Cele i zasady rewalidacji

Procesowi rehabilitacji poddawana jest na ogół każda jednostka dotknięta szeroko rozumianą niepełnosprawnością. Rehabilitacja, jak każdy inny proces, podlega końcowej weryfikacji efektów. Aby jednak owa weryfikacja była możliwa, należy poznać zależności występujące pomiędzy elementami tego procesu. Pierwszym krokiem jest wnikliwe zdiagnozowanie podmiotu, którego mają dotyczyć planowane działania, a przede wszystkim ocena możliwości rozwojowych, jakie podmiot ten jest w stanie osiągnąć. Drugim krokiem jest ustalenie poszczególnych etapów, którym w trakcie trwania procesu rehabilitacyjnego, podmiot ten ma być poddany. Kolejnym przedsięwzięciem jest ustalenie celu, któremu mają służyć podejmowane działania. Cel ten odgrywa w procesie rewalidacji nadrzędną rolę, ponieważ to dzięki niemu podejmowane działania mają sens i podążą w ustalonym kierunku. Stwarza on ponadto podstawę do weryfikacji efektów końcowych podjętych działań.

Cytowany wcześniej Hulek uważa, że bez względu na mnogość ujęć istoty, treści,
czy zakresu pojęcia rewalidacja, jej celem finalnym jest zawsze maksymalne włączenie osób niepełnosprawnych w pełnosprawne społeczeństwo.

Z kolei Ossowski, podzielając powyższy tok rozumowania uważa, że pełna integracja dzieci i młodzieży niepełnosprawnej jest zarówno celem, jak i narzędziem rewalidacji. Cel ten zostanie osiągnięty tylko wtedy, gdy każde oddziaływanie na niepełnosprawną jednostkę będzie wpływało przede wszystkim na podmiot rewalidacji, na człowieka, na jedność jego ciała i umysłu, a nie na niepełnosprawność w konfrontacji ze społeczeństwem. Zważywszy na fakt, że interakcje osoby niepełnosprawnej ze środowiskiem opierają się na swoistych zasadach, uważa on, że „celem rewalidacji jest pomoc, interwencja i kształcenie, zmierzające do nauczenia radzenia sobie z samym sobą i swoimi problemami życiowymi”. Cytowany autor zwraca uwagę na konieczność podejmowania już od okresu wczesnodziecięcego działań, mających na celu jak największe usamodzielnienie jednostki. Wybranie odpowiedniego zawodu, założenie rodziny oraz przyjęcie na siebie konkretnej roli społecznej przysparza każdemu człowiekowi wielu problemów, tym bardziej należy skoncentrować
się na jednostce niepełnosprawnej, dla której problemy te mają większe natężenie. Kolejnym podkreślanym przez Ossowskiego celem rewalidacji jest eliminowanie skutków niepełnosprawności, które niejednokrotnie nie związane są bezpośrednio z podmiotem działań. Zgodnie z myślą analizowanego autora do skutków tych należą bariery architektoniczne, urbanistyczne i społeczne, będące nieodłącznym elementem utrudniającym życie każdej osoby upośledzonej.

III Krajowe Sympozjum Psychologii Defektologicznej zaowocowało niezwykle oryginalnym ujęciem celów rewalidacji. Stwierdzono wówczas, że osiąganie celów rewalidacyjnych jest jednoczesne z osiąganiem celów ogólnopedagogicznych. Ze względu na rodzaj i stopień zaburzeń odróżnia je tylko ich ilość. W jego opinii w rewalidacji chodzi
o wykształcenie postawy akceptacji i zrozumienia dla niepełnosprawności swojej i innych oraz do jednostek nieobciążonych żadną niepełnosprawnością, czyli o rozwój dyspozycji kierunkowych, oraz o podniesienie poziomu zdolności i inteligencji, zdobywanie wiedzy, ukształtowanie umiejętności i pożądanych nawyków, czyli o rozwój dyspozycji instrumentalnych. Związek tych celów i ich wpływ na osobowość jednostki
i na podejmowanie przez nią ról społecznych, ma zasadniczy wpływ na osiągnięcie ogólnego celu rewalidacji, czyli afiliacji rewalidacyjnej. Oznacza to, że „należy jednostce niepełnosprawnej przywrócić chęć do życia i dać poczucie sensu egzystencji w świecie ludzi pełnosprawnych, a więc przygotowanie jej do życia w zintegrowanym społeczeństwie”.

Współcześnie holistyczne ujmowanie człowieka stało się regułą charakterystyczną
dla wszystkich rodzajów niepełnosprawności, w związku z tym celem każdej rewalidacji
jest zaspokojenie biologicznych i indywidualnych potrzeb wszystkich ludzi poprzez stosowanie metod dobranych do ich indywidualnych możliwości. Wszelkie cele szeroko pojmowanej rehabilitacji Kazimierz Jacek Zabłocki proponuje osiągnąć poprzez:

• „usprawnianie jednostki pod względem fizycznym, psychicznym i społecznym (zawodowym),

• kształtowanie wobec niej odpowiednich postaw najbliższego środowiska społecznego, przystosowanie otoczenia fizycznego”.

R. Kościelak z kolei zwraca uwagę na fakt, że nie każdej jednostce udaje się osiągnąć poziom jednostki normalnej, ale pomimo to, w rozwoju i wychowaniu każdej z nich dąży
się do:

• „maksymalnego i wszechstronnego ukształtowania całej osobowości;

• najlepszego przystosowania jej do życia w społeczeństwie;

• osiągnięcia jak najpełniejszego usamodzielnienia we wszystkich jego postaciach
  i zakresach określających warunki przejścia do dorosłości, a więc samodzielności motorycznej, psychicznej, materialnej, zawodowej, terytorialnej;

• docenienia ważności i znaczenia poczucie kontroli i samooceny, które są podstawą adekwatnej do rzeczywistości samoakceptacji, samokierowania i samorealizacji”.

Z powyższych rozważań wynikają zasady wychowania, które w pedagogice specjalnej nazwano zasadami rewalidacji.

Ustalenie zasad oddziaływania rewalidacyjnego pozwala uniknąć dowolności
i przypadkowości w podejmowanych działaniach, zarówno w aspekcie terapeutycznym, jak
i wychowawczym. Postępowanie zgodnie z zasadami pozwala osiągnąć najważniejszy cel rewalidacji, czyli pełną integrację jednostki w społeczeństwie.

Zasady to, w ujęciu pedagogiki specjalnej, podstawowe normy i dyrektywy,
do których przestrzegania zobligowana jest każda osoba, która bierze udział w rehabilitacji jednostki obciążonej niepełnosprawnością. Postępowanie według tych zasad warunkuje skuteczność oddziaływań rehabilitacyjnych.

Wszelkie zasady rewalidacji w polskiej pedagogice specjalnej zostały ustalone
na podstawie wnikliwych analiz pedagogicznych, wieloletniej praktyki pedagogów-terapeutów, a także na podstawie zasad sformułowanych przez teoretyków i praktyków wielu krajów.

Prekursorka kształcenia specjalnego na gruncie polskim prof. Grzegorzewska opracowała następujące szczegółowe zasady, jakie powinny obowiązywać w postępowaniu rewalidacyjnym podejmowanym wobec jednostek niepełnosprawnych:

• „poznanie każdej jednostki i warunków jej rozwoju; poznanie charakteru i stopnia kalectwa (upośledzenia) oraz związanych z tym czynników etiologicznych,

• uwzględnienie w metodzie pracy układu nerwowego jednostki,

• poznanie stopnia frustracji jednostki i jej typu reakcji negatywnej (lub postawy pozytywnej wobec frustracji),

• zorientowanie się w zahamowanych przez upośledzenie potrzebach,

• zorientowanie się w charakterze oddziaływania środowiska na daną jednostkę upośledzoną,

• jak najszersze uwzględnienie czynników podnoszących próg tolerancji na frustrację w danym wypadku,

• dostosowanie pracy do sił i możliwości jednostki,

• stosowanie w całej pełni metod kompensacyjnych, korygujących, usprawniających
  i dynamizujących (…)”.

Każda praktyka pedagogiczna, aby mogła osiągnąć wyznaczone cele i przynieść oczekiwane efekty, musi opierać się na zasadach pracy całkowicie zindywidualizowanej, czyli odnosić się do usprawniania konkretnej niepełnosprawnej jednostki. Aby tego dokonać należy wiedzieć, jakie działania podejmować, a jakich nie. W związku z powyższym
prof. Dykcik sformułował - w jego przeświadczeniu - uniwersalne zasady postępowania rehabilitacyjnego. Oto one:

• „zasada sukcesu jako różnicowanie wymagań programowych poprzez uwzględnianie aktualnych potrzeb i możliwości dziecka (myślenie pozytywne);

• zasada ścisłej integracji doświadczeń percepcyjnych, ruchowych i językowych
  w treningu różnych funkcji praktycznych;

• zasada aktywnego, wielostronnego mobilizowania i wzmacniania osiągnięć dziecka (dorosłego) przy wykonywaniu zadań poprzez stosowanie różnorodnych form ćwiczeń;

• zasada doboru odpowiednich metod, technik i środków specjalistycznej terapii zajęciowej z szerokim wykorzystaniem różnych antropotechnik i kulturotechnik
  (np. twórcza aktywność artystyczna, plastyczna, muzyczna, taneczna, teatralna, sport, psychogimnastyka, technika, turystyka, rekreacja, wypoczynek);

• zasada wyzwalania otwartości, bezpośredniości i spontaniczności w komunikowaniu się z najbliższym otoczeniem rodzinnym, sąsiedzkim, rówieśniczym;

• zasada pełnej akceptacji i tolerancji - partnerstwa i równości;

• zasada przyjmowania różnych zakresów wolności i autonomii osób niepełnosprawnych - to znaczy możliwości wyboru i dobrowolności podjęcia oferty współpracy z opiekunem, instruktorem, wychowawcą;

• zasada stopniowego, ewolucyjnego i regularnego osiągania zamierzonych celów pracy rehabilitacyjnej oraz jej kontynuacji w całożyciowej perspektywie edukacyjnej;

• zasada uczenia się dla życia w środowisku, poprzez uczestnictwo, działanie
  i przeżywanie oraz dopasowywanie wymagań do poziomu rozwoju i jego następnych etapów;

• zasada całościowego, komplementarnego, wszechstronnego, zintegrowanego podejścia do człowieka niepełnosprawnego”.

2.3. Rodzaje rewalidacji

Rewalidacja jest procesem, na który składają się cztery rodzaje oddziaływań,
a mianowicie rewalidacja: fizyczna, psychiczna, społeczna i zawodowa. Każda z nich ma swoje specyficzne zadania, metody i środki. Skuteczność procesu rewalidacji uwarunkowana jest możliwie jak najpełniejszym zintegrowaniem tych oddziaływań. W zależności od rodzaju i stopnia upośledzenia dopuszcza się dominację niektórych oddziaływań.

A. Hulek zauważa, że w każdym postępowaniu rewalidacyjnym bez względu na jego rodzaj, na jednostkę należy oddziaływać w trzech płaszczyznach:

• „pod względem fizycznym - wówczas mówimy o usprawnianiu lub rehabilitacji fizycznej;

• pod względem psychicznym - i mamy wtedy do czynienia z psychoterapią;

• w aspekcie społecznym - co często określamy jako rehabilitacje społeczną, socjalizację lub resocjalizację (przygotowanie do życia w podstawowych komórkach społecznych i sytuacjach życia społecznego - zwłaszcza w rodzinie, szkole, zakładzie pracy, i do korzystania z różnych form spędzania czasu wolnego”.

Sprawność fizyczna ma ogromne znaczenie dla potencjału życiowego każdego człowieka i przebiegu jego procesów życiowych. Rewalidacja fizyczna ma na celu usprawnienie narządów i ich funkcji oraz doprowadzenie w maksymalnym stopniu do normy wyglądu jednostki upośledzonej. Działania takie umożliwiają samodzielne podejmowanie ról społecznych i zawodowych, powodując wzrost samoakceptacji jednostki. W rewalidacji fizycznej poprzez aktywne uczestnictwo w różnych formach zajęć, dochodzi do ogólnej poprawy stanu zdrowia jednostki oraz do ograniczenia jej dysfunkcji. Rewalidacja
ta dokonuje się także przez wykonywanie czynności codziennych przy wykorzystaniu biologicznych sił jednostki oraz przyrządów ortopedycznych. Zdaniem K. J. Zabłockiego „usprawnianie fizyczne niweluje albo zmniejsza wadę danego narządu czy funkcji, która mogłaby stać się przeszkodą w uzyskiwaniu doświadczeń płynących z korzystnych sytuacji
i stanowiących ważny element w formowaniu zdrowej koncepcji samego siebie i stosunku do życia”.

Drugim rodzajem rewalidacji jest rewalidacja psychiczna traktowana przez wielu autorów jako „pomoc osobie niepełnosprawnej w jej przystosowaniu się do życia
z niepełnosprawnością i samej niepełnosprawności”. Podstawą tego postępowania
jest akceptacja polegająca na motywowaniu jednostki do podjęcia działań zmierzających
do zmniejszenia skutków niepełnosprawności. Osoba objęta działaniami rewalidacyjnymi zmuszona jest do zweryfikowania określonych celów pod względem tego, które jest w stanie osiągnąć, a które z racji jej ograniczenia muszą zostać wyeliminowane. Według A. Hulka, rewalidacja psychiczna musi zmierzać do tego, aby osoba niepełnosprawna:

• „realnie oceniała swoje możliwości zarówno w życiu codziennym, w pracy zawodowej i w innych formach własnej aktywności,

• możliwie szybko przyjęła i pogodziła się z ze swoją niepełnosprawnością
  i jej skutkami,

• dostosowała się do koniecznych ograniczeń, narzuconych jej przez niepełnosprawność,

• maksymalnie uaktywniła się i rozwinęła swoje sprawności,

• przystosowała się i partycypowała w życiu społecznym grupy”.

Ilekroć w procesie rewalidacji psychicznej mowa jest o motywowaniu jednostki niepełnosprawnej, wielu autorów podkreśla w nim znaczenie autorewalidacji. Przykładowo Irena Obuchowska traktuje autorewalidację jako „ukierunkowany, ale nierównomierny proces mobilizacji możliwości jednostki tkwiących w strukturze, organizacji i rozwoju jej organizmu i osobowości”. Istotną cechą autorewalidacji jest aktywizacja potencjałów rozwojowych tkwiących zarówno w osobowości, jak i organizmie każdej osoby niepełnosprawnej. Zdaniem tej autorki proces autorewalidacji przebiega na trzech poziomach: emocjonalnym, behawioralnym i świadomościowym. Skuteczność autorewalidacji uwarunkowana jest przede wszystkim włączeniem się jej w przebieg tak zwanych pozytywnych emocji. Mają one duże znaczenie w procesie długotrwałej, psychicznej mobilizacji i to właśnie poprzez wyzwalanie pozytywnego nastroju człowiek jest w stanie dążyć do wytyczonego celu. Pozytywny stan emocjonalny jako postawa wobec własnej rewalidacji pozwala przezwyciężyć jednostce negatywne emocje traktując je jako krótkotrwałe przeszkody. Poziom behawioralny,
który obejmuje zarówno proste czynności motoryczne, jak i złożone zachowania, w ujęciu autorewalidacji dotyczy takich zachowań, jak dążenie ku czemuś, poszukiwanie, unikanie, przeciwstawianie się czemuś, uciekanie. Autorewalidacja na tym poziomie obejmuje głównie zachowania prospołeczne, umożliwiające jednostce niepełnosprawnej podniesienie własnej wartości i wzrost satysfakcji. Ostatni poziom wyróżniony przez Obuchowską to poziom świadomościowy wyrażany przez bezpośrednie i pośrednie wypowiedzi osoby niepełnosprawnej. Wypowiedzi te mają szczególnie duże znaczenie dla lepszego poznania siebie, jak i dla obniżenia napięć lękowych. Widać wyraźnie, że z każdego poziomu autorewalidacji wyłania się niezwykle ważny dla niej czynnik. Najpełniej obrazuje
to następujący schemat:

Rysunek 1

Poziom przebiegu procesu autorewalidacji		Czynnik istotny dla autorewalidacji
Poziom emocjonalny		Pozytywne emocje
	Poziom behawioralny			Prospołeczne zachowania
	Poziom świadomościowy			Koncepcja samego siebie

Przebieg autorewalidacji i jej czynniki.

(źródło: I. Obuchowska, dz. cyt., s. 51).

Ze względu na różnorodność celów i sposobów oddziaływania niezwykle trudna
do zdefiniowania jest rewalidacja społeczna. W ujęciu Stanisława Kowalika określana
jest ona jako: „przywracanie możliwości normalnego sposobu życia w naturalnym środowisku (lub środowisku maksymalnie zbliżonym do naturalnego) ludziom
z uszkodzeniami ciała poprzez stymulowanie ich do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym”.

Istotą rewalidacji społecznej jest więc włączenie jednostki w życie społeczne tak,
aby czuła się ona jego wartościowym członkiem aktywnie korzystającym i pomnażającym jego osiągnięcia cywilizacyjne. Prawidłowy przebieg rewalidacji społecznej determinowany jest dwoma czynnikami: wyrażeniem chęci do uczestnictwa w społeczeństwie przez jednostkę niepełnosprawną oraz wyrażeniem chęci przyjęcia tej jednostki przez społeczeństwo
jako pełnoprawnego członka. Możliwe jest to w momencie, kiedy osoba niepełnosprawna opanuje techniki zachowania się w różnych sytuacjach a społeczeństwo zlikwiduje bariery utrudniające jej pełną adaptację. Zdaniem A. Hulka, w rewalidacji społecznej dąży się do:

• „wyeliminowania czynników środowiskowych, które hamują proces rehabilitacji,

• wzmocnienia i uodpornienia osoby z odchyleniami od normy na działanie ujemnych czynników, negatywnych postaw itp. przez wytworzenie u niej odpowiednich technik społecznego bytowania,

• udzielenie pomocy jednostce poszkodowanej na zdrowiu przez udostępnienie odpowiednich usług socjalnych, które ułatwiłyby jej jak najaktywniejszy udział
  w określonych grupach społecznych,

• odpowiedniej organizacji społeczności, w której żyje jednostka upośledzona, zgodnie z programem jej rehabilitacji - socjoterapii”.

Kolejnym rodzajem rewalidacji jest rewalidacja zawodowa klasyfikowana przez wielu autorów jako element strukturalny rewalidacji społecznej, gdyż podjęcie pracy zawodowej jest jej nadrzędnym celem. Elementem wprowadzającym, pierwszym etapem rewalidacji zawodowej jest uczestnictwo w terapii zajęciowej polegającej na wykonywaniu prac rzemieślniczych i artystycznych. Podejmowanie takich działań umożliwia nabywanie coraz
to nowszych umiejętności zawodowych, czyli przejście do drugiego etapu tej rewalidacji. Efektem tych działań rewalidacyjnych jest objęcie przez osobę niepełnosprawną stałej pracy zawodowej w specjalnych warunkach (praca: chałupnicza, zakład pacy chronionej, spółdzielni inwalidów) albo zatrudnienie w ogólnie dostępnym zakładzie pracy.

Zdaniem A. Hulka, rehabilitacja zawodowa polega na organizacji poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i zatrudnieniu. Rehabilitacja zawodowa powinna opierać się, w jego opinii, na następujących przesłankach:

• „każda osoba pomimo upośledzenia zachowuje określone sprawności i dyspozycje, które po ich zidentyfikowaniu, ukierunkowaniu i usprawnieniu stają się podstawą umożliwiającą podjęcie szkolenia zawodowego, a później pracy zawodowej;

• żadna praca nie wymaga od osoby, która ją wykonuje zaangażowania wszystkich
  jej sprawności zarówno fizycznych, psychicznych (w tym intelektualnych i innych) jak i społecznych”.

Ostatnim rodzajem rewalidacji obejmującym głównie niepełnosprawne dzieci
i młodzież jest wprowadzone przez S. Kowalika pojęcie rehabilitacji pedagogicznej. Należy przez nią rozumieć proces nauczania uwzględniający indywidualne możliwości i ograniczenia tych osób. Rehabilitacja pedagogiczna dotyczy tylko tych dzieci, których dysfunkcja
nie wyklucza z udziału w edukacji prowadzonej przez szkoły masowe, a są to: niepełnosprawni intelektualnie, głusi, niewidomi, głuchoniewidomi. Rewalidacja ta powinna także obejmować osoby dorosłe chcące dokształcać się oraz zachować dzięki temu sprawność psychiczną i intelektualną.

K. J. Zabłocki, „Wprowadzenie do rewalidacji”, Toruń 1998, s. 45-47.

„Pedagogika rewalidacyjna”, dz. cyt., s. 468.

„Efektywność rewalidacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej”, (red. R. Ossowski), Bydgoszcz 1981, s. 9, 14.

Tamże, s. 10.

Tamże, s. 16.

Tamże, s. 10-11.

K. J. Zabłocki, dz. cyt., s. 48.

Tamże, s.45.

„Pedagogika specjalna”, dz. cyt., s. 66.

Tamże, s. 70.

„Upośledzenie umysłowe - Pedagogika”, dz. cyt., s. 226.

J. Sowa, F. Wojciechowski, dz. cyt., s. 167.

M. Grzegorzewska, dz. cyt., s. 349.

„Pedagogika specjalna”, dz. cyt., s. 73.

Tamże s. 73-74.

„Rewalidacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych. Wybrane zagadnienia”, dz. cyt., s. ...

„Pedagogika rewalidacyjna”, dz. cyt., s. 15.

K. J. Zabłocki, dz. cyt., s. 49-50.

Tamże, s. 49.

Tamże, s. 42.

Tamże, s. 42.

A. Hulek, „Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów”, Warszawa 1969, s. 85.

I. Obuchowska, „O autorewalidacji”, [w:] „Z problematyki kształcenia pedagogów specjalnych”, (red. K. Kuligowska), Warszawa 1991, s. 45.

Tamże, s. 47-51.

S. Kowalik, „Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych”, Katowice 1999, s. 31.

K. J. Zabłocki, dz. cyt., s. 41.

„Pedagogika rewalidacyjna”, dz. cyt., s. 42.

„Efektywność rewalidacji ...”, dz. cyt., s. 11.

S. Kowalik, dz. cyt., s. 31-32.

A. Hulek, dz. cyt., s. 32.

S. Kowalik, dz. cyt., s. 32.

---