POLITYKA FRANCJI W XVII I XVIII WIEKU

Francja w XVII wieku

Modelowym przykładem państwa absolutnego była w XVII w. Francja. System ten ukształtował się w I połowie stulecia pod rządami wybitnego polityka, kardynała Armanda de Richelieu. W 1624 r. został on pierwszym ministrem na dworze Ludwika XIII. Rządził w imieniu króla, faktycznie zastępując go w sprawowaniu władzy. Był on twórcą systemu absolutnego we Francji. Jego polityka spowodowała narastanie opozycji, głównie z szeregów arystokracji, która nie chciała zaakceptować odsuwania jej od steru rządów. Kardynał, dążąc do centralizacji państwa, ograniczył także prawa hugenotów, nadane im w edykcie nantejskim przez Henryka IV. Wojna stoczona z hugenotami zakończyła się ich klęską. Przywileje zostały im cofnięte, ale na mocy specjalnego edyktu łaski z 1629 r. otrzymali oni prawo do swobodnego wyznawania kultu religijnego. Kardynał jest uważany za twórcę koncepcji “racji stanu”, czyli nadrzędnego interesu państwa, któremu powinny być podporządkowane inne sprawy. Zorganizował nowoczesną armię i silną flotę. Popierał ekspansję kolonialną w Afryce i Ameryce. Za jego czasów Francja stała się rywalką Anglii na morzach i oceanach świata. Wspierał rozwój handlu i manufaktur. Polityka w tej dziedzinie określana jest mianem merkantylizmu. Kardynał wiele uwagi poświęcał polityce zagranicznej. Była ona skierowana ku wzmocnieniu pozycji Francji na arenie międzynarodowej oraz przeciw stałemu rywalowi Francji - Habsburgom. Polityka ta doprowadziła do przekształcenia Francji w mocarstwo. Z drugiej jednak strony, była ona przyjmowana przez społeczeństwo z niezadowoleniem. Rządy były surowe, czy wręcz represyjne, rosły ceny, a mocarstwowość nie na wiele przydawała się społeczeństwu borykającemu się z problemami życia codziennego. Stąd też bunty, jakie wybuchły po śmierci kardynała de Richelieu i po objęciu rządów przez kolejnego pierwszego ministra, kardynała Juliusza Mazariniego. Miały one miejsce w latach 1648-1649 i zostały nazwane mianem frondy.

W 1643 r. objął władzę we Francji syn Ludwika XIII, Ludwik XIV. Od śmierci kardynała Mazariniego sprawował rządy osobiste. Jego panowanie uważane jest za szczytowy moment rozwoju absolutyzmu francuskiego. Wraz z gronem trafnie dobranych doradców zreorganizował zarządzanie państwem i zapewnił mu pomyślność. Podstawą potęgi politycznej Ludwika XIV była dobrze rozwijająca się gospodarka. Kierujący nią generalny intendent J. B. Colbert, rozwinął koncepcje gospodarcze kardynała de Richelieu. Jego największą zasługą było przeniesienie ciężaru utrzymania monarchii i jej wojen na produkcję przemysłową, której zwiększenie przyczyniało się do dalszego rozwoju Francji. Jednak ogromne dochody uzyskiwane dzięki prawidłowo rozwijającej się gospodarce, były marnotrawione na olbrzymie koszty, jakie pochłaniała monarchia. Ustrój polityczny państwa został oparty na zasadzie pełnej realizacji woli króla. Ludwik mawiał “państwo to ja”. Miało to wyrażać całkowite uzależnienie władz i społeczeństwa od monarchy. Król kierował wszystkimi sprawami państwa, ministrowie byli od niego całkowicie zależni, wykonawcami woli króla były rady i urzędy centralne. Wyrazem bezwzględnych dążeń centralistycznych było całkowite odwołanie edyktu nantejskiego w 1685 r. i zniesienie swobody wyznaniowej dla hugenotów. Spowodowało to emigrację wielu tysięcy francuskich protestantów, co z pewnością osłabiło państwo. Król zbudował wspaniały pałac w Wersalu pod Paryżem, do którego przeniósł się w 1682 r. Zgromadził tam większość arystokracji. Nadał jej tytuły i uzależnił od siebie, pozbawiając jednocześnie wpływu na władzę i uniemożliwiając działalność opozycyjną. Wyrazem ambicji króla było prowadzenie polityki mecenatu artystycznego. Wsparcie dla artystów owocowało powstaniem licznych znakomitych dzieł. Ludwik interesował się sztuką i za jego czasów Francja stała się jednym z centrów kulturalnych Europy. Od tego czasu panowała powszechnie moda na sztukę, obyczaje i język francuski. Jednocześnie król prowadził agresywną politykę zagraniczną. Dysponując wielkimi, jak na swoje czasy, środkami materialnymi, uczynił Francję jedną z pierwszych potęg Europy Zachodniej. Dzięki zwycięskim wojnom z sąsiadami powiększył terytorium francuskie, głównie na granicy północno-wschodniej. Jednak zaborczość Ludwika wywołała kontrakcję innych państw. W latach 1702-1714 toczyła się wojna o sukcesję hiszpańską. Jej przedmiotem było obsadzenie tronu hiszpańskiego po wygaśnięciu tamtejszej gałęzi Habsburgów. Ludwik miał zamiar osadzić tam jednego ze swych potomków. Wojna zakończyła się zdobyciem tronu dla wnuka Ludwika XIV, Filipa V. Jednak była to klęska Francji, która utraciła wszystkie inne zdobycze. Po śmierci Ludwika XIV państwo pogrążyło się w kryzysie. Jego przyczyną była polityka monarchy, który maksymalnie wyeksploatował siły społeczeństwa.

Burbonowie, Bourbon, wielka dynastia europejska. Właściwym jej założycielem był Robert z Clermont (1256-1317), szósty syn Ludwika IX, króla francuskiego, ożeniony z dziedziczką majątku

Burbonów. Pierwszym księciem był ich syn Ludwik I (1279-1341). Tytuł książęcy przeszedł w 1503 na linię Montpensier, a w 1527 na linię Marche-Vendôme. Antoni de Bourbon (1518-62), książę de Vendôme, został królem Nawarry, brat jego zaś Ludwik (1530-69) księciem Condé (Kondeusze). Po śmierci ostatniego króla z dynastii Walezjuszy na tron francuski wstąpił syn Antoniego, który panował w latach 1589-1610 jako Henryk IV.

Henryk IV (1553-1610), król Nawarry (1572-89, jako Henryk III) i pierwszy z Burbonów król Francji (1589-1610). Wychowany w duchu kalwińskim, głównie za sprawą matki, królowej Jeanne d'Albret z Nawarry.

G. de Coligny uważał tego czołowego arystokratę-protestanta za nominalnego przywódcę hugenotów. W 1572 poślubił Małgorzatę de Valois, córkę Katarzyny Medycejskiej i kilka dni później cudem ocalił życie podczas nocy św. Bartłomieja, przeszedłszy na katolicyzm. Odtąd był właściwie więźniem dworu, z którego umknął w 1576, powrócił do poprzedniej wiary i odegrał czołową rolę we francuskich wojnach religijnych.

Brał udział w wojnie trzech Henryków zapewniając sobie dostęp do tronu francuskiego. W 1593 ponownie przeszedł na katolicyzm, od 1598 wprowadził we Francji okres wewnętrznego pokoju. Edyktem nantejskim zapewnił hugenotom prawa polityczne i wolność religijną. Z pomocą pierwszego ministra, hugenoty M. Sully'ego, wprowadził reformy w rozdartej wojną królestwo, lecz kontynuował politykę wymierzoną przeciwko Habsburgom. Uznawany jest przez niektórych uczonych za twórcę absolutnego, scentralizowanego reżimu, jaki zapanuje we Francji pod koniec XVIII w., lecz załamanie się władzy królewskiej po jego zabójstwie, dokonanym przez katolickiego fanatyka, dowiodło, że podstawą władzy Henryka IV była jego osobista popularność w społeczeństwie.

Sully Maximilien de Béthune, książę (1560-1641), francuski mąż stanu. Wychowany w duchu hugenockim, niemal cudem uniknął śmierci podczas nocy św. Bartłomieja (1572). W 1576 przyłączył się do armii Henryka z Nawarry; wyróżnił się jako dowódca i znacznie przyczynił się do zdobycia przez Henryka tronu francuskiego. Gdy ten ostatni uzyskał już koronę jako Henryk IV, wtedy pomógł spacyfikować państwo, zreorganizował finanse, wprowadził politykę oszczędzania, zwalczał nadużycia i zachęcał do rozwoju rolnictwa. W 1606 został księciem Sully. Wkrótce po zabójstwie Henryka IV w 1610 zmuszony był zrezygnować z urzędu.

Henryk II de Bourbon (1588-1646) był wychowany w duchu katolickim; spiskował podczas regencji Marii Medycejskiej i wyróżnił się tylko tym, że był ojcem Ludwika II de Bourbon, zwanego Wielkim Kondeuszem (1621-86). Ludwik poślubił krewniaczkę kardynała A. J. Richelieu i wsławił się jako dowódca w ostatniej fazie wojny trzydziestoletniej. Podczas pierwszej Frondy stał po stronie partii dworskiej; spory z J. Mazarinem doprowadziły go do aresztowania i uwięzienia (1650). Po nieudanej insurekcji przeciwko rządowi (1651-52), zbiegł i zaciągnął się na służbę w armii hiszpańskiej, stacjonującej w Niderlandach. Pozwolono mu w 1660 powrócić do Francji i w 1668 zdobył dla Ludwika XIV Franche-Comté i otrzymał wysokie stanowisko w armii podczas wojny przeciwko Zjednoczonym Prowincjom Niderlandów (1672); Ludwik jednakże nigdy nie zapomniał o jego udziale we Frondzie i przejściu na służbę Hiszpanów, co miało nawet znamiona zdrady.

Anna Austriaczka (1601-66), żona Ludwika XIII, króla Francji, którego poślubiła w 1615. Była córką Filipa III, króla Hiszpanii. Jej przyjaciółka księżna de Chevreuse była wciągnięta w spiski przeciwko kardynałowi A.J. Richelieu, ona sama zaś była oskarżona o ośmielanie księcia G. Buckinghama do czynienia jej zalotnych awansów. Kiedy jej 4-letni synek wstąpił w 1643 na tron jako Ludwik XIV, objęła regencję i w pełni poparła kardynała Mazarina podczas Frondy. Chociaż w 1651 złożyła regencję, to jednak wywierała na syna wpływ aż do swojej śmierci.

Richelieu Armand Jean du Plessis de, książę (1585-1642), kardynał, w latach 1628-42 pierwszy minister za panowania Ludwika XIII, króla francuskiego, architekt królewskiego absolutyzmu i przodującego stanowiska Francji w Europie. W 1607 był konsekrowany na biskupa Luçon, ok. 1616 wszedł do rady regentki Marii Medycejskiej. Ludwik XIII, po dojściu do władzy, odsunął go do spraw kościelnych, lecz w 1624 Richelieu zyskał zaufanie króla i odtąd obaj współpracowali ze sobą do końca życia. Na froncie wewnętrznym zniszczył siłę polityczną i wojskowe możliwości hugenotów oraz kontynuował politykę zmierzającą do wprowadzenia scentralizowanych rządów absolutnych, zapoczątkowaną przez Henryka IV. Zraził sobie katolickie stronnictwo ,,dewotów'', arystokrację i hierarchię sądowniczą, lecz udało mu się uniknąć śmierci mimo całej serii spisków i sprzysiężeń organizowanych przeciwko niemu. Nadmierne obciążanie podatkami niższych warstw społecznych stworzyło w wielu prowincjach endemiczny stan buntu. Tymczasem pieniądze były konieczne dla sfinansowania aktywnej polityki Francji na arenie międzynarodowej, wymierzonej przeciwko Habsburgom. Podczas wojny trzydziestoletniej subsydiował walkę protestantów holenderskich, duńskich i szwedzkich z Habsburgami. W 1635 Francja wypowiedziała wojnę Hiszpanii i poparła antyhiszpańskie powstania w Katalonii i Portugalii (1640). Jego następcą został Mazarin, którego Richelieu przygotował do kontynuowania wytyczonej przez siebie polityki.

Fronda (franc. fronde, proca, strzelanie chłopców z procy), nazwa, jakiej po raz pierwszy użył kardynał de Retz na określenie walk ulicznych w Paryżu; odnosi się zwłaszcza do dwóch buntów przeciwko absolutyzmowi korony francuskiej, które wybuchły między 1648 a 1652, podczas małoletności Ludwika XIV. Pierwsza Fronda zaczęła się od protestu parlamentu Paryża, popartego przez lud paryski, przeciwko opodatkowaniu na cele wojenne. Do buntu przyłączyła się zrażona do rządu szlachta, która wszczęła pertraktacje z Hiszpanią, wrogiem Francji. Pokój przywrócono w marcu 1649. Druga Fronda rozpoczęła się w 1651 po aresztowaniu, z rozkazu J. Mazarina, aroganckiego i butnego księcia de Condé (Kondeusze). W całej Francji szlachta używała sobie w nieodpowiedzialnej walce, wywołanej sprzysiężeniem, w którym czołową rolę odgrywały wielkie damy, madame de Longueville i kuzynka króla, La Grande Mademoiselle. Mazarin uciekł z Francji. Wkrótce książę de Condé i popierająca go zbuntowana szlachta stracili popularność. W tej sytuacji mógł powrócić do kraju Mazarin. Przekazał on dowództwo armii H. Turenne'owi, który przeszedł na stronę rojalistów i szybko odzyskał dla króla Paryż. Fronda zakończyła się w Paryżu w październiku 1652. Była to ostatnia próba zbrojnego przeciwstawienia się szlachty królowi. W konsekwencji doprowadziła do wzmocnienia pozycji monarchy i napełniła Ludwika XIV taką niechęcią do Paryża, że postanowił zbudować pałac w Wersalu, położonym w pewnym oddaleniu od miasta.

Ludwik XIV (1638-1715), król Francji (1643-1715) z dynastii Burbonów. Po śmierci ojca w 1643 regencję przejęła matka Anna Austriaczka; pierwszym ministrem był wówczas J. Mazarin. Ludwik przeżył kryzys wywołany przez Frondę. W 1651 uznany został za pełnoletniego, w 1660 poślubił hiszpańską infantkę Marię Teresę. Rządy przejął w swoje ręce po śmierci Mazarina w 1661 i sprawował je osobiście przez długi okres.

Jego polityka wewnętrzna zmierzała do wprowadzenia i utrzymania systemu władzy absolutnej, w którym król nie byłby krępowany przez instytucje reprezentujące grupy społeczne, lecz rządził przy pomocy ministrów i rady królewskiej całkowicie zależnych od jego woli. Nie zwoływano Stanów Generalnych, parlament w dużym stopniu ignorowano, wielkich arystokratów z zasady nie dopuszczano do piastowania stanowisk politycznych, które powierzano ludziom pochodzącym z warstwy lojalnych, bogatych mieszczan. Jean-Baptiste Colbert powiększył flotę handlową i wojenną, popierał rozwój manufaktur i handlu; nie powiodły mu się w dużym stopniu próby poprawienia systemu podatkowego. Skuteczniejszą kontrolę królewską w prowincjach zapewnili intendenci. Powiększono armię francuską i lepiej ją uzbrojono; w późnych latach swojego panowania Ludwik mógł wysłać w pole 300-400 tys. żołnierzy. Największe zwycięstwa odniósł we wcześniejszych latach swoich rządów, gdy armią dowodzili H. Turenne i Condé (Kondeusze). Zwycięsko zakończyły się dla niego wojna dewolucyjna i wojna holenderska. Granice Francji umocniły się dzięki zdobyciu szeregu terytoriów o znaczeniu strategicznym, a także fortyfikacjom S. Vaubana. W wojnie dziewięcioletniej i wojnie o sukcesję hiszpańską Francja mogła przekonać się, z jaką siłą ma do czynienia, gdy Europa zjednoczyła się, żeby dać odpór agresywnej polityce Ludwika. Po 1700 Francja doznała wielu miażdżących porażek. Kraj uciskany brzemieniem podatków zubożał.

Ludwik narzucał z całą bezwzględnością swoim poddanym katolicyzm, zwłaszcza po odwołaniu Edyktu nantejskiego (1685). Do przejścia na katolicyzm zmuszano hugenotów, z których ponad 200 tys. opuściło kraj mimo prawnego zakazu. Prześladowano także jansenistów, kwietystów i inne odgałęzienia powstałe w łonie Kościoła katolickiego. Pozytywną stroną panowania Ludwika XIV były osiągnięcia w zakresie literatury i sztuki, dla których oparciem był dwór w Wersalu; dlatego okres ten nosi nazwę Le Grand Siecle. Jednakże i na tym polu zaczął się upadek pod koniec panowania Ludwika, który umierając pozostawiŁ swojemu prawnukowi Ludwikowi XV szereg trudnych do rozwiązania problemów politycznych, gospodarczych i społecznych.

Dziewięcioletnia wojna (1688-97), nazywana też wojną Wielkiego Przymierza, rozpoczęła się w rezultacie najazdu Francuzów na Nadrenię i następnie przekształciła w poważny konflikt zbrojny między Ludwikiem XIV, królem Francji, a Wilhelmem III Orańskim, królem Anglii. Gdy w 1688 armie francuskie zaatakowały Kolonię i Palatynat, wtedy członkowie Ligi augsburskiej (Augsburg) chwycili za broń. Tymczasem Wilhelm zrzucił z tronu angielskiego Jakuba II i w 1689 zawiązano Wielkie Przymierze, złożone z Anglii, Zjednoczonych Prowincji, Austrii, Hiszpanii i Sabaudii, wymierzone przeciwko Francji. Francuzi wycofali się z Palatynatu. Jakub II, któremu Francja udzieliła zbrojnego wsparcia, poniósł w Irlandii porażkę w bitwie pod Boyne. W 1690 flota francuska zwyciężyła pod Beachy Head, lecz w 1692 rozbiła ją burza przy La Hogue; jednakże francuscy korsarze kontynuowali walkę, podcinając handel przeciwników. Francuzi prowadzili zwycięskie kampanie w północnych Włoszech i w Katalonii, natomiast wojna w hiszpańskich Niderlandach utknęła w martwym punkcie, przekształciwszy się w serię wzajemnych oblężeń. Sytuację zmieniło zwycięstwo Wilhelma pod Namur. Wojna zakończyła się ciężką porażką Francji, mimo zasługujących na uwagę czynów wojennych jej floty i armii polowych, ale jej zasoby finansowe nie dorównywały tym, którymi dysponowały Anglia i Zjednoczone Prowincje. Zawarto pokój podpisaniem traktatu w Rijswijk.

Boyne, bitwa (1 VII 1690), poważna klęska Jakuba II, która przesądziła o sprawie Stuarta, natomiast umocniła panowanie Wilhelma III Orańskiego nad Irlandią. Bitwa rozegrała się w pobliżu Drogheda, gdzie irlandzkie i francuskie oddziały, dowodzone przez nieco wcześniej złożonego z tronu Jakuba II, stanęły naprzeciw znacznie liczniejszej armii protestanckiej pod dowództwem Wilhelma III. Kiedy Wilhelm rzucił swoje oddziały do ataku przez rzekę Boyne, wtedy szyki armii Jakuba załamały się i została zmuszona do odwrotu. Jakub powrócił na wygnanie do Francji, pozycja zaś Wilhelma jako króla Anglii, Szkocji i Irlandii niepomiernie wzmocniła się. Zwycięstwo to do dziś jest co roku upamiętniane przez Orange Order - towarzystwo polityczne założone w 1795, którego celem jest wspieranie protestantyzmu w Irlandii.

Rijswijk, traktat (1697) kończący wojnę dziewięcioletnią. Ludwik XIV uznał w nim Wilhelma III królem Anglii, zrezygnował z prób rozciągnięcia swojej władzy na Kolonię i Palatynat, przerwał francuską okupację Lotaryngii i wyraził zgodę na zwrócenie Hiszpanii Luksemburga, Mons, Courtrai i Barcelony. Traktat pozwalał Holendrom obsadzić swoimi garnizonami twierdze w hiszpańskich Niderlandach, żeby mogli utworzyć zaporę przed francuskimi atakami. Jedynymi nabytkami, które po traktacie w Nijmegen pozostały przy Francji był Strasburg i kilka miast w Dolnej Alzacji.

Wojna o sukcesję hiszpańską (1701-13), konflikt, do którego została wciągnięta Europa po śmierci w 1700 bezdzietnego Karola II, króla Hiszpanii. Jedna z jego sióstr poślubiła Ludwika XIV, druga cesarza Leopolda, co umożliwiło francuskim Burbonom i austriackim Habsburgom zgłoszenie pretensji do rządów w imperium hiszpańskim, które poza samą Hiszpanią obejmowało południowe Niderlandy, Mediolan, Neapol oraz duże połacie Ameryki Środkowej i Ameryki Południowej. Jeszcze przed śmiercią Karola II, żeby zapobiec kryzysowi, doszło z inicjatywy Wilhelma III Orańskiego do negocjacji i podpisania między nim i Ludwikiem XIV traktatu (1698), postanawiającego, że Hiszpania i jej posiadłości zostaną podzielone między Francję, Austrię i Józefa Ferdynanda, siemioletniego syna elektora bawarskiego i wnuka Leopolda. Tymczasem Karol II pozostawiał całe imperium hiszpańskie Józefowi Ferdynandowi. Jednakże Józef Ferdynand zmarł w następnym roku (1699). Ludwik i Wilhelm podpisali więc drugie porozumienie w sprawie podziału, ale okazało się, że Karol II tuż przed śmiercią (1700) zapisał w testamencie całe imperium drugiemu wnukowi Ludwika XIV, późniejszemu Filipowi V. Ludwik XIV uznał testament i zamiast uspokoić obawy Europy przed dominacją Francji, zaczął mieszać się w sprawy Hiszpanii, zajął holenderskie fortece pograniczne, uznał syna Jakuba II za króla Anglii i nie zgodził się na odebranie Filipowi praw do dziedziczenia tronu francuskiego.

Wilhelm III doprowadził do utworzenia w 1701 wielkiej koalicji, złożonej z Anglii, Holandii, cesarza Leopolda I i większości książąt niemieckich, która miała osadzić na tronie hiszpańskim rywala, kandydata Austrii, arcyksięcia Karola; do koalicji przystąpiły później także Sabaudia i Portugalia, początkowo sprzyjająca Francji. Wilhelm zmarł w 1702, ale jego politykę kontynuowała Anna (królowej Anny wojna). Walki toczyły się w Niderlandach, we Włoszech, w Niemczech i Hiszpanii. Jedynymi sojusznikami Francji były Bawaria i Kastylia, popierająca Filipa V, gdy natomiast Katalonia opowiedziała się po stronie arcyksięcia Karola. Marlborough i Eugeniusz Sabaudzki odnieśli szereg wspaniałych zwycięstw, m.in. pod Blenheim. Wojska koalicyjne najechały w 1709 Francję. Sojusznicy byli także silniejsi na morzu, w 1704 Anglicy zajęli Gibraltar. Nastąpiło jednakże znużenie wojną; Kastylia nie chciała opuścić Filipa V, odebrano dowództwo Marlboroughowi, a nowy, wigowski rząd w Anglii rozpoczął negocjacje, które doprowadziły do zawarcia pokoju w Utrechcie (1713). Filip V zachował tron hiszpański.

Królowej Anny wojna (1702-13), ta część wojny o sukcesję hiszpańską, którą toczono na terenie Ameryki. Francuzi podjęli na nowo zaciekłe ataki na osady położone w pogranicznym pasie Nowej Anglii. W Akadii utracili w 1710 Port Royal, a wkrótce cała Akadia (zwana przez Anglików Nową Szkocją) przeszła pod władzę brytyjską. W następnym roku burze przeszkodziły Brytyjczykom w zdobyciu Quebecu. Na południu Ameryki Północnej wyprawa, która ruszyła z Karoliny Południowej zniszczyła w 1702 St. Augustine i Florydę; odparto też odwetowy atak Francuzów na Charleston (1706). W strefie karaibskiej oderwano w 1702 od Francji St. Christopher; zaatakowana w następnym roku Gwatemala obroniła się. Po tych wydarzeniach aktywne działania prowadzili już tylko kaprowie i bukanerzy. Do głównych nabytków terytorialnych, jakie Anglia zachowała na mocy pokoju w Utrechcie należały: Nowa Szkocja, zachodnia Nowa Fundlandia i St. Christopher.

Eugeniusz Sabaudzki (1663-1736), książę sabaudzki. Urodzony w Paryżu; jego matka, Olimpia Mancini, była siostrzenicą J. Mazarina. Gdy Turcy w 1683 oblegali Wiedeń, wstąpił do armii austriackiej i stał się jednym z najwybitniejszych jej dowódców. W 1697 dowodził armią dunajską i odniósł zdecydowane zwycięstwo nad Turkami w bitwie pod Zente. Podczas wojny o sukcesję hiszpańską stał na czele Rady Wojskowej, jego współdziałanie z J. Ch. Marlboroughem zaowocowało sukcesami w bitwach pod Blenheim i Oudenaarde, po zwycięstwie pod Turynem w 1706 podporządkował Austrii północne Włochy. W latach 1716-17 prowadził zwycięską kampanię przeciwko Turkom i odzyskał Belgrad.

Oudenaarde, bitwa (1708). Pod tym flamandzkim miastem Marlborough oraz jego holenderscy i austriaccy sprzymierzeńcy pokonali armię francuską podczas wojny o sukcesję hiszpańską. Było to trzecie wielkie zwycięstwo tego wodza, które umożliwiło zajęcie Lille. Podczas austriackiej wojny sukcesyjnej Francuzi zajęli w 1745 Oudenaarde i zburzyli jego fortyfikacje.

Blenheim, bitwa (13 VIII 1704). Bawarska wieś, leżąca na północnym brzegu Dunaju, dała nazwę wielkiej bitwie stoczonej podczas wojny o sukcesję hiszpańską. W 1704 armie Ludwika XIV posuwały się w stronę Wiednia. Dowódca francuski, marszałek Tallard, zajął tę wioskę, podczas gdy jego sojusznik, elektor bawarski, zatrzymał się w Lutzingen. John Churchill, książę Marlborough, naczelny wódz armii sprzymierzonych, prowadząc armię w dół Renu połączył się z wojskiem austriackim, dowodzonym przez księcia Eugeniusza Sabaudzkiego; 13 VIII 1704 rozgromił Francuzów, a książę Eugeniusz pokonał elektora. Po ciężkich stratach z obu stron (sprzymierzeńcy stracili 12 tys. żołnierzy, Francuzi ok. 30 tys.) Tallard poddał się. Wiedeń był ocalony, Bawaria podbita.

Pałac Blenheim (wielki pałac wiejski) zbudowano w Woodstock, w Oksfordshire, jako dar narodu brytyjskiego dla księcia Marlborough.

Utrecht, pokój (1713), zakończył wojnę o sukcesję hiszpańską. Po negocjacjach między Anglią i Francją, zebrał się w Utrechcie kongres i podpisano szereg traktatów między Francją a Anglią, Portugalią, Sabaudią, Prusami i Holandią. Austria nie brała udziału i cesarz Karol VI toczył jeszcze samotnie wojnę z Francją. Stwierdziwszy jednak, że nie można jej kontynuować bez sojuszników, zaakceptował w 1714 warunki w Rastadt i Baden. Filip V pozostał królem Hiszpanii, ale zrzekł się swoich praw do tronu francuskiego i utracił hiszpańskie posiadłości w Europie. Południowe Niderlandy, Mediolan, Neapol i Sardynia przypadły Austrii. Anglia zatrzymała Gibraltar i Minorkę i otrzymała prawo do dostarczania murzyńskich niewolników (asiento) do hiszpańskiej Ameryki; od Francji przejęła Nową Fundlandię, tereny nad Zatoką Hudsona, St. Kitts; Francja nadto uznała sukcesję hanowerską. Francja zwracała świeżo podbite ziemie, lecz zatrzymywała wszystkie, które przyznawał jej pokój w Nijmegen w 1679 i miasto Strasburg. Książę Sabaudii dostał Sycylię wraz z tytułem królewskim i fortece w północnych Włoszech. Holandia uzyskała zgodę Austrii na obsadzenie wojskami,,bariery'' złożonej z twierdz w południowych Niderlandach. Dominacja francuska załamała się, jednakże Francja nadal pozostawała wielką potęgą. Anglia zapewniła sobie posiadanie ważnych punktów strategicznych na morzu, korzyści handlowe i nabytki terytorialne w koloniach i zaczęła odgrywać większą rolę w polityce światowej.

Nowa Fundlandia, Newfoundland, wyspa na Oceanie Atlantyckim u wybrzeży Kanady, w Zatoce Św. Wawrzyńca. Zajął ją dla Anglii w 1497 John Cabot. Jej bogate ławice dorszy i głęboko wrzynające się w ląd zatoki szybko przyciągnęły europejskich rybaków. Humphrey Gilbert (1583) i lord Baltimore (1621) usiłowali ją skolonizować, lecz w 1650 było tu tylko 2 tys. osadników. Do wyspy pretensje zgłosiła Francja i Nowa Fundlandia kilkakrotnie przechodziła z rąk do rąk. Francja uznała brytyjskie zwierzchnictwo w pokoju zawartym w Utrechcie (1713). W 1728 Nowa Fundlandia otrzymała status kolonii. Kres pretensjom Francji do tej wyspy położył traktat paryski (1763), chociaż Francuzi zachowali pewne prawa dotyczące połowu ryb.

Paryski traktat (1763), podpisany przez Anglię, Francję i Hiszpanię zakończył wojnę siedmioletnią. Anglia nie wykorzystała w pełni tych sukcesów, jakie osiągnęła w owym czasie, ponieważ W. Pitt Starszy podał się do dymisji, a premier Bute gorąco pragnął pokoju. Na mocy tego traktatu Brytania otrzymała francuską Kanadę i wszystkie francuskie terytoria na wschód od Missisipi. Francja ustępowała jej niektóre wyspy w Indiach Zachodnich, łącznie z Saint-Vincent i Tobago, lecz zatrzymywała Gwadelupę i Martynikę. Francja utrzymała swoje faktorie handlowe w Indiach, ale bez fortów. Utraciła na rzecz Brytanii Senegal w Afryce Zachodniej. Brytania przejęła od Hiszpanii Florydę i odzyskała Minorkę w zamian za Belle Ile. Hiszpania odzyskała Hawanę i Manilę, od Francji otrzymała tę część Luizjany, która leży na zachód od Missisipi; było to odszkodowanie za Florydę, która pozostała w rękach brytyjskich aż do 1783. Anglia stała się największą potęgą na świecie i w tym czasie panowała nad wschodnimi wybrzeżami Ameryki Północnej.

Nijmegen, traktat (1678). Wojnę francusko-holenderską (1672-78) zakończył traktat w Nijmegen, w Niderlandach, podpisany przez Francję, Zjednoczone Prowincje Niderlandów, Hiszpanię i cesarstwo rzymskie narodu niemieckiego, Francja uzyskała znaczne nabytki terytorialne, które zracjonalizowały jej granice.

Vauban Sébastien le Prestre de (1633-1707), marszałek Francji. Wybitny inżynier wojskowy, którego dzieła na temat sztuki oblężniczej studiowano przez stulecia. Zaprojektował dla Ludwika XIV system fortyfikacji bastionowej i zdobył takie twierdze jak Maastricht, Mons i Namur. Jego praca Projet d'une dîme royale (1707), uzasadniająca korzyści płynące z wprowadzenia jednego podatku (dîme royale, dziesięcina królewska) zamiast istniejącego systemu podatkowego, znudziła króla jako nierealna i została przemilczana.

Dewolucyjna wojna. Wybuchła wskutek dążeń Ludwika XIV, króla francuskiego, do zajęcia hiszpańskich Niderlandów. W 1665, po śmierci swojego teścia Filipa IV, króla hiszpańskiego, Ludwik zgłosił pretensje do jego dziedzictwa, powołując się na wątpliwej wartości prawa, opierające się na lokalnych zwyczajach, według których dziecko pierwszej żony, a nie syn z drugiej żony, dziedziczy tytuły i ziemie; w tym wypadku dzieckiem z pierwszej żony była jego własna małżonka, Maria Teresa. Kampania, którą dowodził H. Turenne de la Tour zaalarmowała Europę: Zjednoczone Prowincje, Anglia i Szwecja zawarły obronne trójprzymierze, by powstrzymać działanie Francuzów; Ludwik zawarł wówczas pokój i zwrócił większość podbitych ziem w nadziei, że po śmierci Karola II otrzyma część imperium hiszpańskiego na drodze pokojowej.

Turenne Henri de la Tour d'Auvergne, wicehrabia de (1611-75), marszałek Francji. Wybitnie uzdolniony wódz, zdobył sławę na polach bitewnych podczas wojny trzydziestoletniej. W czasie Frondy przystał na krótko, pod wpływem perswazji Madame de Longueville, siostry Kondeusza, do stronnictwa antykrólewskiego, lecz ostatecznie poparł Mazarina zabiegającego o przywrócenie porządku. W 1658 zdobył Dunkierkę i znakomicie kierował armią, która w 1667 najechała Flandrię, a w 1672 Zjednoczone Prowincje. Kiedy Ludwikowi XIV ze wszystkich stron zagrażali w 1674 nieprzyjaciele, wtedy Turenne wykazał się swoimi niezwykłymi talentami broniąc wschodniej granicy Francji, zaatakowanej przez przeważające siły wrogów. Zginął na polu bitwy.

Intendenci, agenci króla francuskiego w czasach ancien régime'u. Powołanie tego urzędu było reakcją na wzrastające w latach 30. XVII w. nieposłuszeństwo organów prowincjonalnych; powstał na bazie wcześniejszej praktyki wysyłania urzędników królewskich w inspekcyjne objazdy prowincji. Za rządów A.J. Richelieu i Ludwika XIV władza intendentów rozciągała się na wszystkie sfery działalności administracji; byli oni głównym ogniwem łączącym rząd centralny z prowincjami. Nadzorowali przede wszystkim lokalne sądy, funkcjonowanie systemu podatkowego i informowali koronę o politycznej i gospodarczej sytuacji w podległych im jednostkach administracyjnych - généralités. Urząd zlikwidowano podczas rewolucji francuskiej, lecz wiele jego funkcji przejęli później prefekci (préfets).

Merkantylizm, termin używany w XVIII w. na określenie działań praktycznych i rozważań teoretycznych w zakresie ekonomii. Merkantyliści stali na stanowisku, że należy w pełni wykorzystać naturalne zasoby, popierać eksport i ograniczyć import; zamożność kraju utożsamiali z posiadanymi zasobami kruszcu i głosili, że kraje, które nie mają własnych źródeł drogich metali muszą się w nie zaopatrywać poprzez handel. Ten zaś winien być kontrolowany przez popierane przez rząd kompanie handlowe; rząd nadto powinien regulować import poprzez cła i prowadzić wojny handlowe, jakimi były np. wojny angielsko-holenderskie. Merkantylizm łączy się szczególnie z działalnością J. B. Colberta, który miał nadzieję, że wzmocni Francję dzięki poprawie finansów, ale przeciągające się wojny powodowały konieczność zwiększania podatków, co z kolei zmniejszało tempo rozwoju przemysłu. Teorii merkantylnej przeciwstawiali własną zwolennicy wolnego handlu (laissez-faire) twierdząc, że wolumen handlowy jest stały i zwiększenie jakiejś jego części powoduje zmniejszenie innej.

Laissez-faire, wyrażenie oznaczające, że rząd powstrzymuje się od interwencji w gospodarczą działalność jednostki. Żądanie XVIII-wiecznych francuskich fizjokratów (ekonomistów), żeby rzeczy pozostawić ich własnemu biegowi, zostało ujęte w maksymie: laissez faire et laissez passer. Stali na stanowisku, że ingerencja państwa w sprawy gospodarcze jest zbyteczna, opowiadali się za wolnym handlem i za indywidualizmem, przeciwko zaś kolektywizmowi. Zwolennikiem tej polityki był Adam Smith i wprowadzono ją w Brytanii w XIX w.

Smith Adam (1723-90), szkocki ekonomista i filozof. Od 1752 był profesorem filozofii moralnej na uniwersytecie w Glasgow, później wyjechał za granicę jako wychowawca księcia Buccleuch. Odwiedził Paryż, gdzie spotkał się z wieloma ,,filozofami'', m.in. z Quesnayem, których teorie podtrzymywały jego własne, wrogie stanowisko wobec merkantylizmu. Jego praca Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776, wyd. pol. 1954) atakowała merkantylizm, zawarte zaś w niej myśli stanowiły podstawę dla rozwoju współczesnej teorii ekonomicznej.

Quesnay François (1694-1774), francuski lekarz i ekonomista. Był lekarzem Ludwika XV. Swoje pisma ekonomiczne opublikował po ukończeniu 60. roku życia. Przewodził fizjokratom, grupie ekonomistów przeciwstawiających się merkantylizmowi, opowiadających się zaś za laissez-faire. Utrzymywali, że jedynym źródłem bogactwa jest ziemia i dlatego wszystkie podatki powinny wiązać się z posiadaniem czy uprawą ziemi; winny być przeto zniesione wszystkie zwolnienia z podatków i wszelkie sztuczne ograniczenia narzucone obiegowi bogactwa, utrzymać natomiast należy wolny handel zbożem. Quesnay był protegowanym Madame de Pompadour i ze swoimi zwolennikami spotykał się w Wersalu.

Colbert Jean Baptiste (1619-83), francuski mąż stanu, wywierający wpływ na wewnętrzne życie Francji od połowy XVII w. Syn kupca, który stał się cenionym finansistą w Paryżu, był jednym z głównych ministrów Ludwika XIV. Wykazał się talentami rozbudowując prywatną fortunę J. Mazarina i wyciągając korzyści z upadku N. Fouqueta. Był lojalnym, oddanym i pilnym współpracownikiem króla. Gdy w 1665 objął stanowisko generalnego inspektora finansów, zmniejszył wydatki na ściąganie podatków i doprowadził do znacznego zwiększenia dochodów państwa. Wcielał w życie teorie merkantylne (merkantylizm), popierał rozwój przemysłu, ulepszał drogi i zakładał kompanie handlowe. Jego celem była wielka Francja, ale wielka dobrobytem jej obywateli; na przeszkodzie stały jednak kosztowne wojny prowadzone przez króla. Nie uzdrowił też podstawowej słabości francuskiego systemu fiskalnego, zbytnio obciążył przemysł biurokratycznymi przepisami, prowadził politykę celną, chroniącą rynek francuski. Popierał budowę Kanału Langwedockiego, łączącego Tuluzę z Morzem Śródziemnym. Kierując administracją państwa, odbudował flotę francuską. Nadzorował reorganizację królewskiej wytwórni dywanów, założonej w warsztatach braci Gobelin, założył Akademię Napisów i Literatury (Académie des Inscriptions et Belles-Lettres) i Akademię Nauk (Académie des Sciences), wspierał istniejącą już Królewską Akademię Malarstwa i Rzeźby. Sam był kolekcjonerem dzieł sztuki i swoim praktycznym działaniem przyczynił się w dużym stopniu do rozniecenia ambicji króla, który dążył do przeniesienia artystycznego centrum Europy z Włoch do Francji.

Fouquet Nicolas, wicehrabia de Melun i de Vaux, markiz de Belle-Isle (1615-80), francuski mąż stanu. Był superintendentem finansów do 1653 i hojnym mecenasem sztuki. Po śmierci J. Mazarina w 1661 miał nadzieję, że zostanie pierwszym ministrem i zaprosił Ludwika XIV do swojego pałacu w Vaux-le-Vicomte na wystawne przyjęcie. Jednakże J.B. Colbert przekonał króla, że ambitny Fouquet może być zbyt niebezpieczny dla jego władzy i Ludwik XIV, obawiając się zbytniej kurateli potężnego ministra, polecił go aresztować. Po trzyletnim procesie sąd skazał Fouqueta na zesłanie, lecz Ludwik więził go dożywotnio.

Grand Siecle, wiek Ludwika XIV (1643-1715), najwspanialszy okres w dziejach Francji, która stała się dominującą siłą w Europie, wypierając z tej pozycji Hiszpanię; także kultura francuska odgrywała przodującą rolę w ówczesnym świecie. Owa przewaga Francji nie była czymś zaskakującym, albowiem miała ona wówczas silną władzę polityczną, rozwinięte rolnictwo i ok. 19-20 milionów mieszkańców, czyli więcej niż każde inne państwo europejskie. Geniusz kardynała A. J. Richelieu, pierwszego ministra, doprowadził do wzmocnienia władzy królewskiej i do nadania Francji takiego stopnia wewnętrznej spójności, jakiego nie posiadał żaden z jej rywali. Europa była pod wrażeniem blasku dworu w Wersalu. Przewagę militarną w Europie zapewniły Francji wspaniałe zwycięstwa, odniesione przez takich wodzów jak L. Condé (Kondeusze) i H. Turenne, a także pierwsza nowoczesna, stała armia. Granice Francji wzmocniło zajęcie strategicznych ziem Artois, Alzacji i Franche-Comté. Cała Europa naśladowała francuskie stroje i eleganckie wyroby francuskiego rzemiosła. Dzieła Racine'a, Moliera i La Fontaine'a uznano za klasyczne wzory. Język francuski stał się wytwornym językiem książąt niemieckich i rosyjskich arystokratów, w nim spisywano międzynarodowe traktaty i pisano uczone książki. Ale przygniatający najniższe klasy podatek, któremu Grand Siecle zawdzięczał swój blask, i kosztowne kampanie, jakie Francja prowadziła, sprawiły, że po śmierci Ludwika XIV nastały dla Francji trudne czasy.

Turenne Henri de la Tour d'Auvergne, wicehrabia de (1611-75), marszałek Francji. Wybitnie uzdolniony wódz, zdobył sławę na polach bitewnych podczas wojny trzydziestoletniej. W czasie Frondy przystał na krótko, pod wpływem perswazji Madame de Longueville, siostry Kondeusza, do stronnictwa antykrólewskiego, lecz ostatecznie poparł Mazarina zabiegającego o przywrócenie porządku. W 1658 zdobył Dunkierkę i znakomicie kierował armią, która w 1667 najechała Flandrię, a w 1672 Zjednoczone Prowincje. Kiedy Ludwikowi XIV ze wszystkich stron zagrażali w 1674 nieprzyjaciele, wtedy Turenne wykazał się swoimi niezwykłymi talentami broniąc wschodniej granicy Francji, zaatakowanej przez przeważające siły wrogów. Zginął na polu bitwy.

Wersal, Versailles, wielki pałac, oddalony o 16 km od Paryża, zbudowany przez Ludwika XIV, króla francuskiego. W 1682 stał się siedzibą rządu. Tutaj Ludwik żył według ściśle opracowanego ceremoniału dworskiego, a obecność na dworze była niemal koniecznością dla każdego arystokraty, który chciał zdobyć łaski króla. Pałac przebudowywano i zmieniano jego wystrój za Ludwika XV, Ludwika XVI i za Marii Antoniny. Król zmuszony został do opuszczenia pałacu w październiku 1789 podczas rewolucji francuskiej. Sam pałac ogołocono z większości jego wyposażenia. Dzisiaj służy jako muzeum.

Francuski okres wojny trzydziestoletniej

W sojuszu antyhabsburskim wystąpiły: Francja, Szwecja, Niderlandy, Siedmiogród i Sabudia. W 1636 r. wojska cesarskie zagroziły Paryżowi. W latach 1637-1640 nastąpiła zmiana na korzyść obozu protestanckiego. W 1638 r. Szwedzi wkroczyli do Czech, flota hiszpańska w 1639 r. została rozbita przez Holendrów, a w 1640 r. działania wojenne rozpoczął władca Siedmiogrodu - Rakoczy. Cesarz Ferdynand III w 1640 r. podjął decyzję o rozpoczęciu rozmów pokojowych. W latach 1542-1648 podczas trwania rozmów pokojowych nadal toczyły się walki. Wojnę zakończył tzw. pokój westfaldzki z 1648 r. Podpisane zostały wtedy dwa traktaty pokojowe w:

Munster - między Francją a cesarstwem,

Osnabruck - między Szwecją a Rzeszą Niemiecką.

Niderlandy w styczniu 1648 r. podpisały w Hadze traktat, w którym Hiszpania uznała ich niepodległość. Postanowienia pokoju westfaldzkiego:

• Francja uzyskała prawo do habsburskich posiadłości w Alzacji, 10 miast na prawym brzegu Renu oraz prawa do biskupstw: Metzu, Toul i Verden,

• Szwecja uzyskała Pomorze Szczecińskie, wyspy Uznam i Rugię oraz potwierdzenie dawnych nabytków,

• Brandenburgia otrzymała wschodnią część Pomorza Zachodniego, biskupstwa: Kamień, Minden i Halberstadt oraz arcybiskupstwa w Magdeburgu,

• została uznana niepodległość Szwajcarii i Niderlandów,

• na terenie Rzesz Niemieckiej:

1. wprowadzenie wolności wyznania kalwińskiego, luterańskiego i katolickiego,

2. ogłoszono amnestię dla władców, którzy utracili księstwa podczas wojny,

3. kraje Rzeszy uzyskały prawo prowadzenia własnej polityki zagranicznej,

4. potwierdzone zostały zasady pokoju w Augsburgu z 1555 r., który dotyczył dóbr kościelnych wcześniej sekularyzowanych.

Ludwik XV (1710-74), król Francji (1715-74) z dynastii Burbonów. Prawnuk Ludwika XIV. Podczas jego małoletności regencję sprawował Filip, książę Orleański, a po nim kardynał A. H. Fleury. Po śmierci kardynała w 1743 Ludwik zdecydował się sprawować rządy bez pomocy pierwszego ministra, lecz dowiódł, że był władcą słabym, który zmniejszył prestiż monarchy francuskiego zarówno w kraju, jak i za granicą.

Mając 15 lat poślubił Marię Leszczyńską, córkę króla Polski, i Francja włączyła się w wojnę o tron polski zdobywając w 1766 księstwo Lotaryngii. Na arenie międzynarodowej Francja brała niemal nieustannie udział w wojnach. W sojuszu z Fryderykiem II Wielkim, władcą Prus, walczyła w austriackiej wojnie sukcesyjnej aż do jej zakończenia traktatem w Akwizgranie. W wojnie siedmioletniej Francja i Austria walczyły przeciwko Prusom i Anglii, ale z małymi sukcesami. Na mocy traktatu paryskiego (1763) Francja utraciła większość swoich terytoriów zamorskich.

W polityce wewnętrznej wpływ na Ludwika wywierali kolejni faworyci i kochanki, wśród nich Madame Pompadour i Madame du Barry, na które król łożył pieniądze hojną ręką. Rozrzutność dworu i wysokie koszty wojen pochłonęły wszystkie zasoby Francji, a tymczasem wysiłki zmierzające do racjonalizacji podatków nie powiodły się. Parlament Paryża doprowadził w 1764 do kasaty zakonu jezuitów, lecz nie udało mu się dokończyć dzieła reform. Członków parlamentu skazano na banicję, wybrany zaś w 1771 nowy parlament był uległy woli króla. Za rządów tego władcy okres prosperity przeżywała arystokracja i bogata burżuazja, kraj natomiast znalazł się, przy końcu panowania Ludwika, na krawędzi bankructwa. Król nie potrafiąc rozwiązać swoich problemów finansowych pozostawił w spadku swojemu następcy, Ludwikowi XVI, niewypłacalny rząd.

Pompadour Jeanne Antoinette Poisson de, markiza (1721-64), od 1745 była faworytą Ludwika XV, króla francuskiego. Pochodziła ze sfery bogatych urzędników i bankierów. Była kobietą o żywym dowcipie, utrzymywała przyjazne stosunki z ,,filozofami'' czasów oświecenia. Lud potępiał ją za rozrzutny tryb życia na dworze i obarczał winą za niepowodzenia podczas wojny siedmioletniej, lecz jej polityczne wpływy chyba wyolbrzymiano.

Fleury André Hercule,de(1653-1743), kardynał i francuski mąż stanu. Był wychowawcą Ludwika XV, króla francuskiego; w 1726 został jego głównym ministrem, chociaż nie nosił takiego tytułu. Prowadził politykę podobną do tej, jaką wcielał w życie R. Walpole: cięcia finansowe, popieranie handlu, przedkładanie pokoju nad wojnę. Nie mógł jednak zapobiec wciągnięciu Francji do wojny o sukcesję polską i do austriackiej wojny sukcesyjnej, chociaż zdołał ograniczyć rozmiary interwencji w pierwszej z nich. Rozpoczął negocjacje, które zapewniły Francji pokojowe przejęcie Lotaryngii.

Wojna o sukcesie polską (1733-35/38), walki toczone przez Francję i Hiszpanię przeciwko Austrii i popierającej ją Rosji. Zaczęły się po śmierci Augusta Mocnego, kiedy kandydaturę jego syna do tronu polskiego poparły Austria, Rosja i Prusy, natomiast Francja opowiedziała się za kandydaturą Stanisława Leszczyńskiego, teścia Ludwika XV. Podczas elekcji królem wybrano Leszczyńskiego, ale usunęły go wojska rosyjskie, dzięki którym tron objął August III (1733-63). Walki między Austrią i Hiszpanią, popieraną przez Francję, toczyły się także na terenie Włoch, gdzie Austrię wyparto z południa Półwyspu Apenińskiego. Negocjacje pokojowe rozpoczęto w 1735, ale końcowy traktat podpisano dopiero w 1738. Na jego mocy Neapol i Sycylia przeszły pod władzę hiszpańskiego Burbona, Don Carlosa; Austria zatrzymała Mediolan i Mantuę oraz otrzymała Parmę; Franciszek, książę Lotaryngii, dostał królestwo Toskanii, zaś Lotaryngia przeszła we władanie Stanisława Leszczyńskiego (po jego śmierci miała być włączona do Francji); Francja zaakceptowała sankcję pragmatyczną. Wojna zaczęta w Polsce dotknęła przede wszystkim Włochy i Francję.

Austriacka wojna sukcesyjna (1740-48). Skomplikowany konflikt europejski, w którym kluczowym problemem było prawo Marii Teresy, władczyni Austrii, do sukcesji w posiadłościach habsburskich jej ojca, cesarza Karola VI, oraz prawo jej męża, Franciszka z Lotaryngii, do tytułu cesarskiego. Pretensje Franciszka do korony cesarskiej zakwestionował (wbrew sankcji pragmatycznej) Karol Albert, elektor bawarski, którego poparł Fryderyk II, król pruski, i Ludwik XV, król francuski. Do walki z Marią Teresą wystąpił także Filip V, król hiszpański, zabiegając o zwierzchnictwo nad Włochami, zaś Anglia nasiliła rywalizację z Francją i Hiszpanią o dominację na Morzu Śródziemnym, w Indiach i Ameryce (wojna o ucho Jenkinsa i wojna króla Jerzego).

Po śmierci Karola VI w 1740 wybuch wojny przyśpieszył Fryderyk II zajmując Śląsk. Jej początek był niekorzystny dla Austrii: Francuzi zajęli Pragę, armia hiszpańska wylądowała w północnych Włoszech, Karol Albert został wybrany na cesarza, Fryderyk II zatrzymał Śląsk na mocy traktatu zawartego w 1742. W tej sytuacji Anglia poparła Austrię organizując tzw. armię pragmatyczną (złożoną z regimentów angielskich, austriackich, hanowerskich i heskich), która pod dowództwem Jerzego II pokonała w 1743 Francuzów pod Dettingen. Do Austrii i Anglii dołączyła Sabaudia (traktat w Wormacji, wrzesień 1743) i szala wojny zaczęła przechylać się na korzyść Austrii. W latach 1744-45 Fryderyk II, zdecydowany zatrzymać Śląsk, znowu rozpoczął działania wojenne. Tymczasem zmarł Karol Albert i Franciszek - w zamian za zwrot Bawarii dziedzicowi elektora - został cesarzem. Fryderyk II odniósł nad Austrią szereg zwycięstw i zawarty w Dreźnie traktat (1745) potwierdzał przynależność Śląska do Prus.

Walka między Francją i Anglią nasiliła się. Francuzi poparli inwazję jakobitów na Anglię (Czterdzieści Pięć) oraz zdobyli w Indiach miasto Madras (1746), należące do Anglii. Anglicy odnieśli poważne zwycięstwo na morzu: u Przylądka Finisterre nad Hiszpanią i koło Belle-Ile nad Francją (1747).

W 1748 wszyscy uczestnicy wojny byli gotowi zawrzeć pokój, który podpisano w Akwizgranie (akwizgrański pokój). Wojna trwała długo i wiele kosztowała, ale Maria Teresa zachowała w stanie nienaruszonym swoje habsgurskie dziedzictwo, co było jej sukcesem. Austria jednakże została osłabiona; natomiast Prusy, które zatrzymały Śląsk, umocniły swoją pozycję liczącej się w Europie potęgi.

Dettingen, bitwa (27 VI 1743). W bitwie tej Anglicy odnieśli walne zwycięstwo nad Francuzami podczas austriackiej wojny sukcesyjnej. Jerzy II na czele 40-tysięcznej armii, złożonej z regimentów brytyjskich, hanowerskich i austriackich, ruszył z terenu Niderlandów austriackich ku rzece Men. Zaatakowała go silna armia francuska pod dowództwem Noaillesa, którą zmusił do wycofania się za Men, a także za Ren. Jerzy II był ostatnim panującym władcą angielskim, który osobiście dowodził na polu bitwy.

Akwizgrański pokój (1748), kończył austriacką wojnę sukcesyjną. Postanawiał, że zajęte terytoria powrócą - z kilkoma wyjątkami - do poprzednich właścicieli. Warunki traktatu pokojowego określiły Anglia i Francja, niechętnie zaś przyjęła je Maria Teresa, cesarzowa Austrii, która musiała zrzec się Śląska na rzecz Fryderyka II, króla pruskiego. Don Filip, młodszy syn Filipa V, króla Hiszpanii, otrzymał we Włoszech Parmę. Pokój ten był krótkotrwałym zawieszeniem broni w angielsko-francuskim konflikcie na terenie Indii i Ameryki Północnej. Koloniści w Ameryce Północnej niechętnie odstąpili Francuzom fortecę Louisburg, ale za to do Anglii powrócił Madras. Awans Prus do rangi wielkiego mocarstwa wzbudził silną niechęć Austrii. Traktat pokojowy nie rozwiązał wielu spornych spraw i osiem lat później na nowo wybuchła wojna (siedmioletnia).

Ludwik XVI (1754-93), ostatni król Francji (1774-92) z dynastii Burbonów przed wybuchem rewolucji francuskiej. Słaby i chwiejny, słuchający niemądrych rad swojej małżonki Marii Antoniny, nie był w stanie zapobiec rewolucji poprzez udzielenie poparcia gospodarczym i społecznym reformom proponowanym przez A. R. J. Turgota i J. Neckera, ani stać się przywódcą ludu, którego żądań nie rozumiał. By wyjść naprzeciw sytuacji zebrał złożone głównie z arystokratów Zgromadzenie Notabli (1787), które niczego nie dokonało, a następnie Stany Generalne, których nie zwoływano od 175 lat. I był to początek rewolucji. Rodzinę królewską siłą sprowadzono z Wersalu do Paryża (październik 1789) i później, podczas próby ucieczki pochwycono w Varennes, po czym uwięziono. Monarchię obalono (wrzesień 1792), Ludwika zgilotynowano (styczeń 1793). Egzekucji jego żony dokonano w sześć miesięcy później.

Bastylia, forteca we wschodniej części Paryża, służąca w XVII i XVIII w. za więzienie państwowe. Trzymano tu więźniów na mocy lettre de cachet lub rozkazu królewskiego. Chociaż w 1789 w Bastylii było tylko siedmiu więźniów, niemniej uważana była za symbol królewskiego despotyzmu; sądzono, że przechowuje się w niej broń i amunicję. 14 VII 1789 zaatakował ją lud Paryża, wspomagany przez zbuntowanych żołnierzy gwardii. De Launay, komendant Bastylii, poddał się, lecz wraz ze swoimi ludźmi został zabity, a twierdzę zburzono. Dla upamiętnienia tych wydarzeń stanowiących początek rewolucji francuskiej obchodzony jest Dzień Bastylii (14 lipca), będący francuskim świętem narodowym.

Necker Jacques (1732-1804), francuski mąż stanu, finansista. Ten protestancki bankier z Genewy został powołany na stanowisko generalnego dyrektora finansów we Francji (1777-81). Dokonał analizy słabych stron francuskiego systemu podatkowego, przeciwstawił się niektórym poglądom fizjokratów, np. wolnemu handlowi zbożem. W 1788 powołano go na stanowisko pierwszego ministra. Gdy Francja stała się bankrutem finansowym, zwołano Stany Generalne i wprowadzono reformy. Wiadomość o dymisji Neckera w lipcu 1789 wzburzyła lud Paryża, który podrażniony innymi jeszcze pogłoskami, zaatakował Bastylię. Necker powrócił na stanowisko generalnego kontrolera finansów, ale we wrześniu 1790 sam z niego zrezygnował.

Stany Generalne, zazwyczaj było to zebranie przedstawicieli trzech stanów królestwa: duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa (przedstawicieli korporacji miejskich). Zbierał je suweren, żeby zasięgnąć rady w sprawach dotyczących polityki. Nazwą tą określano reprezentatywne ciało Zjednoczonych Prowincji Niderlandów w XVI w., w okresie walki o uniezależnienie się od Hiszpanii. Jako zgromadzenie delegatów różnych prowincji republiki holenderskiej Stany Generalne dysponowały znaczną władzą, przy czym w chwili niebezpieczeństwa przekazywały władzę wykonawczą książętom Orańskim (Orania). Zgromadzenie Narodowe zastąpiło w 1795 Stany Generalne, które jednak przywrócono do życia w 1814 jako ciało prawodawcze królestwa Niderlandów.

We Francji Stany Generalne wzięły początek z ciała doradczego, zwoływanego początkowo tylko dorywczo, aby uzyskać poparcie dla budzącej kontrowersję polityki króla. Rozwinęło się za Filipa IV, który zwołał je w 1302, aby uzyskać poparcie w swoim sporze z papieżem. Ale w XIV w. zwoływano je rzadko. Dopiero w 1484 zebrały się we Francji, za panowania Ludwika XI, pierwsze właściwe Stany Generalne. Później podczas francuskich wojen religijnych, wykorzystywali je Gwizjusze jako narzędzie przeciwko hugenotom. W 1614 zwołali je arystokraci, aby zaatakować Marię Medycejską, lecz ta potrafiła je wykorzystać w swoim interesie. Wzrost absolutyzmu w XVII w. sprawił, że poniechano zwoływania tego zgromadzenia. Pośpiesznie zebrano je dopiero w 1789, aby uzyskać zgodę na zwiększenie dochodów państwa i uratować je przed bankructwem oraz przeprowadzić reformy administracyjne. Parlamenty i arystokraci sprzeciwiali się tym reformom i właśnie by je ruszyć z martwego punktu Ludwik XVI i jego minister Necker zdecydowali się na zwołanie Stanów Generalnych. Ich zebranie i skład oparto na wzorcu z 1614; członków zachęcano do sporządzania cahiers, ,,zeszytów'' skarg. Wprowadzenie głosowania indywidualnego, a nie jak w 1614 stanami, dało przewagę radykałom. Arystokracja straciła w ten sposób kontrolę nad Stanami Generalnymi, które następnie przekształciły się w Zgromadzenie Narodowe przyśpieszając wybuch rewolucji francuskiej.

Parlament (franc. parlement), w dawnej Francji była to najwyższa władza sądownicza. Pierwszy, powołany do życia w XII w., był trybunałem apelacyjnym i źródłem ostatecznych orzeczeń prawnych. Istniały także parlamenty prowincjonalne: Paryża, Tuluzy, Bordeaux, Rouen, Aix, Grenoble, Dijon i Rennes. Największe znaczenie miał parlament stolicy, Paryża. Ich polityczne znaczenie wypływało z posiadanego prawa rejestrowania edyktów królewskich i zgłaszania wobec nich zastrzeżeń. Król mógł to prawo pominąć i wydać zarządzenie lub osobiście interweniować (lit de Justice). Wprowadzenie w 1604 dziedziczności urzędów (paulette) poważnie zwiększyło przywileje i znaczenie ,,parlamentarzystów'', którzy wystąpili do rywalizacji z królem podczas Frondy. To zaś sprawiło, że Ludwik XIV skasował parlamenty. Reaktywował je w 1718 regent Filip, książę Orleanu. Przewodziły one opozycji wobec króla, pozując na obrońców wolności, a w rzeczywistości broniły przywilejów arystokracji i hamowały wprowadzanie reform przedsiębranych przez króla. Ich opór doprowadził do zwołania w 1789 Stanów Generalnych, co zapoczątkowało rewolucję francuską. Kiedy wyszły na jaw samolubne motywy działania parlamentów, skasowano je w 1792.

Zgromadzenie Narodowe, Assemblée Nationale, nazwa przyjęta 17 VI 1789 przez francuski stan trzeci, gdy pozostałe dwa stany Stanów Generalnych odmówiły przyłączenia się do jego obrad. Trzy dni później jego członkowie związali się przysięgą w Sali Gry w Piłkę. W następnym miesiącu uznał je Ludwik XVI; w tym czasie przyjęło nazwę Konstytuanty (Assemblée Constituante). W sierpniu uchwaliła ona Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, a dwa lata później król zatwierdził opracowaną przez nią konstytucję. Konstytuanta zreorganizowała zarząd lokalny, który jakkolwiek przez długi czas utrzymał się w nowej formie, nie przyniósł jednak bezpośrednio większych korzyści. W 1791 przekształciła się w Legislatywę (Assemblée Législative), a w 1792 w Konwent (Convention), zdominowany przez żyrondystów i jakobinów. Zastąpił go w 1795 dyrektoriat.

Przysięga w Sali Gry w Piłkę, Serment du Jeu de Paume, dramatyczne wydarzenie, jakie miało miejsce w Wersalu, w pierwszym etapie rewolucji francuskiej. Stan trzeci, wchodzący w skład Stanów Generalnych, zebrał się 17 VI 1789 pod przewodnictwem Jeana Bailly, przedstawiciela Paryża, i ogłosił się Zgromadzeniem Narodowym, uznając, że tylko on ma odpowiednie pełnomocnictwo narodu; wezwał do przyłączenia się doń również przedstawicieli stanu pierwszego (szlachty) i drugiego (duchowieństwa). Deputowani stanu trzeciego, gdy 20 czerwca zastali salę obrad zamkniętą, zebrali się w Sali Gry w Piłkę, dużej hali stojącej w pobliżu, i tu związali się przysięgą, że nie rozejdą się, dopóki Francja nie otrzyma konstytucji.

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, dokument programowy rewolucji francuskiej, uchwalony 26 VIII 1789 przez Konstytuantę. Przy jej opracowywaniu konsultowano się z przebywającym wówczas w Paryżu amerykańskim ministrem T. Jeffersonem; wpływ na nią wywarły: Deklaracja amerykańska i oświecenie. W jasnym języku dokument wykłada zasady równości i wolności osobistej: „Ludzie rodzą się wolni i z równymi prawami”; „Nikt nie może sprawować władzy, która nie pochodzi z woli narodu”. Deklaracja głosi zasady równości wobec prawa i obciążeń fiskalnych, wolności słowa i prasy, zakazuje samowolnych aresztowań, potwierdza prawo do własności prywatnej. Później rewolucja pogwałciła wiele z tych praw, lecz Deklaracja sprawiła, że w wielu krajach europejskich życzliwie przyjmowano francuskie armie rewolucyjne; stała się także wzorem dla europejskich liberałów na następne pół wieku.

Rewolucja francuska, Wielka Rewolucja Francuska (1789), polityczny przewrót, który zakończył się obaleniem monarchii Burbonów we Francji i stał się momentem przełomowym w historii Europy. Ancien régime z jego uprzywilejowaną warstwą arystokratyczną i zdyskredytowaną monarchią znalazł przeciwników w różnych grupach społeczeństwa francuskiego. Na przywódców ugrupowań opozycyjnych wpływ wywarły wojna amerykańska o niepodległość toczona w 70. latach XVIII w. i coraz większe poparcie, jakiego udzielał im lud w 80. latach tego wieku. Społeczne i gospodarcze niepokoje, połączone z dotkliwymi trudnościami finansowymi, przed którymi stanął Ludwik XVI, zmusił go do zwołania w 1789 Stanów Generalnych; akt ten przyczynił się do puszczenia w ruch machiny rewolucyjnej. Ze Stanów Generalnych wyłoniło się niebawem Zgromadzenie Narodowe, a nowa konstytucja obaliła ancien régime, znacjonalizowała majątki ziemskie Kościoła, podzieliła kraj na departamenty, którymi miały zarządzać wybrane zgromadzenia. Obawa przed kontrakcją króla prowadziła do wystąpień ludu, szturmu Bastylii i wzięcia króla pod nadzór Gwardii Narodowej. Zgromadzenie Narodowe próbowało początkowo stworzyć taki system monarchiczny, w którym król dzieliłby władzę z wybranym zgromadzeniem. Sytuacja zmieniła się po nieudanej ucieczce króla, schwytanego w Varennes, mobilizacji wygnanych rojalistów i wobec wzrastającego zagrożenia ze strony Austrii i Prus. Doprowadziło to do wojny na zewnątrz i do podjęcia radykalniejszych kroków w polityce wewnętrznej. W 1792 obalono monarchię, ustanowiono republikę, następnie ścięto króla i zaprowadzono rządy Wielkiego Terroru (marzec 1793 - lipiec 1794). Rewolucjonistom nie udało się utworzyć stabilnego rządu republikańskiego, ponieważ o władzę walczyły różne frakcje (żyrondyści, jakobini, kordelierzy, Robespierre). Po próbach z różnymi formami administracyjnymi, ostatnią, dyrektoriat, obalił w 1799 Napoleon I.

Ancien régime, termin używany na określenie systemu politycznego i administracyjnego, jaki istniał we Francji w XVII-XVIII w., za panowania królów z dynastii Burbonów, przed rewolucją francuską; odnosi się on także do większości krajów Europy. Monarcha miał (w teorii) nieograniczoną władzę, łącznie z prawem więzienia ludzi bez procesu sądowego. Nie było reprezentatywnego zgromadzenia. Ale nade wszystko cechowało go istnienie przywilejów. Cieszyła się nimi arystokracja, zajmująca uprzywilejowaną pozycję wobec prawa, podatków i możliwości piastowania wysokich urzędów. Niechętnym okiem spoglądała na to klasa średnia, a także sam monarcha, którego władzę przywileje znacznie ograniczały. Uprzywilejowane było również duchowieństwo; Kościół katolicki we Francji był posiadaczem rozległych włości. Chłopi byli przeciążeni podatkami i chociaż nie byli chłopami pańszczyźnianymi, to jednak wielcy właściciele ziemscy mieli możliwości poddania ich swojej władzy. Ancien régime był nieskuteczny, albowiem opieszale wprowadzano reformę prawa, ociężale zmieniano system podatkowy, zaś zarząd lokalny działał gnuśnie. I właśnie bankructwo rządu było jedną z przyczyn rewolucji francuskiej. Mimo iż Kościół i państwo ograniczały wolność prasy, to jednak krytycyzm przybierał na sile. Ancien régime działał niczym kaftan bezpieczeństwa, krępujący rozwijające się szybko społeczeństwo; i dlatego został zniszczony przez rewolucję francuską.

Varennes, ucieczka (20 VI 1791), nieudana próba Ludwika XVI ucieczki z Francji i połączenia się z rojalistami. Gdy w kwietniu 1791 zakazano królowi opuszczania Paryża, jego zwolennicy opracowali plan ucieczki. Nocą 20 czerwca król wraz z towarzyszącymi mu osobami opuścił Paryż w przebraniu i z fałszywymi dokumentami. Został jednak rozpoznany przez pocztmistrza i zatrzymany w Varennes. Uciekinierów sprowadzono do Paryża i trzymano pod strażą w pałacu Tuileries.

Kanada, kraj obejmujący północną część Ameryki Północnej. Pierwotnie zamieszkany był przez Indian północnoamerykańskich i Inuitów zajmujących tereny na dalekiej północy. W X w. wikingowie założyli osadę w L'Anse aux Meadows. John Cabot wylądował w 1497 na Labradorze, zbadał Nową Fundlandię i Cape Breton Island, zaś Jacques Cartier objął te ziemie w imieniu króla francuskiego. Pierwsza osada francuska założona została w Akadii, w 1604 przez handlarzy futer. Samuel de Champlain założył w 1608 Quebec, leżący nad rzeką św. Wawrzyńca. Gubernator Louis Frontenac obronił Quebec przed atakiem Sir Williama Phipsa (1691) i z powodzeniem prowadził walki z wrogim mu plemieniem Irokezów (1696). Odkrywcy ruszyli wzdłuż Wielkich Jezior i doliny Missisipi; do ujścia tej rzeki dotarł w 1682 René R. La Salle. Nazwę Kanada używano zamiennie z drugą Nowa Francja, którą obejmowano wszystkie posiadłości francuskie w Ameryce Północnej. Konflikt na tym terenie między Francją i Anglią znalazł odbicie w wojnach z Francuzami i Indianami. Pokój w Utrechcie (1713) przyznał Francji większą część Akadii, Nową Fundlandię i Zatokę Hudsona; reszta Nowej Francji została podbita przez Anglię i przyznana jej na mocy traktatu paryskiego w 1763. W trakcie i po wojnie amerykańskiej o niepodległość do Nowej Szkocji (dawniej Akadia, obecnie Ontario) przybyło ok. 40 tys. Lojalistów Zjednoczonego Imperium.

Champlain Samuel de (1567-1635), francuski badacz Kanady. W 1599 kierował hiszpańską wyprawą do Indii Zachodnich. Odbył następnie jedenaście podróży do Kanady, ale już w służbie francuskiej. Kontynuował badania J. Cartiera, odkrywcy Rzeki Św. Wawrzyńca. Zbadał wybrzeże Nowej Anglii, później założył osadę w miejscu, gdzie obecnie leży Quebec. Stanowiła ona bazę do jego badań wnętrza kraju; odkrył jezioro, które nazwał własnym nazwiskiem. Wierzył, że przez Wielkie Jeziora wiedzie droga do Oceanu Spokojnego, ale od dalszych poszukiwań odsunęły go obowiązki namiestnika kolonii francuskiej. W 1629, gdy Anglicy zajęli Quebec, Champlain dostał się do niewoli, w której spędził trzy lata. W 1633 powrócił z Kanady do Francji, ale niebawem wrócił do Quebeku, gdzie zmarł.

Quebec, miasto i prowincja w Kanadzie. Miasto założył w 1608 Samuel de Champlain na niedostępnym płaskowyżu; było stolicą Nowej Francji do 1759, kiedy zajęli je Anglicy. Gdy w 1763 przestała istnieć Nowa Francja, utworzono wówczas prowincję Quebec. Wydany przez rząd brytyjski Quebec Act (1774) rozciągnął jej granice aż po rzeki Ohio i Missisipi, gwarantował tolerancję religijną i utrzymanie francuskiego prawa cywilnego. W ten sposób rząd gwarantował sobie lojalność Quebecu podczas wojny amerykańskiej o niepodległość. Podjęta przez Amerykanów próba zajęcia miasta (1775-76) nie powiodła się. Prowincję podzielono w 1791 na dwie: Dolną Kanadę (dziś Quebec), o przewadze ludności francuskiej i Górną Kanadę (dziś Ontario), z ludnością anglosaską.

Nowa Francja, La Nouvelle France, nazwa nadana posiadłościom francuskim w Ameryce Północnej, które odkryto, zbadano i zasiedlono od XVI do XVIII w. Jej głównymi ośrodkami były: Quebec (założony w 1608) i Montreal (założony w 1642) nad Rzeką Św. Wawrzyńca. W 1712 Nowa Francja rozciągała się od Zatoki Św. Wawrzyńca aż za Jezioro Górne i obejmowała Nową Fundlandię, Akadię (Nowa Szkocja) i dolinę Missisipi aż do Zatoki Meksykańskiej. Zaczęła rozpadać się, gdy pokój w Utrechcie, zawarty w 1713, pozbawił Francję Akadii, Nowej Fundlandii i Zatoki Hudsona. Jako jednostka polityczna przestała istnieć w 1763, po podpisaniu przez Francję traktatu paryskiego. Luizjanę, ostatnią swoją kolonię na kontynencie północnoamerykańskim, Francja sprzedała w 1803 Stanom Zjednoczonym.

Nowa Francja stanowiąc zagrożenie dla angielskich kolonii na południu, będąc poważnym konkurentem w handlu futrami oraz rywalem do zajęcia ziem zachodnich, została wplątana we wojnę z Francuzami i Indianami. Zwycięstwo Wolfe'a na Plains of Abraham (1759) doprowadziło w 1763 do położenia kresu francuskiemu panowaniu w Kanadzie. Terytoria leżące na wschód od rzeki Ottawa i na północ od Rzeki Św. Wawrzyńca nosiły za władzy brytyjskiej nazwy - kolejno - Dolnej Kanady (1791), Kanady Wschodniej (1841), prowincji Quebec (1867) w składzie dominium Kanady.

Nowa Fundlandia, Newfoundland, wyspa na Oceanie Atlantyckim u wybrzeży Kanady, w Zatoce Św. Wawrzyńca. Zajął ją dla Anglii w 1497 John Cabot. Jej bogate ławice dorszy i głęboko wrzynające się w ląd zatoki szybko przyciągnęły europejskich rybaków. Humphrey Gilbert (1583) i lord Baltimore (1621) usiłowali ją skolonizować, lecz w 1650 było tu tylko 2 tys. osadników. Do wyspy pretensje zgłosiła Francja i Nowa Fundlandia kilkakrotnie przechodziła z rąk do rąk. Francja uznała brytyjskie zwierzchnictwo w pokoju zawartym w Utrechcie (1713). W 1728 Nowa Fundlandia otrzymała status kolonii. Kres pretensjom Francji do tej wyspy położył traktat paryski (1763), chociaż Francuzi zachowali pewne prawa dotyczące połowu ryb.

Nowa Szkocja, Nova Scotia, jedna z prowincji Kanady, leżąca na wschodnim wybrzeżu kraju, na półwyspie przylegającym do Nowego Brunszwiku. Pretensje do tego terytorium zgłosili w 1603 Francuzi i założona przez nich osada Port Royal stała się ośrodkiem kolonii nazwanej Akadia. Tym pretensjom przeciwstawili się Anglicy, którzy nadali półwyspowi w 1621 nazwę Nova Scotia i kilkakrotnie zbrojnie go najeżdżali (1613, 1654, 1690), a w 1710 zdobyli; w 1713 otrzymali tę ziemię na mocy traktatu w Utrechcie. Francuzi utrzymali leżącą tuż przy półwyspie wyspę Cape Breton i zbudowali na niej Louisburg, który Anglicy zdobyli w 1745, lecz zwrócili w 1748. Podczas wojny z Francuzami i Indianami Anglicy siłą przesiedlili na tereny swoich południowych kolonii ok. 6 tys. Akadyjczyków, z których część osiadła ostatecznie w Luizjanie, inni zaś powrócili po pewnym czasie do Akadii. Powtórne zdobycie przez Anglików Louisburga (1758) i traktat paryski (1763) zapewniły im posiadanie Nowej Szkocji. Zachęcano do zakładania osiedli; duża liczba lojalistów (Lojaliści Zjednoczonego Imperium) przybyła tutaj podczas wojny amerykańskiej o niepodległość.

Wojny z Francuzami i Indianami (1689-1763), konflikty angielsko-francuskie na terenie Ameryki Północnej, będące częścią międzynarodowej rywalizacji tych dwóch państw. Epizodami owej rywalizacji były: wojna króla Williama (1689-97), wojna królowej Anny (1702-13), wojna króla Jerzego (1744-48) i wojna z Francuzami i Indianami (1755-63). Ta ostatnia stanowiła amerykański rozdział wojny siedmioletniej. Po zawarciu sojuszu z Prusami Pitt Starszy był w stanie przeznaczyć większe środki na wojnę w Ameryce. Dowódca brytyjski, generał Braddock ruszył w 1755 z wojskiem do Ohio, lecz pod Fort Duquesne został rozbity. Inna armia pokonała Francuzów w bitwie przy Jeziorze Jerzego, ale nie wyciągnięto z tego korzyści. W latach 1756-57 Francuzi odnieśli kilka zwycięstw nad Brytyjczykami, osłabionymi tarciami pomiędzy nowym dowódcą, lordem Johnem Loudounem a koloniami Massachusetts i Wirginią. Jednakże w 1759, w bitwie na Plains of Abraham Wolfe pokonał Francuzów. Wkrótce poddał się Quebec, w następnym roku Montreal i niebawem cała Kanada dostała się w ręce Brytyjczyków. Traktat paryski (1763) przyznał Wielkiej Brytanii Kanadę i tę część Luizjany, która leży na wschód od Missisipi.

Króla Williama wojna (1689-97), pograniczna wojna, jaką w Ameryce Północnej prowadzili Anglicy z Francuzami, wspomagani przez swoich indiańskich sprzymierzeńców; była ona przeniesieniem na tereny kolonii tej wojny, jaką w Europie toczyła Liga augsburgska (Augsburg). Rozgrywała się głównie na dwóch teatrach działań; na północnym wybrzeżu Ameryki oraz w dolinach górnego biegu Hudsonu i górnego biegu Rzeki Św. Wawrzyńca. Wyprawa, która pod wodzą Sir Williama Phippsa wyruszyła w 1690 z Nowej Anglii złupiła Port Royal w Akadii, ale następna, zorganizowana przez kilka kolonii przeciwko Quebecowi i Montrealowi zakończyła się klęską. L. Frontenac organizował napady plemienia Abuski na angielskie posterunki w Maine i zniechęcał do dalszej walki Irokezów, stojących po stronie Anglików. Obu stronom brakowało środków, żeby prowadzić wojnę na szeroką skalę, na pomoc zaś Europy nie można było wtedy liczyć. Wojnę zakończył pokój w Rijswijk (1697) i zawieszenie broni zawarte w Maine (1699).

Frontenac Louis de Buade, hrabia de (1622-98), gubernator Nowej Francji (1672-82, 1689-98). Wyróżnił się w wojnie trzydziestoletniej. Podczas pierwszego urzędowania w Kanadzie wzmocnił obronność Nowej Francji, zachęcał do przedsiębrania nowych poszukiwań, lecz spór z Lavalem, biskupem Quebeku, doprowadził do jego odwołania. Powrócił do Kanady w 1689, odparł w 1690 ataki kolonistów z Nowej Anglii, skierowane przeciwko Quebekowi, i w 1696 narzucił Irokezom zwierzchnictwo francuskie.

Wolfe James (1727-59), generał brytyjski. Mając 32 lata, po siedemnastoletniej wyróżniającej się służbie wojskowej w Europie i w Szkocji, został w 1758 mianowany zastępcą Amhersta. W tym samym roku kierował lądowaniem wojska na Cape Breton Island, co zmusiło Louisburg do kapitulacji. W następnym roku jego nieoczekiwany, śmiały atak na Quebec i pokonanie Montcalma w bitwie na Plains of Abraham umożliwiły Wielkiej Brytanii opanowanie Kanady. Zwycięstwo odniósł dzięki stałemu szkoleniu swoich żołnierzy, co zwiększyło siłę ich ognia. Zginął w czasie tej bitwy kierując z frontu swoją armią.

Montcalm-Gozon Louis-Joseph, markiz de (1712-59), generał francuski. Walczył w Nadrenii, w Czechach i we Włoszech, w 1756 został mianowany dowódcą w Kanadzie podczas wojny z Francuzami i Indianami. Początkowo odniósł szereg zwycięstw: pod Fort Oswego (1756), Fort William Henry (1757) i Ticonderogą (1758). W 1759 zaskoczył go śmiały atak J. Wolfego na Quebec i poniósł klęskę na Plains of Abraham.

Plains of Abraham, bitwa (13 IX 1759). Płaskowyż górujący nad miastem Quebec, w Kanadzie, był sceną słynnej bitwy podczas wojny z Francuzami i Indianami. J. Wolfe przeprawił oddziały brytyjskie przez Rzekę Św. Wawrzyńca powyżej francuskiego fortu. Zwiódłszy wartowników, którzy byli przeświadczeni, że przechodzą oddziały francuskie, żołnierze brytyjscy wspięli się na spadziste wzniesienie. W bitwie, jaka się tu rozegrała, Wolfe rozbił francuski garnizon pod dowództwem L.-J. Montcalma. Obaj dowódcy zginęli, ale zwycięstwo Brytyjczyków położyło kres panowaniu Francuzów w Kanadzie.

Nowy Brunszwik, New Brunswick, prowincja we wschodniej Kanadzie, na południe od estuarium Rzeki Św. Wawrzyńca. Zatoka Fundy oddziela jego południowe wybrzeże od Nowej Szkocji, na zachodzie graniczy z Maine. W 1604 kolonizowany był przez Francuzów i tworzył część Akadii, w 1713 odstąpiono go Anglii. Jego lasy, poprzecinane licznymi rzekami, były bogate w zwierzęta futerkowe, na które polowali myśliwi i traperzy. Powstałe w latach 60. XVIII w. małe osady szkockie rozrosły się po przybyciu dużej liczby lojalistów (Lojaliści Zjednoczonego Imperium) podczas wojny amerykańskiej o niepodległość.

Louisburg, francuska forteca na południowym brzegu wyspy Cape Breton, w Kanadzie, zbudowana w 1720 po odstąpieniu Akadii (Nowa Szkocja). Ponieważ stanowiła zagrożenie dla żeglugi i rybaków z Nowej Anglii i Nowej Szkocji, zdobył ją W. Pepperell (1745) podczas wojny króla Jerzego. Ku oburzeniu kolonistów zwrócono ją Francji w 1748 w zamian za Madras. Ponownie zdobyli ją w 1758 J. Amherst i E. Boscawen, zanim J. Wolfe zaatakował Quebec.

Króla Jerzego wojna (1744-48), amerykańska część składowa austriackiej wojny sukcesyjnej. Połączone siły floty angielskiej i oddziałów Nowej Anglii, działające pod dowództwem Williama Pepperella, zdobyły w 1745 fortecę Louisburg, położoną na wyspie Cape Breton. Następną kampanię, skierowaną ku dolinie Rzeki Św. Wawrzyńca, przerwano. Forteca została zwrócona Francji w 1748 w zamian za Madras.

La Salle René Robert Cavalier, sieur de (1643-87), francuski badacz Ameryki Północnej. W 1666 udał się do Kanady i po zbadaniu Wielkich Jezior ruszył w 1682 z biegiem Missisipi docierając do jej ujścia; całą dolinę tej rzeki zajął w posiadanie króla Ludwika XIV i na jego cześć nazwał Luizjaną (Ludwik to po francusku Louis). Po powrocie do Paryża otrzymał w zarząd cały region między Jeziorem Michigan a Zatoką Meksykańską. Na Zatokę tę wpłynął z czterema okrętami, lecz nie mógł odnaleźć ujścia Missisipi. Zwolniwszy okręty wylądował na brzegu Teksasu i próbował odnaleźć drogę lądową do doliny Missisipi. Jego ludzie, zbuntowawszy się, zamordowali go. W dwanaście lat później Francuzi założyli w Luizjanie pierwszą osadę.

Wojna amerykańska o niepodległość, zwana także rewolucją amerykańską (1776-1783), prowadzona przeciwko brytyjskiemu panowaniu. Wywołał ją bunt kolonistów przeciwko brytyjskiej polityce handlowej i odsuwaniu Amerykanów od politycznych decyzji, mających wpływ na ich życie gospodarcze. Pierwsze zaburzenia, takie jak,,bostońskie picie herbaty'' (1773, Boston), rozwinęły się w 1775 w zbrojny opór (np. Lexington i Concord, Bunker Hill), a od Deklaracji Niepodległości (1776) w regularną wojnę. Brytyjczycy walczący 3000 mil od domu musieli przezwyciężać kłopoty związane z zaopatrzeniem, brakiem jednolitego dowództwa, ociężałą komunikacją i wrogością ludności cywilnej; brakowało im także doświadczenia w starciu z przeciwnikiem stosującym taktykę walki partyzanckiej. Amerykanie z kolei mieli mało wyszkolonych generałów i regularnego wojska, brakowało im floty wojennej, władza centralna nie była zdolna zapewnić armii odpowiednich funduszy i wyeliminować międzykolonialnych rywalizacji. Naturę wojny zmienił sojusz Amerykanów z Francją (1778). Jakkolwiek Francja udzieliła Ameryce bezpośrednio skromnej pomocy, to jednak sojusz ten zmusił Brytyjczyków do zwrócenia baczniejszej uwagi na rywalizację w Europie, w Ameryce Środkowej i w Indiach.

Rok 1778 wyznacza granicę między pierwszą i drugą fazą wojny. W pierwszej fazie, w której działania wojenne toczono na północy, Brytyjczycy zdobyli Nowy Jork (1776), ale ich kampania prowadzona w dolinie Hudsonu, mająca na celu odizolowanie Nowej Anglii, zakończyła się klęską pod Saratogą (1777); po zwycięstwie nad Brandywine Brytyjczycy zajęli Filadelfię (1777). W drugiej fazie uwaga Brytyjczyków przesunęła się na południe, gdzie można było liczyć na poparcie licznych tam lojalistów. Filadelfia została ewakuowana w 1778; Washington stanął obozem pod West Point zagrażając brytyjskiej kwaterze głównej w Nowym Jorku. Po zajęciu przez Clintona w 1780 Charlestonu, generał Cornwallis tak zawzięcie ścigał armię Południa pod wodzą Greene'a, że wyczerpał siły swoich żołnierzy i poddał się pod Yorktown, w Wirginii (październik 1781), kończąc właściwie działania wojenne. W 1783 zawarto pokój w Paryżu (paryski pokój).

Pomimo licznych zwycięstw Brytyjczycy nie zniszczyli ani armii Waszyngtona, ani Greene'a, nie złamali także woli walki Amerykanów. Uważa się, że sukces Ameryki miał wpływ na rewolucję francuskąr0031z (1789) i następne rewolucje w Europie i Ameryce Południowej.

Lojaliści Zjednoczonego Imperium, United Empire Loyalists, nazwa przyjęta przez ok. 50 tys. Amerykanów lojalnych wobec króla Jerzego III, którzy podczas wojny amerykańskiej o niepodległość wyemigrowali do Kanady. W 1784 ok. 35 tys. osiadło w Nowej Szkocji, ok. 10 tys. w dolinie górnego biegu Rzeki Św. Wawrzyńca i wokół Jeziora Ontario; tereny te nazwano w 1791 Kanadą Górną (później Ontario). Pochodzili głównie z Nowej Anglii i Nowego Jorku. Było wśród nich wielu wyróżniających się lojalistów, ale także tysiące farmerów i rzemieślników. Generalny gubernator wydał w 1789 zarządzenie zezwalające tym, którzy przybyli w 1783 oraz ich potomkom, dołączyć do swojego nazwiska litery „UE”, oznaczające „Unitet Empire Loyalists”; ci, którzy przybyli później nazywali się „późnymi lojalistami” (Late Loyalists). Te „oznaki honoru” wysoko sobie ceniono w XIX w.

Rewolucja francuska - XVIII wiek

Rewolucja we Francji trwała w latach 1789- 1799. Było to jedno z najbardziej doniosłych zjawisk w dziejach społeczno-politycznych Europy epoki nowożytnej. Jednocześnie uważa się ją za “rewolucję w czystej postaci”, czyli za wydarzenie bez dodatkowych elementów, np. religijnych, wyzwoleńczych.

U schyłku XVIII w. Francja była jednym z największych państw europejskich. Liczyła około 23 mln mieszkańców. Miała dobrze rozwinięty przemysł i handel, a jej władcy byli jednymi z pierwszych w Europie. Francję trapiły jednak problemy, które ostatecznie doprowadziły do rewolucji. Jej przyczyn należy szukać w przemianach, które dokonały się w społeczeństwie francuskim w XVII i XVIII w. Ukształtowało się w tym czasie silne, zamożne mieszczaństwo. Tymczasem we Francji przetrwały zasady organizacyjne społeczeństwa stanowego. Przewaga ekonomiczna mieszczaństwa była niwelowana przez uprzywilejowanie szlachty i duchowieństwa. Powodowało to niezadowolenie burżuazji pozbawionej praw politycznych i chłopów wyzyskiwanych przez feudałów. Jednocześnie Francja pozostawała nadal monarchią absolutną, rządzoną według wzorów stworzonych niegdyś przez Ludwika XIV. W latach siedemdziesiątych XVIII w. gospodarkę francuską ogarnęła stagnacja, która przerodziła się później w kryzys gospodarczy. Zaostrzył on i ujawnił konflikty społeczne. Na skutek nieurodzajów panowała drożyzna, niekorzystny układ handlowy z Anglią ułatwiał angielskim towarom konkurencję z wyrobami rodzimego przemysłu. Rosło niezadowolenie stanu trzeciego, który krytykował uprzywilejowanie szlachty i duchowieństwa, rozrzutność dworu, nieudolność rządów absolutnych i rosnący ucisk podatkowy. Ideały oświecenia rodzące się właśnie we Francji dostarczały argumentów niezadowolonemu stanowi trzeciemu i podpowiadały nowe rozwiązania. Przykładem, do którego chętnie się odwoływano był model angielski, zapewniający społeczeństwu wpływ na sprawowane rządy.

Król Francji Ludwik XVI odziedziczył po poprzedniku olbrzymi dług publiczny, a nieumiejętną polityką jeszcze powiększał deficyt państwowy. Jednym z jego źródeł były nieudane wojny, w tym przede wszystkim przegrana dla Francji wojna siedmioletnia. Aby mu zaradzić, zdecydował się w 1787 r. na zwołanie Zgromadzenia Notablów, czyli spotkania przedstawicieli stanów uprzywilejowanych. Odmówili oni jednak współudziału w finansowaniu deficytu państwowego, a nawet wykorzystali to spotkanie do skrytykowania rządów monarchy. Ludwik XVI - nie widząc innego wyjścia - zdecydował się na zwołanie Stanów Generalnych, po raz pierwszy od 1614 r. Była to reprezentacja trzech stanów: szlachty, duchowieństwa i tzw. stanu trzeciego (burżuazja, mieszczaństwo i chłopi). Król liczył na to, że przy ich pomocy uzyska społeczną akceptację dla nowych podatków. Zgromadzenie zostało uroczyście otworzone przez władcę 5 V 1789 r. Obrady miały się odbywać według dawnych zwyczajów (oddzielne obrady przedstawicieli poszczególnych stanów, głosowanie stanami, z których każdy miał jeden głos), ale przedstawiciele stanu trzeciego zażądali, aby obrady odbywały się wspólnie. Główną wśród nich rolę odgrywali delegaci bogatej burżuazji, dla której była to okazja do uzyskania wpływu na sprawowanie władzy. Ponieważ król się na to nie zgodził, przedstawiciele stanu trzeciego uznali się za jedyną reprezentację narodu, czyli Zgromadzenie Narodowe (Konstytuantę) i ogłosili, że nie rozejdą się dopóki nie uchwalą konstytucji. Król próbował pokrzyżować te zamiary (np. zamykając pod pozorem remontu salę obrad), ale mu się to nie udało. Na polecenie władcy w okolicach Paryża i Wersalu zostały skoncentrowane wojska. W tak napiętej atmosferze wiadomość, że wojska te szykują się do ataku na Paryż podziałała jak przysłowiowa iskra. W dniu 14 VII 1789 r. doszło do ulicznych rozruchów, podczas których tłum zdobył królewskie więzienie - Bastylię. Była ona symbolem władzy absolutnej. Jej zdobycie uważa się za początek rewolucji.

Wobec zaistniałej sytuacji król nie zdecydował się na użycie siły. Przybył do stolicy i zamanifestował swoją jedność z ludem, czego wyrazem była zgoda na przyłączenie koloru królewskiego - białego, do barw paryskich - niebieskiej i czerwonej. W ten sposób narodziły się francuskie barwy narodowe. Wydarzenia w Paryżu wywołały wrzenie na prowincji. Doszło tam do masowych wystąpień chłopskich (tzw. Wielka Trwoga) przeciw powinnościom feudalnym i świadczeniom na rzecz Kościoła. Pod wpływem tych wystąpień Konstytuanta w nocy z 4 na 5 VIII 1789 r. zniosła wszelkie przywileje stanowe. W dniu 26 sierpnia Konstytuanta uchwaliła Deklarację Praw Człowieka i Obywatela. Głosiła ona równość, wolność, braterstwo i likwidację ucisku, obalała ustrój stanowy. W toku prac Konstytuanty uchwalono szereg reform regulujących stosunki społeczne we Francji - między innymi skonfiskowano dobra kościelne, zlikwidowano cła wewnętrzne i ustrój cechowy. Ostatecznym celem istnienia Konstytuanty było uchwalenie konstytucji. Nastąpiło to 3 IX 1791 r. Konstytucja wprowadziła trójpodział władz. Władzę wykonawczą stanowiło Zgromadzenie Prawodawcze (Legislatywa) wybierane na dwa lata przez ludzi zamożnych (wprowadzony cenzus majątkowy). Władzę wykonawczą sprawował król, kierujący gabinetem ministrów odpowiedzialnych przed Zgromadzeniem. Król posiadał prawo veta zawieszającego wobec uchwał Zgromadzenia. Konstytucja gwarantowała burżuazji wpływ na rządy i możliwość nieskrępowanego rozwoju gospodarczego, pozostawiając instytucję króla i pomijając postulaty reszty obywateli. Konstytucja francuska z 1791 r. była odzwierciedleniem żądań burżuazji zmierzającej do zapewnienia sobie wpływu na politykę. Zdaniem polityków burżuazyjnych rewolucja została zakończona. Przekonanie to okazało się jednak złudzeniem.

Życie polityczne w czasach rewolucji było bardzo bogate. Ujawniły się rozmaite orientacje polityczne: od prawicy (zwolennicy monarchii), centrowe - bez określonego programu politycznego do lewicowych (żyrondyści - umiarkowani i jakobini - radykalni). Miejscem sporów politycznych był parlament, a zwolennicy orientacji grupowali się w klubach politycznych. Do najważniejszych należały: Stowarzyszenie Przyjaciół Praw Człowieka i Obywatela (tzw. kordelierzy) i Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji (jakobini). Ważną rolę odgrywały też salony polityczne, spośród których najbardziej znanym był salon pani Roland, gdzie zbierali się przywódcy stronnictwa żyrondystów. Życie polityczne toczyło się też na ulicach. Lud francuski, głównie paryski, był wrogo nastawiony, szczególnie wobec monarchy i otaczającego go dworu. Nastroje społeczne radykalizowały się także w związku z pogarszającą się sytuacją gospodarczą (drożyzna, braki w zaopatrzeniu). Przywódcy ludowi (sankiuloci) domagali się bezwzględnej rozprawy z przeciwnikami rewolucji, a przede wszystkim z królem.

Król tylko pozornie zaakceptował dokonujące się przemiany. W czerwcu 1791 r. podjął nieudaną próbę ucieczki z Paryża, by pozyskać ościennych monarchów do walki z rewolucją. W odpowiedzi lud paryski zgromadzony na Polu Marsowym zażądał obalenia monarchii - manifestację spacyfikowała Gwardia Narodowa. Ważnym problemem była sprawa wojny. Sąsiednie państwa, głównie Austria i Prusy z coraz większą dezaprobatą śledziły wydarzenia we Francji. Na ich terytoriach grupowała się coraz liczniejsza francuska kontrrewolucyjna emigracja polityczna. Do wojny parli sprawujący w tym czasie władzę żyrondyści, którzy chcieli odwrócić uwagę społeczeństwa od problemów wewnętrznych. Także monarcha wspierał tę ideę, licząc na to, że Francja poniesie klęskę i rewolucja upadnie. Przeciw wojnie byli jakobini, których przywódcy uważali, że państwo jest do wojny nie przygotowane. Ostatecznie jednak 20 IV 1792 r. wypowiedziano wojnę Austrii. Krok ten spotkał się początkowo z entuzjastycznym poparciem ludu, ale wkrótce okazało się, że armia francuska ponosiła liczne klęski. W dniu 10 VIII 1792 r. lud, posądzając króla o zdradę, zdobył jego siedzibę. Ludwik XVI schronił się pod opiekę parlamentu, który polecił go uwięzić. Niezdecydowana polityka Legislatywy w tych dramatycznych chwilach spowodowała, że zmuszono ją do ustąpienia. W sierpniu 1792 r. odbyły się nowe wybory, w wyniku których wybrano we Francji nowy parlament - Konwent Narodowy. Początkowo mieli w nim przewagę żyrondyści, ale wkrótce zdobyli ją jakobini. W dniu 22 IX 1792 r. Konwent ogłosił Francję republiką. Król został oskarżony o zamach na wolność ludu i skazany na karę śmierci. Zgilotynowano go 21 I 1793 r., a wkrótce po nim królową Marię Antoninę i wiele osób z dworu. Armia francuska zajęła w tym czasie Belgię i dotarła do Renu. Wyrazem ducha czasów rewolucji było wprowadzenie nowego kalendarza, którego momentem wyjściowym było ustanowienie republiki.

Wydarzenia te wywołały zaniepokojenie innych państw, które utworzyły koalicję antyfrancuską. W samej Francji szerzyły się spiski monarchistyczne, a w prowincji Wandei wybuchło powstanie, z którym wojska republikańskie, mimo wielkich wysiłków, nie potrafiły sobie poradzić. W kraju szalała drożyzna, lud głośno wyrażał niezadowolenie. Doszły do tego klęski wojenne. W tej sytuacji władzę przejęli jakobini, kierowani przez M. Robespierre'a. Powołali oni Komitet Ocalenia Publicznego i na początku czerwca ustanowili rewolucyjną dyktaturę, aresztując przywódców żyrondystów. Przewodniczącym Komitetu został G. Danton. 24 VI 1793 r. ogłosili nową konstytucję, o wiele bardziej demokratyczną od poprzedniej. Jednak ze względu na toczącą się wojnę, nie weszła ona w życie. Aby ukrócić spekulację, wprowadzono ceny maksymalne na żywność. Dla zdobycia poparcia ludności chłopskiej ułatwiono nabywanie przez chłopów ziemi skonfiskowanej emigrantom, arystokracji i duchowieństwu. Jakobini poczynili wielkie wysiłki w celu zmobilizowania społeczeństwa do walki. Zreorganizowano armię, opracowano nową taktykę walki. Od społeczeństwa wymagano czynnego manifestowania poparcia dla sprawy rewolucji. Zbrodnią była nie tylko wrogość, ale również obojętność wobec sprawy rewolucji. Dyktatura jakobinów to mroczny okres dziejów Francji. Jakobini metodami terroru starali się opanować sytuację, śmiercią karano wszystkich uznanych przez tzw. Trybunały Rewolucyjne za wrogów ludu, ustanowiono specjalne prawo o podejrzanych, za których uznano między innymi wszystkich księży, szlachtę i emigrantów. Komisarze republiki stosowali na prowincji szerokie represje wobec różnych osób, które jedynie podejrzewano o postawy niechętne wobec republiki. Konwent wydał dekret zakazujący oskarżonym posiadania obrońców. Stosowano tylko dwa wyroki: uniewinnienie lub karę śmierci, jednak pierwszy z nich zwykle się nie zdarzał. W czasie tzw. Wielkiego Terroru (od 10 VI do 27 VII 1794 r.) w samym Paryżu zgilotynowano 1376 osób. Na prowincji śmierć poniosły tysiące winnych i niewinnych. Okrucieństwa republiki wywoływały sprzeciw, jakobini utracili poparcie społeczeństwa. Baza polityczna ich rządów została przez nich samych zniszczona. Opozycja narodziła się w samym Konwencie, w szeregach jakobinów. Obawiali się oni nieobliczalnej polityki Robespierre'a, która musiała doprowadzić do klęski. Spiskowcy sami należeli do przywódców jakobinów i chcieli ochronić swoją władzę. Gdy Robespierre zapowiedział ujawnienie spisku wewnątrz Komitetu Ocalenia Publicznego i Konwentu, 27 VII 1794 r. (9 thermidora według nowego kalendarza republiki) został aresztowany wraz z najbliższymi współpracownikami i w dwa dni później stracony. W czasie trwających do 5 sierpnia represji zgilotynowano 104 przywódców jakobińskich oraz osobistych wrogów spiskowców. Autorów przewrotu od daty jego dokonania zaczęto nazywać termidorianami.

Upadek dyktatury jakobinów zakończył najbardziej dramatyczny okres rewolucji. Niektórzy historycy uważają, że był to koniec rewolucji w ogóle. W warstwie werbalnej rewolucja trwała nadal. Gazety pełne były rewolucyjnych frazesów, stosowano nadal kalendarz rewolucyjny, obowiązującym był nadal zwrot “obywatel”. Termidorianie byli wewnętrznie podzieleni, gdyż połączył ich jedynie strach przed terrorem. Upadek jakobinów spowodował także zmianę sytuacji ekonomicznej Francji. Szalała inflacja, lud głodował, a spekulanci gromadzili olbrzymie majątki. W 1795 r. uchwalona została nowa konstytucja (tzw. konstytucja roku III). Wprowadziła ona nowy ustrój polityczny. Na czele państwa stanął Dyrektoriat składający się z pięciu członków. Główną rolę odgrywał w nim P. Barras, jeden z termidorianów. Władza ustawodawcza została podzielona między Radę Pięciuset i Radę Starszych. Ta ostatnia wybierała Dyrektoriat. Zagwarantowano czynne prawo wyborcze wszystkim obywatelom, a bierne tylko właścicielom majątków. Konstytucja zapewniła władzę burżuazji, lecz masy ludowe były niezadowolone. Przyczyniły się do tego zwiększone obciążenia podatkowe oraz inflacja, której Dyrektoriatowi nie udało się opanować. Jedynym źródłem satysfakcji mogły być zwycięstwa odnoszone przez armię francuską. Szczególnie wyróżniał się dowodzący armią francuską we Włoszech generał Napoleon Bonaparte. Jego wielkie sukcesy dały Francji nie tylko zwycięski pokój z Austrią (Campo Formio - 1797 r.), ale również rozprzestrzeniły wpływy rewolucyjne na obszarze Włoch i Niemiec. Legenda Bonapartego oddziaływała na społeczeństwo francuskie. Widziano w nim zbawcę ojczyzny, mogącego wyciągnąć ją z bagna Dyrektoriatu. Napoleon Bonaparte nie zawiódł tych oczekiwań. W dniu 18 brumaire'a roku VIII, tj. 9 listopada 1799 r. dokonał zamachu stanu. Dyrektoriat został obalony, zastraszone obie izby ustawodawcze powierzyły władzę trzem konsulom. Pierwszym z nich był Bonaparte. Francja i Europa wkroczyła w nową epokę - napoleońską.

Francja Ludwika XIV.

W 1661 r. Ludwik XIV przejął całkowitą władzę we Francji. Odsunął od udziału w rządach arystokrację. Ustanowił i zmienił przepisy prawa, którym jednak nie podlegał, gdyż mawiał: „Państwo - to ja”. Ludwik odebrał parlamentowi paryskiemu prawo rejestrowania edyktów królewskich i każdego mógł osadzić w więzieniu na podstawie rozkazu zwanego „listem zamknięcia”. W 1685 r. wydał akt cofający Edykt nantejski. Spowodowało to opuszczenie Francji przez ok. 800 tys. hugenotów w ciągu 30 lat od jego wydania. Król, pomimo że sam podejmował decyzje, zasięgał opinii rad królewskich. Były to:

• Rada Finansowa,

• Rada Handlowa,

• Rada Stanu,

• Rada Najwyższa.

Kraj został podzielony na 31 intendentur. Intendenci byli urzędnikami królewskimi, którzy kontrolowali ściąganie podatków, nadzorowali policję i sądownictwo. Silna pozycja Francji w okresie rządów Ludwika XIV była związana z działalnością jego dwóch wielkich ministrów. Byli to: Jan Babtysta Colbert i Michel Louvois. J. B. Colbert był generalnym kontrolerem finansów. Wprowadził nowy system podatkowy, popierał te dziedziny, które produkowały na eksport. Olbrzymią rolę przywiązywał do wymiany handlowej. Jego nazwisko łączyło się z pojęciem merkantylizmu, czyli rozwoju związanego z dominacją wymiany handlowej. Minister wojny Michel Louvois utworzył regularną armię i przeprowadził szereg reform w wojsku. Zbudowana została flota wojenna, która liczyła 270 okrętów. Armia francuska w warunkach wojennych mogła osiągnąć 250 tys. żołnierzy. Ludwik XIV wzniósł nieopodal Paryża Wersal, pałac do którego przeniósł się z całym dworem. W 1666 r. założył Akademie Nauk. Ludwik XIV, którego określano mianem „Król-Słońce” i jego dwór, stali się dla innych europejskich dworów panujących wzorem do naśladowania.

Francja w okresie rządów osobistych Ludwika XV

Ludwik XV (1710-1774), podczas małoletności regencję sprawował Filip, książę Orlański, a po nim kardynał A. H. Fleury. Po śmierci kardynała w 1743 r. Ludwik zdecydował się sprawować rządy bez pierwszego ministra, lecz dowiódł, że był władcą słabym, który zmniejszył prestiż monarchy francuskiego zarówno w kraju, jak i za granicą.

Mając 15 lat poślubił Marię Leszczyńską, córkę króla Polski, i Francji włączyła się w wojnę o tron polski zdobywając 1766 r. księstwo Lotaryngii. Na arenie międzynarodowej Francja brała niemal nieustannie udział w wojnach. W sojuszu z Fryderykiem II Wielkim władcą Prus, walczyła w austriackiej wojnie sukcesyjnej aż do jej zakończenia traktatem w Akwizgranie. W wojnie siedmioletniej Francja i Austria walczyły przeciwko Prusom i Anglii, ale z małymi sukcesami. Na mocy traktatu paryskiego (1763) Francja utraciła większość swoich terytoriów zamorskich.

W polityce wewnętrznej wpływ na Ludwika wywierali kolejni faworyci i kochanki, wśród nich Madame Pompadour i Madame du Barry, na które król łożył pieniądze hojną ręką. Rozrzutność dworu i wysokie koszty wojen pochłonęły wszystkie zasoby Francji, a tymczasem wysiłki zmierzające do racjonalizacji podatków nie powiodły się. Parlament Paryża doprowadził w 1764 r. do kasaty zakonu jezuitów, lecz nie udało się dokończyć dzieła reform. Członków parlamentu skazano na banicję, wybrany zaś w 1771 r. nowy parlament był uległy woli króla. Za rządów tego władcy okres prosperity przeżywała arystokracja i bogata burżuazja, kraj natomiast znalazł się, przy końcu panowania Ludwika, na krawędzi bankructwa. Król nie potrafiąc rozwiązać swoich problemów finansowych pozostawił w spadku swojemu następcy, Ludwikowi XVI, niewypłacalny rząd.

Polityka zagraniczna „króla słońce”

Francja za panowania Ludwika XIV stała się mocarstwem europejskim. Monarcha dążył do zapewnienia państwu granic naturalnych. W tym celu dokonał zaboru Franche-Comte oraz część Flandrii. Aby poprawić bieg granicy wschodniej, od Rzeszy Niemieckiej odłączył Księstwo Dwu Mostów, Luksemburg, część Lotaryngii i Alzacji. Osadził na tronie hiszpańskim swego wnuka Filipa V w 1700 r. Filip potwierdził swe prawa dopiero w wyniku wojny sukcesyjnej (1701-1714). Zakończenie wojny sukcesyjnej oznaczało koniec francuskiej hegemonii w Europie Zachodniej, chociaż Francja jeszcze w ciągu XVIII w. cieszyła się wysokim prestiżem na arenie międzynarodowej.

Polityka zagraniczna kardynała Richelieu

Największą sprawą dla kardynała była równowaga sił między władcami europejskimi, która gwarantowała Europie funkcjonowanie systemu politycznego, ale i Kościołowi spełnienie jego misji. Z wyroku opatrzności królowi Francji została powierzona historyczna misja zapewnienia równowagi europejskiej, stania się arbitrem Europy i przeciwstawienia się hegemoni Habsburskiej.

Traktat westfaldzki i jego skutki

Wojnę trzydziestoletnią zakończył tzw. pokój westfaldzki z 1648 r. podpisany został wtedy dwa traktaty pokojowe w:

Munster - między Francją a cesarstwem,

Osnabruck - między Szwecją a Rzeszą Niemiecką.

Niderlandy w styczniu 1648 r. podpisały w Hadze traktat, w którym Hiszpania uznała ich niepodległość. Postanowienia pokoju westfaldzkiego:

• Francja uzyskała prawo do habsburskich posiadłości w Alzacji, 10 miast na prawym brzegu Renu oraz prawa do biskupstw: Metzu, Toul i Verdun,

• Szwecja uzyskała Pomorze Szczecińskie, wyspy Uznam i Rugię oraz potwierdzenie dawnych nabytków,

• Brandenburgia otrzymała wschodnią część Pomorza Zachodniego, biskupstwa: Kamień, Minden i Halberstadt oraz arcybiskupstwo w Magdeburgu,

• Została uznana niepodległość Szwajcarii i Niderlandów,

• Na terenie Rzeszy Niemieckiej:

1. wprowadzono wolność wyznania kalwińskiego, luterańskiego i katolickiego,

2. ogłoszono amnestię dla władców, którzy utracili księstwa podczas wojny,

3. kraje Rzeszy uzyskały prawo prowadzenia własnej polityki zagranicznej,

4. potwierdzenie zostały zasady pokoju w Augsburgu z 1555 r., które dotyczyły dóbr kościelnych wcześniej sekularyzowanych.

Polityka wewnętrzna Richelieu

Podwaliny pod monarchie absolutną we Francji zostały utworzone za rządów Ludwika XIII. Wiąże się to z rządami kardynała Armanda de Richelieu, który sprawował funkcję pierwszego ministra w latach 1624-1642. Dewizą działania kardynała było „wszystko musi być podporządkowane racji stanu”. Celem polityki wewnętrznej Richelieau było umocnienie władzy królewskiej przez ograniczenie wpływu arystokracji i hugenotów. W tym celu ograniczył prawa i przywileje arystokracji poprzez wprowadzenie zakazu pojedynków oraz pozbawił władzy stare instytucje stanowe. W miejsce rady królewskiej wprowadził rząd, który składał się z fachowców. Zburzył twierdzę hugenotów w La Rochelle. W 1629 r. wydał edykt łaski, w którym zapewnił im wolność wyznania. Dzięki dokonanej przez niego rozbudowie armii, Francja wyszła zwycięsko z wojny trzydziestoletniej.

Wojna trzydziestoletnia

Mianem wojny trzydziestoletniej określamy konflikt, jaki toczył się w latach 1618-1648, a w którym była zaangażowana duża grupa europejskich krajów katolickich, jak i protestanckich. Do przyczyn wojny możemy zaliczyć:

• sytuację w Rzeszy Niemieckiej, w której książęta rywalizowali o władzę z cesarzem,

• działania Habsburgów prowadzące do zjednoczenia Rzeszy w państwo z religią katolicką, jako panującą,

• sytuacja na Węgrzech i Czechach, które były rządzone przez Habsburgów (władcy ci łamali otrzymane przez protestantów prawa),

• ogólne rozbicie religijne w Europie w wyniku reformacji, powstanie dużej grupy państw czy księstw protestanckich,

• powołanie w 1608 r. do życia Unii Ewangelickiej, z elektorem Palatynatu - Fryderykiem V na czele, jako ugrupowania protestantów, popieranego przez Francję, Szwecję, Holandię i Danię,

• powołanie Ligi Katolickiej, popieranej przez Habsburgów i Hiszpanię w 1609 r., z księciem bawarskim Maksymilianem na czele.

Wojnę trzydziestoletnią dzieli się na IV okresy: czeski, duński, szwedzki i francuski.

Okres czeski 1618-1623.

Okres ten zaczął od tzw. defenestracji praskiej, która miała miejsce 23 maja 1618 r. Grupa protestanckiej szlachty czeskiej wyrzuciła przez okno zamku na Hradczanach w Pradze namiestników cesarza Macieja. Byli to Wilhelm Slavota i Jarosław Martinic. Dało to początek powstaniu w Czechach. Militarnego poparcia Czechom udzieliły Siedmiogród i księstwa śląskie. W 1619 r. stany czeskie zdetronizowały cesarza Ferdynanda II i ofiarowały koronę króla Fryderykowi V, palatynowi reńskiemu. W 1619 r. władca Siedmiogrodu Gabor Bethlen oblegał Wiedeń, a odstąpił od oblężenia na skutek interwencji lisowczyków, wysłanych przez króla Zygmunta III Wazę. W 1620 r. wojska cesarskie i bawarskie weszły do Czech. 8 listopada 1620 r. powstańcy czescy ponieśli klęskę w bitwie pod Białą Górą, a Fryderyk V uszedł do Palatynatu. Skutki tej porażki były tragiczne dla Czech, gdyż:

-zniesiono Królestwo Czeskie, które stało się prowincją cesarską,

-ludność Czech zmniejszyła się o 1 mln,

-doszło do masowych konfiskat majątków i emigracji protestantów z Czech,

-został zajęty Palatynat Reński przez wojska cesarskie.

Okres duński 1624-1629.

W 1625 r. na czele obozu protestanckiego stanął król Danii Chrystian V. W skład koalicji antycesarskiej wchodziły: Anglia, Francja, Niderlandy, do których przyłączyły się Siedmiogród, Palatynat Reński i Dolna Saksonia. Armie Ligi Katolickiej miały dwóch doskonałych dowódców: Alfreda von Wallensteina i Johanna Tilly. Liga wygrała bitwę pod Dessau (1626 r.), wkroczyła do Dolnej Saksonii (1620 r.), Holsztynu i Jutlandii (1627 r.). w 1629 r. król Chrystian V zdecydował się zawrzeć pokój w Lubece z cesarstwem. Dania odzyskała swe posiadłości w zamian za to, że nie będzie ingerować w wewnętrzne sprawy Rzeszy.

Okres szwedzki 1630-1634.

W owym czasie sojusz antyhabsburski obejmował Francję, Anglię, Dolną Saksonię, Brandenburgię, Niderlandy oraz Szwecję, która od 1631 r. stała na jego czele. Już w latach 1630-1631 Szwecja zajęła Pomorze Zachodnie i Meklemburgię. W 1631 r. król Szwecji Gustaw II Adolf pokonał wojska cesarskie w bitwie pod Breitenfeld oraz w 1632 r. pod Lutzen, gdzie poległ. Udział w wojnie trzydziestoletniej był elementem jego koncepcji opanowania przez Szwecję południowych wybrzeży Bałtyku. W 1633 r. do działania wojennych przyłączyła się Francja, która zajęła Lotaryngię i część Alzacji. Okres ten zakończył się w 1635 r. układem pokojowym między Dolną Saksonią a cesarzem Ferdynandem II.

Okres francuski 1635-1648.

W sojuszu antyhabsburskim wystąpiły: Francja, Szwecja, Niderlandy, Siedmiogród i Sabaudia. W 1636 r. wojska cesarskie zagroziły Paryżowi. W latach 1637-1640 nastąpiła zmiana na korzyść obozu protestanckiego. W 1638 r. Szwedzi wkroczyli do Czech, flota hiszpańska w 1639 r. została rozbita przez Holendrów, a w 1640 r. działania wojenne rozpoczął władca Siedmiogrodu - Rakoczy. Cesarz Ferdynand III w 1640 r. podjął decyzję o rozpoczęciu rozmów pokojowych. W latach 1642-1648 podczas trwania rozmów nadal toczyły się walki. Wojnę zakończył tzw. pokój westfaldzki z 1648 r. Podpisane zostały wtedy dwa traktaty pokojowe w:

Munster - między Francją a cesarstwem,

Osnabruck - między Szwecją a Rzeszą Niemiecką.

Niderlandy w styczniu 1648 r. podpisały w Hadze traktaty, w którym Hiszpania uznała ich niepodległość. Postanowienia pokoju westfaldzkiego:

• Francja uzyskała prawo do habsburskich posiadłości w Alzacji, 10 miast na prawym brzegu Renu oraz prawa do biskupstw: Metzu, Toul i Verdun,

• Szwecja uzyskała Pomorze Szczecińskie, wyspy Uznam i Rugię oraz potwierdzenie dawnych nabytków,

• Brandenburgia otrzymała wschodnią część Pomorza Zachodniego, biskupstwa: Kamień, Minden i Halberstadt oraz arcybiskupstwo w Magdeburgu,

• została uznana niepodległość Szwajcarii i Niderlandów,

• na terenie Rzeszy Niemieckiej:

1. wprowadzono wolność wyznania kalwińskiego, luterańskiego i katolickiego,

2. ogłoszono amnestię dla władców, którzy utracili księstwa podczas wojny,

3. kraje Rzeszy uzyskały prawo prowadzenie własnej polityki zagranicznej,

4. potwierdzone zostały zasady pokoju w Augsburgu z 1555 r., które dotyczyły dóbr kościelnych wcześniej sekularyzowanych.

Sytuacja wewnętrzna Francji za Ludwika XVI

Okres panowania króla Ludwika XVI (1774-1792) to lata chude dla gospodarki całej Francji. Królestwo nawiedziły klęski żywiołowe. Nieurodzaj w 1788 r., wreszcie surowa zima przełomu lat 1788-1789. Narastanie problemów gospodarczych przyspieszyła podatkowa polityka państwa. Potrzebowało ono coraz więcej pieniędzy na utrzymanie armii, floty i dyplomacji, na cele publiczne i utrzymanie dworu. Rósł dług skarbu, który bezskutecznie starali się zmniejszyć kolejni ministrowie finansów: Anne Robert Turgot (wym.: tirgo), Jacques Necker, Charles Calonne (wym.: kalon). Fatalny stan finansów przypisywano powszechnie rozrzutności dworu królewskiego, w szczególności Marii Antoninie. Ograniczenie wydatków na dwór nie uratowałoby jednak państwo przed bankructwem. Francji, która była krajem wystarczająco bogatym, aby pokryć wydatki rządowe, potrzebna była raczej gruntowna reforma gospodarcza. Ta zaś - jak się miało okazać - nie była możliwa bez zmiany społecznego i politycznego ustroju królestwa.

Najwybitniejszy spośród królewskich ministrów, zdymisjonowany jeszcze w 1776 r. baron Turgot, pozostawił po sobie program, którego istotę stanowiło złamanie przywilejów podatkowych klasy feudalnej. Podatkiem, uzależnionym od dochodów, objęte miało być całe społeczeństwo. O niezbędną ofiarę bogatych na rzecz całości apelował również minister Calonne. Apel nie przyniósł spodziewanej reakcji. Zwyciężyły zarówno nieufność wobec rządu, jak i niechęć uprzywilejowanych do wyrzeczeń. We Francji bowiem na kryzys gospodarczy nałożył się o wiele jeszcze groźniejszy kryzys społeczny i moralny.

Kryzys ten sięgał od podstaw feudalnej drabiny po jej wierzchołek. W absolutystycznym systemie wiele zależało od monarchy, od jego umiejętności i cech osobistych. Tymczasem Ludwik XVI był człowiekiem niezdecydowanym i intelektualnie ograniczonym. Podejmowanym przez niego działania okazywały się zbyt nieśmiałe, niekonsekwentne, zawsze też spóźnione. Król obawiał się, aby reformy nie naruszyły podstaw istniejącego ustroju.

Ludwik XVI zdecydował się w 1787 r. na zwołanie wybranego przez siebie Zgromadzenia Notabli, które miało pomóc mu w załataniu dziury w budżecie. Jednak odmówiło uchwalenia nowych podatków. W tej sytuacji Ludwik XVI zapowiedział zwołanie reprezentacji wszystkich warstw społecznych, czyli Stanów Generalnych, czego monarchowie francuscy nie czynili od roku 1614.

17 czerwca 1789 r. reprezentanci stanu trzeciego ogłosili się w Wersalu jedynym legalnym przedstawicielem Francuzów - Zgromadzeniem Narodowym. Na wieść o tym Ludwik XVI wydał zakaz prowadzenia dalszych obrad. Jednocześnie na ulicach Paryża i innych miast francuskich doszło do gwałtownych zamieszek. 14 lipca 1789 r. tłumy mieszkańców stolicy Francji, zaatakowały Bastylię, którą doszczętnie zburzyły. Przerażony król wstrzymał się od jakichkolwiek działań. 26 sierpnia 1789 r., kiedy Ludwik XVI odmówił podpisania uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe demokratycznej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, kilkudziesięciotysięczny tłum ruszył na Wersal, grożąc samosądem królewskiej parze. W dodatku do przywódców rewolucji doszła wieść, że królowa Maria Antonina zamierzała zabiegać u swego brata, cesarza Austrii, Józefa II o zbrojną interwencję w celu zdławienia rewolucji. Tylko zdecydowana postawa La Fayett'a i posłuszeństwo Gwardii narodowej uratowały oboje monarchów. Przerażony Ludwik XVI pozornie zgodził się na ustępstwa, czego symbolem stanowiło przypięcie sobie trójkolorowej kokardy w barwach rewolucji: czerwona i niebieska

były kolorami Paryża, biały zaś - królewskim kolorem Burbonów. Również w sierpniu Zgromadzenie Narodowe uchwaliło kilka ustaw likwidujących podstawy dotychczasowego systemu feudalnego, jak zniesienie pańszczyzny czy szlacheckich sądów nad poddanymi. Najważniejszym aktem prawnym w pierwszym okresie rewolucji była Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, która stwierdzała, że tylko naród jest źródłem władzy, a państwo winno zabezpieczać naturalne prawa człowieka, w tym podstawowe, jakim jest wolność. Król, chcąc nie chcąc, akceptował wszystkie akty prawne Zgromadzenia Narodowego, bo chociaż oficjalnie był monarchą konstytucyjnym, w rzeczywistości jego status przypominał bardziej pozycję więźnia.

Pierwsze ustawy o charakterze konstytucyjnym wprowadzały powszechną równość wobec prawa, ale nie nadawały równych praw wszystkim obywatelom. Spośród 7 milionów dorosłych obywateli Francji, tylko 3 miliony, płacących podatki, uzyskało czynne i bierne prawo wyborcze. Można więc powiedzieć, że prawdziwymi zwycięzcami w pierwszym okresie rewolucji okazali się zamożni przedstawiciele burżuazji. W listopadzie 1789 r. z racji katastrofalnego stanu kasy państwowej skonfiskowane zostały wszystkie dobra kościelne, a księża stali się urzędnikami pobierającymi niewielkie pensje z kasy państwowej. Zostali ponadto zobowiązani do składania przysięgi na dotyczące statusu duchowieństwa ustawy cywilne, a w wypadku odmowy byli pozbawieni przysługujących im uprawnień. Biskupi mieli być wybierani, a nie jak dotąd mianowani przez papieża. Jednocześnie bogata część burżuazji, zazdrośnie strzegąc uprzywilejowanej pozycji, doprowadziła w czerwcu 1791 r. do uchwalenia zakazu zrzeszania się pracowników najemnych w jakikolwiek stowarzyszenia zawodowe, jak również podejmowania akcji strajkowych wobec pracodawców. Stronnictwa w Zgromadzeniu Narodowym spierały się o kształt ustrojowy państwa, co nie zmieniło tragicznego położenia „głodnej” większości Francuzów pozbawionych pełni praw politycznych. Hasło „Wolność, równość, braterstwo” pozostało jedynie fasadą rewolucji. Najaktywniejsze było Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji, zwane popularnie Klubem Jakobinów. Na jego czele niemal od samego początku stał młody adwokat Maximilian de Robespierre. Większość członków tego zgromadzenia optowała za rozszerzeniem praw na ogół społeczeństwa i przekształceniem Francji z monarchii konstytucyjnej w republikę. Część jednak, nie godząc się na tak radykalne zmiany ustrojowe, porzuciła jakobinów i utworzyła własne stronnictwo zwane Klubem Feliantów. Zwolenikami feliantów była postępowa szlachta, a w gronie ich przywódców znaleźli się: markiz La Fayette i późniejszy minister spraw zagranicznych Francji, niedawny biskup, książę Charles Maurice de Talleyrand-Perigord. Z jakobinami blisko współpracował trzeci z rewolucyjnych klubów, kordelirzy. Pomiędzy deputowanymi klubów dochodziło do ostrych sporów, które koncentrowały się przede wszystkim wokół metod dalszego postępowania z rodziną królewską i obsady urzędów.

W połowie 1791 r. król zdecydował się na szalony plan ucieczki z Francji do habsburskich Niderlandów, by poprosić szwagra Leopolda II, o interwencję wojskową. Nigdy tam nie dotarł. Rozpoznany po drodze przez zwykłego poczmistrza, został aresztowany wraz z całą rodziną w Varennes i szybko odesłany do Paryża. Natychmiast podniosły się głosy, żądające bezzwłocznej likwidacji monarchii. W Zgromadzeniu Prawodawczym przewagę zdobyli skrajni radykałowie - żyrondyści. Krol zdecydował się wówczas, to znaczy we wrześniu 1791 r., na podpisanie pierwszej pełnej konstytucji francuskiej. Choć ta ustawa zasadnicza w istotny sposób ograniczała kompetencje monarchy, nadal pozostawiła mu pewne dość istotne uprawnienia, jak choćby powołanie i odwołanie rządu czy możliwość odraczania uchwał parlamentu. Nominalnie król decydował także o polityce zagranicznej i był naczelnym dowódcą armii. Dla monarchów europejskich ta sytuacja okazała się nie do przyjęcia, groziła bowiem rozprzestrzenianiem się niebezpiecznych idei poza granicami Francji. Jeszcze w sierpniu 1791 r. król pruski Fryderyk Wilhelm II i cesarz Austrii Leopold II oficjalnie potępili rewolucję francuską. Dopiero jednak kiedy na tronie w Wiedniu zasiadł w marcu 1792 r. nowy cesarz, Franciszek II, groźba wojny stała się realna. Władca ów chorobliwie nienawidził rewolucji, nie przepadał również także nie było woli do zachowania pokoju. Żyrondyści liczyli „eksport” rewolucji do innych państw Europy, król zaś po cichu wierzył, że klęska Francji w wojnie z koalicją europejską przywróci mu dawną pozycję. W kwietniu 1792 r. Zgromadzenie Prawodawcze wypowiedziało wojnę Austrii, a w lipcu Francja znalazła się także w stanie wojny z Prusami. W Paryżu zradykalizowani drobni kupcy i rzemieślnicy - sankiloci rozpędzili w sierpniu 1792 r. radę miejską Paryża, a na jej miejsce powołali rewolucyjną Komunę Paryża, która stała się faktycznym rządem Francji. Niemal natychmiast sankiloci znaleźli się pod wpływem najbardziej radykalnych działaczy jakobinów i kordelierów, jak Jean Paul Marat czy Georges Danton. 10 sierpnia sankiloci przypuścili szturm na pałac królewski, wymordowali większość stawiających opór gwardzistów i aresztowali Ludwika XVI wraz z rodziną. W prasie pojawiły się zajadłe ataki na wszystko, co przypominało instytucję monarchii. Artykuły Marata doprowadziły do wybuchu terroru, w wyniku którego doszło w Paryżu i na prowincji do okrutnej rzezi wielu ludzi podejrzanych o wrogość do rewolucji. W zaistniałej sytuacji Zgromadzenie Prawodawcze postanowiło się rozwiązać. Naprędce rozpisane zostały wybory i wnowym parlamencie zwanym Konwentem Narodowym decydujący głos zdobyli radykalni jakobini z Robespierre'em, Dantem i Antoine'em Louisem de Saint-Justem. 21 września 1792 r. Konwent Narodowy zniósł monarchię, a dzień później uchwalił powołanie republiki, uznając datę 22 września za początek pierwszego roku nowej ery.

Początkowy układ sił w nowym parlamencie nie zwiastował nadchodzącego okresu straszliwego terroru. Jakobini utworzyli wprawdzie rząd z Dantem na czele, ale nie mieli jeszcze zdecydowanej, liczebnej przewagi wśród deputowanych. Byli agresywni i każdy głos przeciwko projektom ich ustaw uważali za zdradę interesów rewolucji. Od listopada 1792 r. pod naciskiem głosów jakobinów powołano komisję prawną Konwentu, która rozpoczęła śledztwo przeciwko Ludwikowi XVI, nazywanym po zniesieniu monarchii „obywatelem Ludwikiem Kapetem”. To ironiczne nawiązanie do nazwiska pierwszej dynastii francuskiej miało symbolizować, że na Ludwiku kończy się jakakolwiek monarchia we Francji. Los króla i jego rodziny, uwięzionych w dawnym opactwie Temple, godny był pożałowania, choć nie beznadziejny. Publicznie królewskiej głowy domagali się tylko niektórzy jakobini, z Robespierre'em i Saint-Justem na czele. Żyrondyści byli przeciwni egzekucji Ludwika, obawiając się trudnych do przewidzenia reperkusji na arenie międzynarodowej. Podobnego zdania była większość deputowanych z „niezdecydowanego” centrum, nazywanego pogardliwie „bagnem”. Dopiero gdy w listopadzie 1792 r. komisja śledcza natrafiła w pałacu Tuileries na kompromitującą Ludwika korespondencję, konwent ogromną większością głosów uznał go za winnego zdrady. Po burzliwym jawnym głosowaniu przewagą zaledwie kilku głosów Ludwik XVI został skazany na śmierć na gilotynie. Publiczna egzekucja odbyła się 21 stycznia 1793 r. na placu Rewolucji w Paryżu.

Polityka Francji wobec spraw polskich w I połowie XVIII wieku

Podczas rządów pierwszego ministra (1723-1726) księcia Ludwika Henryka XV z Marią Leszczyńską. Młody król osiągnął „wiek sprawny” (15 lat), a jeszcze regent, aby oddalić moment utrwalenia losu dynastii zaręczył go z kilkuletnią infantką hiszpańską. Burbon zerwał zaręczyny i ożenił Ludwika z dojrzałą kobietą, córką wygnanego z Polski króla Stanisława. W skojarzeniu małżeństwa grały role głównie zwrócenia ku Polsce myśl dynastyczna. Poza delfinem miała się urodzić z tego związki długotrwała polska polityka Ludwika XV tzw. „sekret króla”.

Francja chciała mieć swojego króla na tronie polskim. Od tego momentu aż do śmierci Augusta II dyplomacja francuska przez 8 lat działała na rzecz powrotu Leszczyńskiego na polski tron.

Nowa koncepcja wschodniej polityki Francji mówiła, że Szwecja, Polska i Turcja miały pod francuską egidą stanowić Barierę wschodnią, rozdzielającą terytorialnie dwa cesarstwa i stającą na przeszkodzie austriacko-rosyjskiej hegemonii w Europie Wschodniej. Po śmierci Augusta II otworzyły sukcesję na polskim tronie. Konflikt między Francją a Austrią stał się nieunikniony. Ambasador Francji w Polsce Monti odniósł duży sukces. Skutecznie przeciwdziałał umocnieniu się Sasów. Dla sprawy Leszczyńskich Francja pozyskała Potockich i Czartoryskich. Interreksem został zwolennik Leszczyńskiego prymas Teodor Potocki, który ogłosił wykluczenie cudzoziemców na tron. Rosja i Austria chciały wprowadzić na tron elektora saskiego Fryderyka Augusta. 12 września 1733 r. Leszczyński został obwołany królem większością głosów, ale wieść o zbliżeniu się wojsk rosyjskich skłoniła część wyborców do opuszczenia pola elekcyjnego. 5 października 1733 r. obwołali oni królem elektora saskiego, który przyjął imię August III.

Leszczyński wycofał się do Gdańska, gdzie oczekiwał na francuskie posiłki. August III koronował się na Wawelu 917 I 1734 r.). Francja przysłała niewielką ekspedycje morską. Nie pomogło to bo w czerwcu 1734 r. Gdańsk skapitulował, a Leszczyńskiemu udało się uciec.

Wystąpienie Austrii przeciwko Leszczyńskiemu dostarczyło Francji pretekstu, aby wypowiedzieć cesarzowi wojnę (10 X 1733). Francuzi zajęli Lombardię, Mediolan, a sojusznik Hiszpania Sycylie i Neapol. Austria rozgoryczona neutralnością Anglii rozpoczęła pertraktacje z Francją. Francja i Anglia podpisały w Wiedniu przymierze pokojowe (5 X 1735 ). Na mocy, którego Leszczyński miał zostać tytularnym królem Polski, a w zamian za utracone królestwo, miał otrzymać Księstwo Lotaryngii, które po jego śmierci miało przejść na Marię jak jej spóźniony posag, a więc zostać włączone do Francji.

Francja pod rządami kardynała Mazariniego

Politykę Richelieu kontynuował godny następca na stanowisku pierwszego ministra, Włoch z pochodzenia, kardynał Jules Mazarin (Julius Mazarini). Zręczny dyplomata, który doprowadził do zwycięskiego końca wojny z Hiszpanią (1658), stanął wobec najgroźniejszego w XVII w. wewnętrznego kryzysu we Francji. Niezadowolenie społeczne z polityki podatkowej rządu, opozycja szlachty wobec absolutystycznych ambicji obu kardynałów zaowocowały szeregiem buntów. Najpoważniejszy z nich w latach 1648-1653 objął uprzywilejowane grupy, które pociągnęły za sobą warstwy niższe. Tzw. fronda stanowiła zarazem ostatnią już próbę oporu przeciw rządom absolutnym. Hasło do rewolty rzucił parlament paryski, instytucja sądowa, do której zadań należała m.in. rejestracja edyktów królewskich i rozporządzeń rządu. Parlament paryski nie tylko że nie przyjął nowych rozporządzeń podatkowych kardynała Mazarina, lecz odpowiedział długim memoriałem, w którym domagał się poważnych zmian ustrojowych we Francji.

Sformułowane przez opozycję żądania godziły w takie filary absolutyzmu, jak nakładanie podatków bez aprobaty parlamentu paryskiego, działalność intendentów królewskich, aresztowania poddanych bez wyroku sądowego. W świetle tych postulatów aresztowanie na rozkaz Mazarina jednego z przywódców opozycji było jawnym wyzwaniem, które też opozycja podjęła. W sierpniu 1648 r. lud Paryża chwycił za broń i zamknął ulic miast barykadami. Parlament paryski przyznał sobie kompetencje przedstawicielstwa stanowego, tj. Stanów Generalnych, nie zwoływanych we Francji od 1614 r.

Fronda paryska zbiegła się z wojną domową w Anglii i straceniem Karola I Stuarta, króla Anglii. Przykład Anglików, którzy ustanowili w swym kraju republikę, mógł być zaraźliwy. Przestraszyło to parlament i szlachecką część opozycji. Parlament paryski skapitulował wobec żądań dworu (marzec 1649), ale wówczas hasło rewolty podjęła arystokracja. Tzw. fronda książąt, długotrwała i krwawa (rzeź urzędników miejskich w Paryżu, dokonana przez lud), zmusiła Mazarina do ucieczki z Francji. Dwór wraz z królową i młodocianym królem, Ludwikiem XIV, już wcześniej ewakuował się z Paryża. Mazarin nie poddał się jednak i zza granicy kierował nieprzerwanie walką z rebelią książąt.

Konflikty w łonie arystokracji, a zwłaszcza niepohamowane ambicje zwycięskiego wodza z czasów wojny trzydziestoletniej, księcia Conde (Kondeusza), ułatwiły kardynałowi zadanie. Wkrótce rozbity wewnętrznie obóz frondy poniósł klęskę i za cenę prestiżowych korzyści pogodził się z rządem.

1

15

---