Poezja religijna wojenna i powojenna
Charakterystyczny jest w tym okresie motyw krzyża i motywy maryjne. Krzyż jest nie tylko symbolem męczeństwa i cierpienia. Staje się naczelnym elementem wojennego krajobrazu, ma podkreślać męczeństwo narodu jako ofiary potężnych prześladowców. Krzyż dawał na- rodowi poczucie sily, pełnił funkcję integracyjną wspólnoty, symbolizował wyzwolenie. Twórców poezji religijnej inspirowała tez Modlitwa Pańska, która stała się uniwersalnym sposobem wyrażania wiary i czci składanej Bogu a także próśb o wyzwolenie ojczyzny. W parafrazach odlitwy pańskiej pojawiają się wątki mesjanistyczne. Do najbardziej utalen- towanych poetów II wojny należy oczywiście K. K. Baczyński, który również podejmował motywy religijne w swojej poezji, np. w wierszu Modlitwa do Bogarodzicy:
Któraś wiodła jak bór pomruków
Ducha ziemi tej skutego w zbroi szereg,
Prowadź nocne drogi jego wnuków,
Byśmy milcząc umieli umierać
Najbardziej przejmujące są 3. i ostatnia strofa:
Która ziemi się uczyłaś przy Bogu,
W której ziemia jak niebo się stala,
Daj nam z ognia twego pas i ostrogi,
Ale włóż je na człowiecze ciała.
Która jesteś jak nad czarnym lasem
Blask - pogody słonecznej kościół
Nagnij pochmurną broń naszą,
Gdy zaczniemy walczyć miłością.
Lektura wierszy poświęconych NMP utwierdza w przekonaniu, że istnieje kontynuacja motywów: macierzyństwa, stabat mater oraz królowej, a zmiany dokonują się w zakresie stylistyki, metaforyki, obrazowania, zasad konstytuowania świata poetyckiego oraz motywacji ludzkich losów.
Cykl Ewy Szelburg-Zarembiny Matka i Syn powstał pod wpływem przeżycia zasygna- lizowanego w dedykacji ” Pamięci dziecka zamordowanego w dniu 9 IX 1939 we Lwowie przy ulicy Sykstuskiej podczas hitlerowskiego nalotu. Osią konstrukcji jest analogia między życiem Matki boskiej i życiem każdej ziemskiej matki. Wykorzystane zostały Tajemnice Różańca św., Boże Narodzenie i Stacje Drogi Krzyżowej oraz inne wydarzenia z Ewangelii. Pojawia się motyw błogosławionej winy- paradoks boleści i radości macierzyństwa Matki bożej.
„Żeby nie ludzie, nie grzeszni
nic by nie zaszło w niebie
nie poczęłabym nie urodziłabym Ciebie
I nie poznałabym, co to matczyna radość i ból.
Powojenna poezja maryjna przepełniona jest modlitwą sprowadzającą się najczęściej do wyliczenia potrzeb i niedogodności życia. Diagnoza wynikająca z ekspozycji wad nie może być optymistyczna, więc pozostaje tylko nadzieja i wiara. Ówczesne wiersze o tematyce maryjnej są przeniknięte nie tylko ogólną problematyką współczesną w aspektach globalnym, narodowym, społecznym, moralnym i psychologicznym. W poezji tej dokonuje się proces przewartościowania wyobrażeń o człowieku, chęć przybliżenia go do świętości lub przynajmniej wskazywania drogi ku niej. Przekaz poetycki w zależności od talentu twórcy grzeszy patosem i sztampą albo jest zapisem oryginalnych osobistych refleksji. Do tej drugiej grupy zalicza się Stanisław Grochowiak niebywale pomysłowo nawiązujący do baroku. Jego wiersz Modlitwa utrzymany jest w charakterystycznej dla niego poetyce naturalizmu i autoironii. W jej końcowym fragmencie zawarta jest inwokacja do poetyckiej muzy:
Matko Boska mądra taka
Żeś jak ogród z plonem łask
Rzuć najmniejszy choćby blask
W ciemne wiersze Grochowiaka
W drugim dziesięcioleciu XX wieku zrodził się nurt filozofii chrześcijańskiej - personalizm. Stał się on inspiracją dla wielu artystów, podobnie jak egzystencjalizm chrześcijański Karla Jaspersa. Kilku wybitnych poetów XX wieku fundamentem swojej twórczości uczyniło doświadczenie wiary. Należy do nich ks. Jan Twardowski, Anna Kamieńska, ks. Janusz St. Pasierb, Jerzy Liebert.
Poezja ks. Twardowskiego pozostawała odległa od tradycji liryki religijnej, inność przejawiała się też w zaprzeczaniu konwencjom wysłowienia uduchowionego. Stanowiła przede wszystkim poetycką wypowiedź kapłana, który pełni swą służbę pośród bliźnich.
Zarówno w poezji St. Pasierba jak i J. Twardowskiego wiele jest motywów biblijnych, to koncepcja Boga i wizja świata obu poetów różnią się. Księdza Twardowskiego można nazwać św. Franciszkiem poezji polskiej, dla którego ispiracją stała się przyroda i kontakt z dziećmi. Natomiast Jusz Pasierb to bardziej poeta doctus nieustannie odwołujący się do Biblii. Najważniejsza jest dla niego tradycja biblijna i antyczna.
W poezji polskiej często wadzono się z Bogiem o los narodu, sens cierpienia, bezsens zła, a w wierszach Jana Twardowskiego zamiast zwady można odnaleźć strach, że Bóg jest tak niepojęty, że niepojęta musi być też Jego miłość. Wszystko zrozumiemy dopiero po śmierci, zasłonę zerwie Sąd Ostateczny, ale wtedy życie będzie poza nami i nie da się już życiem doświadczyć prawdziwego obcowania z Bogiem, ludzkim uczuciem doznać miłości boskiej. Pozostaje jednak nadzieja i ufność. Właśnie w poezji ks. Twardowskiego modlitwa zawsze jest wyrazem ufności i osobistego indywidualnego przeżywania wiary, wolnego od utartych formuł. Są to wyznania bezpośrednie i niezwykle oryginalne, pełne błyskotliwej prostoty i humoru, np. w Modlitwie
Modlę się Panie żebym nie zasłaniał
Był byle jaki ale przeźroczysty
Żebyś widział przeze mnie kaczkę z płaskim nosem
Innym oryginalnym poetycko przykładem jest wiersz „Mała litania”:
Święty Florianie od pożaru
Święty Tadeuszu od burzy
Święta Agnieszko od tego co najprościej
Ocal jak szafirek co s ię pojawia w kwietniu
Przyjaźń w miłości
Bo wierna i nie dostaje bzika
Jedną z najbardziej zaskakujących modlitw wśród wierszy J. Twardowskiego jest Modlitwa o bezsenność:
Nie zasługuję na noc spokojną
Na kapelę świerszczy smutną pogodną
Na fotografię z żabą przystojną
Znów wojny przesuwa się cień
Panie nie jestem godzien by uśpił mnie sen.
Poezja ks. Twardowskiego jest też ciekawa z filozoficznego punktu widzenia, bo przedstawia paradoksalne wymiary wiary i miłości.
Zarówno u S. Pasierba jak i J. Twardowskiego wyraźny jest nacisk na inne niż rozumowe poznawanie Boga, wypływa ono z postawy dzicięctwa bożego- niezwyklej pokory i akceptowania Boga w całej Jego niepojetej Osobie, jak np. w wierszu J. T:
Jaka to radosć pokochac Ciebie od pierwszego spojrzenia bez dowodu na Twe istnienie
Bez sprawdzania papierów”
W wierszach obu poetów można też odnaleźć oryginalne formy dziękowania Bogu, np. w wierszu S. Pasierba:
Dziękuję Ci, że miałeś ręce, nogi i ciało
Że przyjaźniłeś się z grzeszną Magdaleną
Że wyrzuciłeś na zbitą głowę kupców ze świątyni
Że nie byłeś obojętną liczbą doskonałą.
Z trzech cnót, nadziei, wiary i miłości dla J. Twardowskiego najważniejsza wydaje się być nadzieja. Podobnie jest w poetyckiej twórczości Anny Kamieńskiej, z którą zresztą był zaprzyjaźniony. Wiersze z późnych tomików poetki i Notatnik sa świadectwem nawrócenia w jej życiu. Najbardziej charakterystyczne dla autorki motywy religijne to motyw Hioba i krzyża, zmartwychwastynia. Pojawia się także kwestia obecności Boga w codziennym życiu człowieka.
Jesteś osobny /ale mieszkasz we mnie
Czym jest rozłąka
czy nic może dzielić
Co boskie /schodzi do człowieka
co ludzkie / rzuca na kolana
Motyw krzyża często towarzyszy zarówno refleksji wokół indywidualnego przeżywania wiary jak i filozoficznych uogólnień:
Przyśnił mi się krzyż
którego jedno ramię było krótkie
a drugie nieskończenie długie
Niektórzy mówią /że to jest łatwe
Problemy są już za nas rozstrzygnięte
brzemię jest lekkie i wszelka łza
będzie otarta /wystarczy /przeżyć życie
Ciekawie ujety został przez poetkę temat osobitej wiary w wierszu „Niewiara”:
Tak / Nawet kiedy nie wierzę
Jest we mnie miejsce dla niewiary niedostępne
Skrawek dziekiej łaski
Rezerwatuparty nieprzetrzebiony
Nietknięty śpiący w ciele ból
Muzyka która w ciszy gniazdo wije
Interesująca jest wizja Boga u Zbigniewa Jankowskiego. Bohater liryczny jego wierszy występuje przeciw wizerunkowi Boga stwarzanego przez człowieka na jego miarę i podobieństwo, przeciwko przykrawaniu Boga do bieżących ludzkich potrzeb. Bóg w twórczosci Jankowskiego jest Bogiem paradoksu, Bogiem, którego znakiem rozpoznwczym jest niemożliwe. Bo przecież to Ty- poznaje po niemożliwosci pisze autor w jednym z wierszy. Jednak mimo swojej niepojętości Bóg jest bliski człowiekowi, odpowiada najglębszym pragnieniom ludz- kiego serca. Wzajemna relacja między dziasłającym Bogiema lirycznym bohaterem jest przedstawiana w kategoriach walki. Bóg zdobywa opierającego mu się człowieka, walczy z nim o niego samego. Pojawia się też motyw z jednaj strony kuszenia Boga, a z drugiej wadzenia się z Nim, ale takiego, w którym widać żywą wiarę w działanie Boga w życiu człowieka.
Przyjdź, przecież potrafisz
Wejść prez zamknięte i cicho jak złodziej
Wynieść zło/ Przecież potrafisz
Chlusnąć w oczy łaską i związanych miłością
Ojcu rzucić do stóp/ Przyjdź, to musi się rozstrzygnąć
Za mojego życia / Dla mojego życia choćby kosztem życia”
Wyraźna jest u Jankowskiego wizja Boga pracującego nad czowiekiem, formującego go ojcowską ręką.
Com Ci uczynił Jezusie z Nazaretu
Że tak mnie tropisz, przepędzasz z uległych miejsc że nawet we śnie szuka mego serca
Twój gorący cierń?
W poezji Tadeusza Nowaka obraz wiejskiego świata zawiera wiele odwołań do Biblii, kolejne zbiory wierszy autor tytułuje psalmami.
W poezji kapłańskiej szczególne miejsce zajmuje oczywiście poezja Karola Wojtyły która została wydane w 1983 roku pod pseudonimem Andrzej Jawień. Zbiór zawiera cykle inspirowane Biblią a zwłaszcza Ewangelią. Są osobistym obrazem doświadczeń Bożej obecności w życiu przyszłego papieża. Poetyckie rozważania sa próbą dotknięcia, kontemplacji tajemnicy miłości Boga do człowieka.
Fragment Pieśni o Bogu ukrytym:
Pan, gdy się w sercu przyjmie, jest jak kwiat
Spragniony ciepła słonecznego.
Więc przypłyń, o światło z głębin niepojętego dnia
I oprzyj się na mym brzegu / Płoń nie za blisko I nie za daleko.
Zapamiętaj serce, to spojrzenie
W którym wieczność cała ciebie czeka.
Schyl się serce, schyl się, słońce przybrzeżne
Zamglone w głębinach ócz,
Nad kwiatem niedosiężnym, Nad jedną z róż.
Karol Wojtyła jest tez autorem poematów o charakterze rekligijnej medytacji,np. Kamieniołom. Cała jego tworczosc wyraża przekonanie, że istotą sztuki jest spotkanie Boga i człowieka.
Dzisiejszych czytelników literatury o tematyce religijnej najbardziej przekonuje osobiste świadectwo wiary, naturalność oraz poczucie humoru w wypowiedzi lirycznej. Ryzyko wtórności i popadnięcia w patos jest jednak tak wielkie, że podejmowanie tematów religijnych jest dziś dla poetów trudnym wyzwaniem. Jak widać są jednak poeci którzy potrafią sprostac tym wysokim wymaganiom. Potrafią także zaprzeczyć twórczością stereotypom monotonii i moralizatorstwa literatury religijnej.
1