Dr Andrzej Szczygieł
Instytut Rehabilitacji AWF Kraków
Prezes Polskiego Towarzystwa Fizjoterapii - Region Małopolski

Kompleksowa rehabilitacja lecznicza osób niepełnosprawnych
wybrane zagadnienia

        W naszym kraju jest ponad 4.5 miliona niepełnosprawnych, w tym około 2.5 miliona szczególnie upośledzonych życiowo. Ich sytuacja egzystencjalna, szansa godnego życia w społeczeństwie na zasadzie pełnej integracji i bez dyskryminowania powinna stanowić istotny element polityki państwa. Poziom i jakość usług medycznych, rehabilitacyjnych, stosunek do osób niepełnosprawnych i ich standard życia określają we współczesnych świecie miejsce danego kraju i jego demokratyczny rozwój.

        Rehabilitacja jest zorientowanym na określony cel i ograniczonym w czasie procesem, który powinien umożliwić osobie niepełnosprawnej osiągnięcie optymalnego poziomu funkcjonalnego – umysłowego, fizycznego i  społecznego - pozwalającego danej osobie na uzyskanie podstaw do zmiany swego życia. Pojęciem tym obejmuje się również środki mające skompensować utratę, albo ograniczenie jakiejś funkcji /na przykład przy użyciu pomocy technicznej/ oraz środki ułatwiające przystosowanie i readaptację społeczną (ONZ, 3.12.192). Wyraz rehabilitacja pochodzi od łacińskiego słowa habilitas – zdatność, przydatność, zręczność na nowo przedrostek /re/. Wg. W.Degi i K. Milanowskiej słowo „rehabilitacja” jest niedoskonałym określeniem. Aktualnie, w nawiązaniu do terminologii stosowanej w krajach na całym świecie, w celu precyzyjnego opisania działań leczniczo-usprawniających wprowadza się określenia takie jak fizjoterapia, fizykoterapia, psychoterapia, ergoterapia itp.  W Polsce rehabilitacja gwarantowana jest dla każdego obywatela konstytucyjnie i oparta jest na naukowych podstawach – twórcą polskiej szkoły rehabilitacji był prof. Wiktor Dega, a jego kontynuatorami m.in. tacy sławni ludzie jak Marian Weiss i Aleksander Hulek. Aktualnie zgodnie z trendami światowymi rehabilitacja w swej kompleksowości coraz bardziej związana jest ze środowiskiem  /community based rehabilitation/, co zwiększa jej skuteczność.

        Idea rehabilitacji /fizjoterapii/ dotyczy człowieka  jako osoby w wielopłaszczyznowym jego funkcjonowaniu - zdrowotnym, ekonomiczno-socjalnym, społecznym, jak i w wymiarze godności życia. Istotę nowoczesnej rehabilitacji zaproponował Prof. Wiktor Dega wyróżniając jej cztery podstawowe cechy:

1. powszechność,

2. wczesność

3. kompleksowość

4. ciągłość

        U większości osób rehabilitacja ma charakter leczenia funkcjonalnego, tzn. stosowania ćwiczeń ruchowych we wszystkich ich rodzajach, których celem jest poprawienie funkcji niesprawnego narządu ruchu. Jest ono najczęściej łączone z zabiegami fizykalnymi i terapią zajęciową. /Dega, Milanowska/.

        Założenia i przesłanki nowoczesnej rehabilitacji weryfikuje rzeczywistość, polityka państwa i organów społecznych.

        I tak: zasada powszechności czyli pełnej dostępności wszystkich chorych do zabiegów leczniczych /rehabilitacyjnych/, specjalistycznych jest realizowana w ograniczonym zakresie, co wynika z niedoskonałego systemu ubezpieczeń zdrowotnych oraz przestarzałych form organizacyjnych, a także, jak pisze R.Ossowski, niskiej świadomości samych lekarzy i pielęgniarek co do potrzeby świadczenia usług rehabilitacyjnym w znacznie szerszym zakresie. Z raportu PAN /1994/ wynika, że dostępność do usług rehabilitacyjnych lepsza jest w warunkach miejskich, a gorsza na wsi. Wynikać to może z braku wczesnego wykrywania i zapobiegania chorobom, niepodejmowania specjalistycznego leczenia, niedostatku finansowego zarówno ze strony państwa jak i osób niepełnosprawnych i ich rodzin, a także niskiej świadomości i niskiego poziomu kultury zdrowotnej /B. Gąciarz 1994/.

        Wczesność w rozpoczęciu procesu rehabilitacji sprowadza się do jak najwcześniejszego rozpoznania dysfunkcji, społecznych barier, zespołowego rozwiązywania problemów zdrowotnych, jak najszybszego podjęcia leczenia i usprawniania oraz opracowania odpowiedniego programu terapeutycznego dla danej osoby i niepełnosprawności.

        Kompleksowość obejmuje wszechstronne działania mające na celu usprawnianie i przywracanie ograniczonej sprawności fizycznej i psychicznej.

        Wyraża się w skoordynowanym działaniu zespołu składającego się z różnych specjalistów, a także pacjenta i jego rodziny. Zasada ta jest realizowana głownie na poziomie specjalistycznych ośrodków.

        Ciągłość lub systematyczność zabiegów rehabilitacyjnych determinuje ich efektywność. Ważne jest, aby była spójność pomiędzy rehabilitacją medyczną, a rehabilitacją społeczno – zawodową, co daje wiarę pacjentowi w jego możliwości psychofizyczne i pozwala z optymizmem patrzyć w przyszłość.

        Proces rehabilitacji nie może mieć charakteru sporadycznego, jednorazowego – powinien to być stały element życia osoby niepełnosprawnej w kolejnych fazach jego rozwoju osobniczego /ontogenezy/.

        System leczenia i usprawniania pacjenta jest włączony do polityki państwa - odpowiedzialność instytucjonalna spoczywa na Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej, a sprawy socjalne osób niepełnosprawnych są w zakresie działania Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Z ekspertyzy PAN – Zespołu Badania Społecznych Aspektów Niepełnosprawności – wynika, że poziom usług medyczno - rehabilitacyjnych jest zróżnicowany i w dużym zakresie zależy od samego personelu /lekarzy, pielęgniarek, fizjoterapeutów-rehabilitantów/.

        Realizacja procesu rehabilitacji kompleksowej przekracza możliwości lekarza i wymaga działania tzw. zespołu rehabilitacyjnego składającego się z:

· lekarza - specjalisty z rehabilitacji

· magistra kierunku rehabilitacji /obecnie przyjęto nazwę fizjoterapii/

· technika fizjoterapii, tj. absolwenta Medycznego Studium Zawodowego

· ergoterapeuty /terapeuta zajęciowy/

· psychologa

· asystenta socjalnego

· instruktora pracy zawodowej

· technika zaopatrzenia ortopedycznego

· pedagoga specjalnego

        Obecnie w naszej rzeczywistości niestety te założenia teoretyczne nie sprawdzają się, okres transformacji ustrojowej i politycznej niesie z sobą różnorodne zagrożenia dotykające szczególnie osób niepełnosprawnych. Miejmy nadzieję, że jest to sytuacja przejściowa wynikająca z różnorodnych barier m.in. materialnych, prawnych, niskiej świadomości społeczeństwa, słabej kondycji służby zdrowia, czy niedoskonałego systemu ubezpieczeń zdrowotnych. Konstytucja naszego kraju nadaje każdemu obywatelowi prawo do pracy, prawo do nauki oraz prawo do ochrony zdrowia.

        Jednym z podstawowych aktów prawnych jest Karta Praw Osób Niepełnosprawnych zatwierdzona uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 roku, który stanowi, że osoby niepełnosprawne mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji. Sejm Rzeczypospolitej stwierdził, że prawa osób niepełnosprawnych wynikają z Konstytucji, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Konwencji Praw Dziecka, Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, aktów prawa międzynarodowego i wewnętrznego.

        Na zakończenie chciałbym podkreślić, że kondycja polskiej rehabilitacji jest słaba i wymaga pilnych działań, klarownych posunięć ze strony władz, a także prawnego zabezpieczenia i określenia statusu fizjoterapeuty /rehabilitanta/- projekt ustawy o zawodzie fizjoterapeuty od wielu miesięcy czeka na zatwierdzenie. Bez zdecydowanych posunięć dotyczących polepszenia warunków pracy i płacy lekarzy, pielęgniarek i fizjoterapeutów w całej służbie zdrowia, trudno sobie wyobrazić poprawę sytuacji pacjenta w procesie usprawniania leczniczego.

---