obanżenie językowych paradoksów. Służyły temu przerzutnia, powtórzenia, deformacje brzmienia lub składni, elipsa, paronomazja.
MODEL WIERSZA
Wiersz wolny, kt. komunikował o świecie przez swoisty kształt językowy, warunkujacy formę graficzną utworu. poeci w różny sposób konstruowali swoje komunikaty; Kisiel wyróżnia 4 generalne zasady konstrukcyjne:
anektowanie obszarów uważanych za niepoetyckie (tytuły i teksty notatek prasowych)
opieranie się na konstrukcjach j. mówionego
nawiązywanie do tradycji poetyckiej poprzedników (np. futurystów, Gałczyńskiego, Zwrotnicy)
przejmowanie wzorców prozatorskich.
W konsekwencji powstają 4 modele wierszowe:
różewiczowski - modyfikacje wiersza wolnego
peiperowski
narracyjny - nowe propozycje pokoleniowe
publicystyczny
W modelu narracyjnym widać skłonność do fabularyzacji; brak intonacji wierszowej i wzorca rytmicznego; rodzaj prozy rytmicznej, ale odsyłającej do j. mówionego, a stojąca w opozycji do stylu „gazety”; brak interpunkcji; najczęściej poszczególne fragmenty wyznaczone są przez akapity.
Model publicystyczny występuje najczęściej; zachowuje członowanie wersowe, występują klauzule z przerzutnią; dowolność segmentacji składniowej - może być konstruowany zgodnie z zasadami interpunkcji lub wbrew tym normom; narracja - komunikowana treść jest równocześnie komentowana.
FRAZEOLOGIA
Nowofalowcy grali z frazeologią. Była to rozgrywka między tym, co ciąży ku systemowości języka i tym, co jest przyswojone przez idiolekt pisarski; między tym, co w świadomości odbiorczej jest powszechne i redundantne, a a dekompozycją tekstu „znanego” - HENRYK PUSTKOWSKI - „ związek frazeologiczny (...) staje się dominantą kompozycyjną tekstu”, „jest wskaźnikiem rekodowań tekstu, stając się punktem wyjścia”.
W drugiej połowie lat 70-tych nastąpił rozłam po akcesie kilku czołowych poetów ruchu do tworzącej się właśnie opozycji polit. To z jednej strony przyspieszyło rozpad pokolenia, z drugiej - skonsolidowało grupę tych, którzy do opozycji przystąpili.
STANISŁAW BARAŃCZAK
Pisał wiersze, eseje i szkice krytycznoliterackie. Tomiki poetyckie:
Korekta twarzy - Atlantyda i inne wiersze z lat 1981-1985
jednym tchem - Widokówka z tego świata
Dziennik poranny - Podróż zimowa
Sztuczne oddychanie - Chirurgiczna precyzja
Ja wiem, że to niesłuszne - Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu
W twórczości Barańczak wyraźny jest motyw przemocy. Człowiek przedstawiany jest jako byt dwoisty, składający się z doznań ciała i potrzeb ducha. Widać u niego dwie tradycje literackie:
awangardową - pozwala słyszeć język jako twór wielogłosowy, odnaleźć w nim niezwykłe współbrzmienia i kolizje znaczeniowe
i barokową - umożliwia interpretację świata jako gry przeciwieństw.
Wg Barańczaka poezja jest etyką języka. Musi pobudzać lingwistyczną wyobraźnię czytelnika, ale też poruszać jego sumienie, moralną wrażliwość. Powinna budzić nieufność wobec stereotypów mowy.
Bar. miał b. wrażliwy słuch językowy, szukał słowotwórczych wynalazków, ciekawych brzmień.
B. często posługiwał się dowcipem; ciekawe są jego humorystyczne biografioły i geografioły. Wczesne tomiki są mocno osadzone w nurcie lingwistycznym (“Korekta twarzy”, “Jednym tchem”, “Dziennik poranny”). Widać tu przykłady parodii i cytatów mowy potocznej, paronomazji, przerzutni, brzmieniowej instrumentacji. W późniejszej poezji elementy lingwistyczne coraz wyraźniej wspomagają przesłanie moralne; poezja chce być bardziej “etyką języka”, chronić wartości zagrożone przez ideologię.
W 1980 wyjechał so USA i pracował tam jako wykładowca. Jednak nie czuł się jak wygnaniec, uchodźca. Zainterasowała go nowa kultura i jej język. W wierszach z tego okresu widać odwrócenie awangardowej zasady “najmniej słów”; od tamu “Widokówka z tego świata” następuje w jego poezji leksykalny nadmiar.
Ważnym motywem w twórczości Bar. jest współobecność żywych i umarłych oddzielonych tylko cienką pokrywą ziemi. Wsidać też przerażenie śmiercią. Przybiera ona wwymiar gwałtu natury wymierzonego w człowieka. Jej symtomami są wszelkie stany naruszenia autonomii ciała, uszkodzenia skóry.
Anna Legeżyńska i Piotr Śliwiński “poezja polska po 1968 r.”
Marian Kisiel “Pokolenia i przełomy”